Peru qishloq xoʻjaligi tarixi

Peru qishloq xoʻjaligi tarixi qishloq xoʻjaligini, oʻsimliklar va oʻtlarni yetishtirishni va Peru yoki uning tarixiy hududlarida dehqonchilik tarixidagi umumiy oʻzgarishlarni oʻz ichiga oladi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Peru tarixining koʻp qismi qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerlarning joylashuvi bilan bogʻliq edi. Peruning eng koʻp aholi yashaydigan qirgʻoqboʻyi mintaqalari ikkita parallel togʻ tizmalari va uning qirgʻoq choʻli orqali oqadigan 20 dan 30 gacha daryolar qatoridir. Quruq davrlarda faqat togʻlarda qishloq xoʻjaligi uchun yetarli miqdorda yogʻingarchilik boʻlgan, choʻl qirgʻoqlari esa boʻsh edi.

Nam davrlarda daryolar boʻylab koʻplab madaniyatlar gullab-yashnagan. Inklar togʻ iqlimiga asoslangan madaniyat boʻlib, iqlim nam boʻlganda xoʻjalik yuritish yaxshi boʻlgan. Bundan farqli oʻlaroq, Moche pasttekislik madaniyati mavjud boʻlib, kuchli El-Ninyo talafotidan soʻng yoʻq boʻlib ketgan, bu esa gʻayritabiiy darajada koʻp yogʻingarchilik va suv toshqini va uzoq davom etgan qurgʻoqchilikni keltirib chiqargan^[1].

Tadqiqot shuni koʻrsatdiki, qovoq, yeryongʻoq va paxta ekinlari mos ravishda 10 000, 8 500 va 6 000 yil oldin Peruda xonakilashtirilgan. Ular Anchok vodiysida anchoklar tomonidan oʻstirilgan. Ushbu ekinlarni yetishtirishning oldingi holatlari maʼlum emas^[2].

Gumboldt oqimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Peru Gumboldt oqimi tufayli oʻziga xos iqlim bilan kurashadi.

Yoʻl tizimi Peruda kam rivojlangan, masalan, qoʻshni Braziliya bilan bogʻliqlik a;lo darajadaemas. XV asrdagi Inca yoʻl tizimining chorak qismidan biroz koʻproq qismi modernizatsiya qilingan. Yana bir toʻsiq — Peruning norasmiy iqtisodiyotining katta hajmi. Bu Peru hukumatini boshqarish uchun daromad soligʻiga tayanishiga toʻsqinlik qiladi. Buning oʻrniga uning daromadining katta qismi qishloq xoʻjaligi yalpi sotishdan olinadigan 13% soliqdan tushadi. Bu fermerlarga sof foydadan soliq soladigan mamlakatlardagi fermerlar bilan raqobatlasha oladigan bozorda Peru fermerlarini siqib chiqaradi.

Yigirma birinchi asr Peruda sarsabil, kartoshka, makkajoʻxori, guruch, kinuva va qahva kabi qishloq xoʻjaligi mahsulotlari yetishtiriladi^[3]. Peru dunyodagi kinuva taʼminotining yarmini taʼminlaydi^[4]. Peru qishloq xoʻjaligi infratuzilma muammolari tufayli hali ham moʻl-koʻl guano oʻrniga sintetik oʻgʻitlardan foydalanadi. Peru makkajoʻxorisi Yevropa va Qoʻshma Shtatlardagi yirik ishlab chiqaruvchilar subsidiyalari tufayli eksport qilinmaydi. Qahva eksport qilinadi. Soʻnggi yillarda Peru yuqori sifatli organik qahvaning dunyodagi asosiy manbaiga aylandi. Peruda Keniyadagi kabi sifat nazorati dasturi yoʻq, lekin uning hukumati fermerlarni sifatni yaxshilash boʻyicha oʻrgatish ustida ishladi. Bugungi kunda bozorda kofe koʻpligiga qaramay, Peruning gʻayrioddiy baland togʻlarida ishlab chiqarish Coffea arabicaning gullab-yashnashiga imkon beradi va Yamayka va Gavayi kabi raqobatchilarga qaraganda ancha koʻp hosilga ega.

Peruning qadimgi aholisi Cumbe Mayo (tax. 1500-yillar) va Naskaning Puquios deb nomlangan yer osti suv oʻtkazgichlari (sana nomaʼlum) yoki Huari terrasli bogʻlari kabi suv oʻtkazuvchi va saqlovchi texnologiyalarni qurgan.

Qishloq xoʻjaligida foydalanilgan yana bir usul terasta edi. Chavin, Moche va Incalar tepaliklarning yonbagʻirlarida teraslar yoki andenlar qurdilar. Andenlar odatda tik tepalikka zarar yetkazadigan eroziyani kamaytirdi. Ushbu teraslar hali ham qoʻllaniladi. Inkalar suvni toʻplash uchun oʻz dalalarini suv omborlari va sardobalar tizimi bilan sugʻorganlar, keyinchalik ular kanallar va ariqlar orqali tarqatilgan.

Hozirgi ishlab chiqarish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Peru avakado, koʻk, artishok va sarsabilning 5 ta yirik ishlab chiqaruvchilardan biri, qahva va kakao dunyosidagi 10 ta yirik ishlab chiqaruvchilardan biri, kartoshka va ananas dunyosidagi 15 ta yirik ishlab chiqaruvchilardan biri. Uzum, shakarqamish, guruch, banan, makkajoʻxori va manokdan yaxshi hosil olinadi^[5].

2018-yilda Peruda 10,3 million tonna shakarqamish, 5,1 million tonna kartoshka, 3,5 million tonna guruch, 2,2 million tonna banan, 1,5 million tonna makkajoʻxori, 1,2 million tonna manok, 921 ming tonna palma yog'i, 645 tonna uzum, 548 ming tonna ananas, 504 ming tonna avakado, 481 ming tonna mandarin, 502 ming tonna apelsin, 369 ming tonna qahva, 383 ming tonna mango, 360 ming tonna sarsabil, 270 ming tonna limon, 252 ming tonna pomidor, 207 ming tonna arpa, 195 ming tonna bugʻdoy, 188 ming tonna zaytun, 187 ming tonna sabzi, 175 ming tonna papayya, 154 ming tonna qalampir, 140 ming tonna olma, 134 ming tonna kakao, kichikroq boshqa qishloq xoʻjaligi mahsulotlariishlab chiqargan^[6].