Turkiston: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi

Inline

29-Yanvar 2022, 15:18 dagi koʻrinishi

Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Turkiston (maʼnolari).

Turkiston — Markaziy Osiyoning oʻrta asr tarixiy-geografik adabiyotlarda uchraydigan nomi. Manbalarda Turon va Turkiston atamalari oʻrnida qayd etilgan. 639-yil Turfonda tuzilgan sugʻd hujjatida Oʻrta Osiyo mintaqasining nomi sifatida ishlatilgan. „Turkiston“ atamasi „Oʻrta Osiyo“ va „Movarounnahr“ nomlaridan farqli ravishda nafaqat geografik, balki etnogeografik tushunchani anglatib, shuningdek, siyosiy-huquqiy ahamiyatga ham ega boʻlgan. Arablar istilosidan soʻng „Turkiston“ toponimi oʻzining siyosiy-huquqiy maʼnosini yoʻqotmagan. Uning siyosiy sarhadlari Shimol va Sharqqa, Arab xalifaligi, Qarluq va Uygʻur xoqonliklari bilan chegaradosh boʻlgan yerlargacha yoyilgan. Ayni mana shu davlatlar endilikda Turkiston nomi bilan arab tarixchi-geograflari asarlarida (8—10-asrlar) qayd etilgan. Markaziy Osiyoning markaziy va janubiy viloyatlari (Amudaryo va Sirdaryo oraligʻi) Movarounnahr deb atala boshlagan.

Tarix

Qoraxoniylar davlati barpo etilishi bilan „Turkiston“ toponimining ahamiyati yana qayta oʻzining sobiq hududlari doirasida deyarli tiklanadi, uning janubiy sarhadlari Amudaryo bilan belgilanadi. „Movarounnahr“ atamasi esa, Turkistonning bir qismi sifatida, yaʼni Qoraxoniylar, soʻngra Xorazmshohlar, Chigʻatoiylar, Temuriylar va Shayboniylar davlatining bir qismi sifatida qarala boshlagan. Mahmud ibn Valnning yozishicha, „Turkiston — bu keng va koʻngilli yurtdir.., bu yurtning uzunligi Sayhun daryosining qirgʻogʻidan Qoramurun daryosi qirgʻogʻigacha boʻlib, bu yerni Moʻgʻuliston nomi bilan ataganlar“. Muallif Turkistonning yana bir nomi — bu Turon va uning aholisi turklar deb yozadi. Shu davrdagi Moʻgʻuliston Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Oltoyni qamrab olgan. 19-asr oʻrtalarida Turkiston hududi (3 mln. kv. km dan ortiq) gʻarbda Ural togʻlari etagi va Kaspiy dengizi, sharqda Oltoy togʻlari va Xitoy, janubda Eron va Afgʻoniston, shimolda Tomsk va Tobolsk gubernyalari bilan chegaradosh boʻlgan. Turkiston shartli ravishda Gʻarbiy (Qozogʻistonning janubiy qismi, Oʻzbekiston, Tojikiston, Turkmaniston hududlari), Sharqiy (Shinjon-Uygʻur muxtor rayoni) va Afgʻon Turkistoni (Afgʻonistonning shimoliy qismi)ga boʻlingan. Rossiya imperiyasi bosib olgan Gʻarbiy Turkiston hududida 1867-yil Turkiston general-gubernatorligi tashkil qilingan. 1886-yildan rasman Turkiston oʻlkasi deb atala boshlagan. Oktabr toʻntarishidan soʻng, 1918-yil aprelda Gʻarbiy Turkiston hududida Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi (TurkASSR) tuzilgan. Shoʻro hokimiyati yagona va mustaqil Turkistonni qayta tiklash gʻoyasi tugʻilishidan xavfsirab 1924—25-yillarda shoshilinch sur’atda „Turkiston xalqlarining milliy davlat chegaralanishi“ deb atalmish tadbirni oʻtkazgan. Natijada, siyosiy ahamiyat kasb etgan „Turkiston“ atamasi sunʼiy ravishda isteʼmoldan chiqarilib, oʻrniga rasman „Oʻrta Osiyo“ geografik termini joriy qilingan.

Manbalar

1. Bartold V.V., Istoriya Turkestana, Sochineniya, T. 11(1), M., 1963;

2. Sagdullayev A. S., Qadimgi Oʻzbekiston ilk yozma manbalarda, T., 1996.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Geografiyaga oid ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.

