Sabantuy

Sabantuy, Sabantoʻy (turkiycha saban — temir omoch va toʻy — bayram) — tatar, idel-ural, boshqird va qozoq („Sabantoy“) yozgi festivali boʻlib, uning kelib chiqishi Volga Bolgariya davlatlari hukmronlik qilgan davrga borib taqaladi. U tatar va boshqird xalqlarida bahorgi dala ishlari tugashi munosabati bilan oʻtkazilgan. Avvaliga Sabantuy qishloqlarda dehqonlarning bayrami boʻlgan boʻlsa, keyinchalik u umumxalq bayramiga aylangan va hozir shaharlarda ham keng nishonlanadi. 2012-yil 23-iyun kuni Qozon Sabantuy bayrami nishonlangan.

Nomlanishi

Tatar tilida soʻzlashuvchilar bayramni Sabantuy deb atashadi (Sabantuy), yoki, aniqrogʻi, Saban tuyi (Saban tue) shaklida. Uning koʻplik shakli: Sabantuylar (Sabantuylar) boʻladi.

Volga boʻyida yashovchi boshqa turkiy xalqlar ham mazkur bayramni nishonlaydilar. Boshqird tilida soʻzlashuvchilar bu bayramni Xabantuy (Һabantuy), chuvash tilida soʻzlashuvchilar esa Akatuy (Akatuy) deb ataydilar.

Bayramning nomi turkiy tillarda „omoch bayrami“ degan maʼnoni anglatadi. „Omoch bayrami“ sinonimi yoki Saban bäyräme (Saban bәyrәme) shakllari ham uchraydi.

Tarixi

Sabantuy oʻzining kelib chiqishini ekish mavsumi oldidan nishonlangan islomdan oldingi davrga borib taqaladi. Sabantuyning borligini ibn Fadlan 921-yildayoq aniqlagan. Sabantuyning anʼanaviy qoʻshiqlari va boshqa urf-odatlari, ehtimol, oʻsha paytda diniy maʼnoga ega boʻlgan.

Keyinchalik tatarlar va boshqirdlar oʻrtasida islom, chuvashlar orasida xristianlik tarqalishi bilan bu dunyoviy bayramga aylanib ketgan. Har bir viloyatda qishloqlar navbatma-navbat bayramni nishonlashgan.

20-asr boshlarida Sabantuy tatarlarning milliy bayrami sifatida tan olingan. Sovet hukumati bu bayramni, ehtimol, qishloqdan kelib chiqqanligi sababli maʼqullagan. Biroq, ular Sabantuyni ekishdan keyingi mavsumga koʻchirishgan va shu tariqa uni qadimgi yoz festivali Ciyin (kirill: Җien, [ʑɯɪˈɯn]) bilan birlashtirilgan.

Moskva Sabantuy nomini 2007-yilda Insoniyatning ogʻzaki va nomoddiy merosi durdonalari roʻyxatiga kiritish rejasini eʼlon qilgan.

Anʼanalar

Sabantuyning asosiy oʻziga xos elementlari: kurash (tatar kurashi), ot poygasi, qopda poyga, ustunga koʻtarilish, qoshiqda tuxum poygasi, tirgakdagi qop-jang kabi anʼanaviy sport musobaqalari, qozon sindirish[1], qatiqda tanga topish (achchiq sutdan tayyorlangan ichimlik) va boshqa musobaqalardir. Bunday tadbirlar odatda oʻrmon chetida joylashgan maydonda boʻlib oʻtadi.

Festival mehmonlari uchun yoʻl haqi va tanlovlar gʻoliblariga sovgʻalarni yigʻish uchun soʻran deb nomlangan anʼana oʻtkaziladi. Qargʻa boʻtqasi marosim taomi boʻlib Sabantuydan oldin qishloqdagi bolalarni davolash uchun pishirilgan. Yana bir odat qabristonda namoz oʻqish odati hisoblanadi.

Soʻnggi yillarda Sabantuy xalq va estrada musiqa festivallari, shuningdek, „Chal, akkordeon!“ (Uyna, garmun!) deb nomlangan akkordeon musiqa festivallari bilan birlashtirilgan.

Kurash

Köräş (tatarcha:Kөrәsh) Ulyanovskdagi Sabantuyda

Kurash Sabantuyning asosiy musobaqasi hisoblanadi. Kurashchilar sochiqlardan foydalanadilar. Ularning maqsadi raqibni yiqitishdir.

Odatda yosh bolalar musobaqani boshlab beradilar. Sabantuy oxirida festivalning asosiy voqeasi bu kurash finalidir. Gʻolib odam bahodir deb ataladi. U Sabantuyning qahramoni hisoblanadi. Mukofotga kichik qishloqlardagi qoʻchqor, yirik shaharlardagi bayramlarda esa avtomobil ham qoʻyiladi.

Festival taqvimi

Sabantuyning aynan oʻtkazilishi belgilangan sana mavjud emas. Bayramlar taxminan 15-iyundan 1-iyulgacha boʻlgan vaqt davomida boʻlib oʻtadi va bayram tantanalari odatda yakshanba kuniga toʻgʻri keladi. Sabantuylar dastlab qishloqlarda oʻtkazilgan, keyinchalik esa qishloq tumanlarida va yirik shaharlarda tashkil etila boshlangan. Soʻnggi Sabantuy Tatariston poytaxti Qozon shahrida boʻlib oʻtgan. Xuddi shunday bayramlar tantanasiChuvashiyada Akatuy va Boshqirdistonda Xabantuy uchun qoʻllanilgan.

Soʻnggi bir necha yil ichida Rossiya hukumati tomonidan Moskvada federal Sabantuylari tashkil qilingan. Moskva, Sankt-Peterburg, Tallin, Praga, Istanbul, Kiyev va Toshkent kabi yirik tatar diasporalari joylashgan Yevropa va Osiyodagi koʻplab shaharlarda ham Sabantuylar oʻtkaziladi.

Bugungi kunda Sabantuyni Tataristonda va butun dunyo boʻylab Sabantuylarda qatnashadigan turli millat vakillarini jalb qiluvchi xalqaro festival sifatida tavsiflash mumkin.

Siyosiy anʼanalar

Sabantuy — Tataristonning milliy ramzidir. Shuning uchun respublikaga tashrif buyurgan har bir Rossiya prezidenti Qozon shahrida oʻtkaziladigan Sabantuyda ishtirok etadi. 1990-yillarning oʻrtalarida Qozonga tashrifi chogʻida Boris Yeltsin Sabantuyda ishtirokchilarning koʻzlari bogʻlangan holda sopol idishni urmoqchi boʻlgan anʼanaviy musobaqalarda ishtirok etgan. Vladimir Putin hazil-mutoyiba musobaqasida qatnashgan, bu musobaqada u qoʻllarini ishlatmasdan tanga olish uchun nordon sut toʻla bankaga yuzini botirmoqchi boʻlgan.

Adabiyotlar

• „Sabantuy“, Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi: 7-jild (Parchin — Soliq). Toshkent: „Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi“ Davlat ilmiy nashriyoti, 2004 — 704 bet. 

Havolalar

• 2012 Sabantuy celebrations in Kazan (English)
• Traditions of Sabantuy, Ogonyok, photos (English)
• Photos of Sabantuy (English)
• History of Habantuy (English)
• Photos of Akatuy (English)
• Traditsii Sabantuya, Ogonyok (ruscha)
• Video on YouTube: Sabantui in Prague