Paxta

Texasda yetishtirilgan paxta.

Armanistondagi paxtakorlar, 1930-yillar. Hozirda u yerlarda paxta yetishtirilmaydi.

Paxta, chigitli paxta — gʻoʻzaning tola va chigitdan iborat asosiy mahsuloti. Paxta tozalash korxonasida Paxtaga dastlabki ishlov berish jarayonida chigitdan, avval, toʻqimachilik sanoatining ehtiyoji uchun asosiy mahsulot — tola (uz. 20 mm dan uzun) ajratib olinadi. Shuning uchun butun dunyoda Paxta tolaning sifatiga qarab baholanadi. Keyin chigitdan kimyo va mahalliy sanoat korxonalarida qoʻllaniladigan lint (momiq) (uz. 20 mm dan kam) olinadi. Texnologik uskunalarda Paxtani qayta ishlash va tolani tozalash jarayonida oʻlik (pishib yetilmagan kalta tolali puch chigit, chigallashgan tolalar) va kalta Paxta momigʻi (uz. 5,0 mm dan kam) chiqadi. Paxtada 30— 35% tola va 50—55% chigit (chigitida 24—29% moy), 2—3% oʻlik tola, 3— 5% kalta momiq boʻladi. Gʻoʻzaning seleksion navi va tolaning yoʻgʻon-ingichkaligiga qarab Paxta oʻrta tolali va uzun tolali turlarga boʻlinadi. Paxta qoʻlda va mashina bilan teriladi. Paxta tolasi pishib yetilganlik koeffitsiyenti hamda tashqi koʻrinishi, rangi boʻyicha 5 sanoat naviga va iflos aralashmalarning miqdori hamda namligiga qarab 3 sinfga boʻlinadi.

Paxta navi tashqi koʻrinish namunasi — paxtaning standart namunalariga solishtirib (klasser usulida), bu usul qanoatlanarli boʻlmasa, lab. usulida pishib yetilganlik koeffitsiyenti boʻyicha aniqlanadi.

Toʻqimachilik, yogʻ-moy, gidroliz, kimyo sanoati va xalq xoʻjaligining boshqa tarmoqlari uchun xom ashyo boʻlib xizmat qiladi (qarang Paxta tolasi)^[1].

Paxta yumshoq tola boʻlib, gʻoʻza (Gossypium) oʻsimligi urugʻlari atrofida oʻsadi. Paxta deyarli butunlay sellulozadan iborat.

Paxta asosan tropik va suptropik iqlimda yetishtiriladi. Yovvoyi paxta navlari xilma-xilligi ayniqsa Meksika, Avstraliya va Afrikada yuqori^[2].

Paxta tolasidan ip eshiladi, gazlama tayyorlanadi. Paxta matolar qadimdan maʼlum: Meksika va Pokistonda eramizdan avvalgi 5000-yillarga oid paxta gazlamalar topilgan.

Bugungi kunda dunyo boʻylab yiliga 25 million tonnagacha paxta yetishtiriladi, paxta uchun sugʻoriladigan yerlarning 2,5%i ajratilgan. Xitoy paxta yetishtirish boʻyicha birinchi oʻrinda turadi^[3].

Eng koʻp paxta yetishtiruvchi mamlakatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yiliga gʻoʻza maydonlari ^(FAOSTAT)
ga.
Mamlakat	1985	1995	2005
Hindiston	7 533	9 035	9 100
AQSh	4 140	6 478	5 586
Xitoy	5 140	5 422	5 060
Pokiston	2 364	2 997	3 096
Oʻzbekiston		1 493	1 390
Braziliya	3 590	1 191	1 254
Nigeriya	220	431	630
Turkiya	660	741	600
Turkmaniston		607	600
Mali	146	336	551

Yiliga paxta yetishtirish ^(FAOSTAT)
ming tonna
Mamlakat	1985	1995	2005
Xitoy	4 147	4 768	5 700
AQSh	2 924	3 897	5 164
Hindiston	1 484	2 186	2 475
Pokiston	1 217	1 802	2 122
Oʻzbekiston		1 265	1 250
Braziliya	943	479	1 196
Turkiya	518	851	800
Avstraliya	267	421	578
Yunoniston	168	433	359
Suriya	170	216	331