@@ Qator 2: / Qator 2: @@
 {{Maʼnolari|Turkiston (maʼnolari)}}
 [[Fayl:Turkestan.png|thumb|Turkiston xaritasi]]
-Markaziy Osiyoni oʻz ichiga olgan tarixiy davlat.
-<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
-'''Turkiston''' — Markaziy Osiyoning oʻrta asr tarixiygeografik adabiyotlarda uchraydigan nomi. Manbalarda Turon va Turkiston atamalari oʻrnida qayd etilgan. 639-yil Turfonda tuzilgan sugʻd hujjatida Oʻrta Osiyo mintaqasining nomi sifatida ishlatilgan. "T." atamasi "Oʻrta Osiyo" va "Movarounnahr" nomlaridan farqli ravishda nafaqat geografik, balki etnogeografik tushunchani anglatib, shuningdek, siyosiyhuquqiy ahamiyatga ham ega boʻlgan. Arablar istilosidan soʻng "T." toponimi oʻzining siyosiyhuquqiy maʼnosini yoʻqotmagan. Uning siyosiy sarhadlari Uzok, shim. va sharqqa, Arab xalifaligi, Qarluq va Uygʻur xoqonliklari bilan chegaradosh boʻlgan yerlargacha yoyilgan. Ayni mana shu davlatlar endilikda T. nomi bilan arab tarixchigeograflari asarlarida (8—10-asrlar) qayd etilgan. Markaziy Osiyoning markaziy va jan. viloyatlari (Amudaryo va Sirdaryo oraligʻi) Movarounnahr deb atala boshlagan.
+'''Turkiston''' — [[Markaziy Osiyo]]<nowiki/>ning oʻrta asr tarixiy-geografik adabiyotlarda uchraydigan nomi. Manbalarda Turon va Turkiston atamalari oʻrnida qayd etilgan. 639-yil Turfonda tuzilgan sugʻd hujjatida Oʻrta Osiyo mintaqasining nomi sifatida ishlatilgan. „Turkiston“ atamasi „Oʻrta Osiyo“ va „[[Movarounnahr|Movarounnah]]<nowiki/>r“ nomlaridan farqli ravishda nafaqat geografik, balki etnogeografik tushunchani anglatib, shuningdek, siyosiy-huquqiy ahamiyatga ham ega boʻlgan. Arablar istilosidan soʻng „Turkiston“ toponimi oʻzining siyosiy-huquqiy maʼnosini yoʻqotmagan. Uning siyosiy sarhadlari Shimol va Sharqqa, [[Arab xalifaligi]], [[Qarluq xonligi|Qarluq]] va [[Uygʻur xoqonligi|Uygʻur xoqonlik]]<nowiki/>lari bilan chegaradosh boʻlgan yerlargacha yoyilgan. Ayni mana shu davlatlar endilikda Turkiston nomi bilan arab tarixchi-geograflari asarlarida (8—10-asrlar) qayd etilgan. Markaziy Osiyoning markaziy va janubiy viloyatlari ([[Amudaryo]] va [[Sirdaryo (daryo)|Sirdaryo]] oraligʻi) Movarounnahr deb atala boshlagan.
-Qoraxoniylar davlati barpo etilishi bilan "T." toponimining ahamiyati yana qayta oʻzining sobiq hududlari doirasida deyarli tiklanadi, uning jan. sarhadlari Amudaryo bilan belgilanadi. "Movarounnahr" atamasi esa, T.ning bir qismi sifatida, yaʼni K,oraxoniylar, soʻngra Xorazmshohlar, Chigʻatoiylar, Temuriylar va Shayboniylar davlatining bir qismi sifatida qarala boshlagan. Mahmud ibn Valnning yozishicha, "Turkiston — bu keng va koʻngilli yurtdir.., bu yurtning uzunligi Sayhun daryosining qirgʻogʻidan Qoramurun daryosi qirgʻogʻigacha boʻlib, bu yerni Moʻgʻuliston nomi bilan ataganlar". Muallif T.ning yana bir nomi — bu Turon va uning aholisi turklar deb yozadi. Shu davrdagi Moʻgʻuliston Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Oltoyni qamrab olgan. 19-asr oʻrtalarida T. xududi (3 mln. kv. km dan ortiq) gʻarbda Ural togʻlari etagi va Kaspiy dengizi, sharkda Oltoy togʻlari va Xitoy, jan.da Eron va Afgʻoniston, shim.da Tomsk va Tobolsk gubernyalari bilan chegaradosh boʻlgan. T. shartli ravishda Gʻarbiy (Qozogʻistonning jan. qismi, Oʻzbekiston, Tojikiston, Turkmaniston hududlari), Sharqiy (SintszyanUygʻur muxtor rayoni) va Afgʻon T.i (Afgʻonistonning shim. qismi)ga boʻlingan. Rossiya imperiyasi bosib olgan Gʻarbiy T. hududida 1867-yil Turkiston generalgubernatorligi tashkil qilingan. 1886-yildan rasman Turkiston oʻlkasi deb atala boshlagan. Oktyabr toʻntarishidan soʻng , 1918-yil aprelda Gʻarbiy T. hududida Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi (TurkASSR) tuzilgan. Shoʻro hokimiyati yagona va mustaqil T.ni qayta tiklash gʻoyasi tugʻilishidan xavfsirab 1924—25 yillarda shoshilinch suratda "T.xalqlarining milliydavlat chegaralanishi" deb atalmish tadbirni oʻtkazgan. Natijada, ugla paytda siyosiy ahamiyat kasb etgan "T." atamasi sunʼiy ravishda isteʼmoldan chiqarilib, oʻrniga rasman"Oʻrta Osiyo" geografik termini joriy qilingan.
+== Tarix ==
-Ad: Bartold V.V., Istoriya Turkestana, Sochineniya, T. 11(1), M., 1963; Sagdullayev A. S., Qadimgi Oʻzbekiston ilk yozma manbalarda, T., 1996.
+[[Qoraxoniylar davlati|Qoraxoniylar]] davlati barpo etilishi bilan „Turkiston“ toponimining ahamiyati yana qayta oʻzining sobiq hududlari doirasida deyarli tiklanadi, uning janubiy sarhadlari [[Amudaryo]] bilan belgilanadi. „Movarounnahr“ atamasi esa, Turkistonning bir qismi sifatida, yaʼni [[Qoraxoniylar]], soʻngra [[Xorazmshohlar]], [[Chigʻatoiylar]], [[Temuriylar]] va [[Shayboniylar]] davlatining bir qismi sifatida qarala boshlagan. Mahmud ibn Valnning yozishicha, „Turkiston — bu keng va koʻngilli yurtdir.., bu yurtning uzunligi [[Sirdaryo (daryo)|Sayhun]] daryosining qirgʻogʻidan Qoramurun daryosi qirgʻogʻigacha boʻlib, bu yerni Moʻgʻuliston nomi bilan ataganlar“. Muallif Turkistonning yana bir nomi — bu [[Turon]] va uning aholisi [[Turkiy xalqlar|turklar]] deb yozadi. Shu davrdagi Moʻgʻuliston [[Sharqiy Turkiston]], [[Yettisuv]] va [[Oltoy togʻlari|Oltoyni]] qamrab olgan. 19-asr oʻrtalarida Turkiston hududi (3 mln. kv. km dan ortiq) gʻarbda [[Ural|Ural togʻlari]] etagi va [[Kaspiy dengizi]], sharqda [[Oltoy togʻlari]] va [[Xitoy]], janubda [[Eron]] va [[Afgʻoniston]], shimolda [[Tomsk viloyati|Tomsk]] va [[Tobolsk]] gubernyalari bilan chegaradosh boʻlgan. Turkiston shartli ravishda Gʻarbiy ([[Qozogʻiston|Qozogʻistonning]] janubiy qismi, [[Oʻzbekiston]], [[Tojikiston]], [[Turkmaniston]] hududlari), Sharqiy ([[Shinjon-Uygʻur muxtor rayoni]]) va Afgʻon Turkistoni ([[Afgʻoniston|Afgʻonistonning]] shimoliy qismi)ga boʻlingan. [[Rossiya imperiyasi]] bosib olgan Gʻarbiy Turkiston hududida 1867-yil [[Turkiston general-gubernatorligi]] tashkil qilingan. 1886-yildan rasman Turkiston oʻlkasi deb atala boshlagan. [[Oktabr inqilobi|Oktabr toʻntarishi]]<nowiki/>dan soʻng, 1918-yil aprelda Gʻarbiy Turkiston hududida [[Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi]] (TurkASSR) tuzilgan. Shoʻro hokimiyati yagona va mustaqil Turkistonni qayta tiklash gʻoyasi tugʻilishidan xavfsirab 1924—25-yillarda shoshilinch sur’atda „Turkiston xalqlarining milliy davlat chegaralanishi“ deb atalmish tadbirni oʻtkazgan. Natijada, siyosiy ahamiyat kasb etgan „Turkiston“ atamasi sunʼiy ravishda isteʼmoldan chiqarilib, oʻrniga rasman „[[Oʻrta Osiyo]]“ geografik termini joriy qilingan.
+== Manbalar ==
-Shamsiddin Kamoliddinov.
+. Bartold V.V., Istoriya Turkestana, Sochineniya, T. 11(1), M., 1963;
-<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
+. Sagdullayev A. S., Qadimgi Oʻzbekiston ilk yozma manbalarda, T., 1996.
 {{OʻzME}}