Gʻilmon

Gʻilmon (birlik arabcha: غُلاَم gʻulām, koʻplik غِلْمَان gʻilmān)) islom dunyosidagi qoʻshinlarda qul-askar va/yoki yollanma askar boʻlgan. 9-asr boshidan 19-asr boshlarigacha islom davlatlari doimiy ravishda qullardan askar sifatida foydalangan. Bu holat islom olamidan tashqarida juda kam uchraydi.

Qurʼonda gʻilmon (غِلْمَان) islomning jannat neʼmatlaridan biri boʻlgan xizmatchi oʻgʻil bolalar sifatida tilga olingan.

Etimologiyasi

Gʻilmon (غِلْمَان) va uning birlik varianti gʻulom (غلام) soʻzlari arab tilidan olingan boʻlib, oʻgʻil yoki xizmatkor degan maʼnoni bildiradi. Bu soʻz arabcha gʻ-l-m (غ ل م‎) asosidan kelib chiqqan.

Tarixi

Gʻilmon bosib olingan viloyatlar yoki chegara hududlaridan, ayniqsa, Markaziy Osiyodagi turkiy xalqlar va Kavkaz xalqlari (Turkcha: Kölemen) orasidan asirga olingan qul askarlar edi. Bu askarlar guruh boʻlib jangga kirishgan va xizmatlari uchun yuqori maosh talab qilishgan.

Islom olamida qul askarlaridan foydalanish 625-yilga borib taqaladi. O‘shanda afrikalik qul askarlar Muhammad va Roshidun xalifaligi davrida xizmat qilgani aytilgan. Umaviylar xalifaligi davrida ham slavyanlar va berberlardan foydalanilgan. Biroq, gʻilmonlardan keng miqyosda foydalanish 9-asr oʻrtalarida boshlangan.

Abbosiylar xalifaligida gʻilmondan foydalanish Muʼtasim (h. 833–842) davrida boshlangan. Xalifa ularga katta inoyat koʻrsatgan va oʻzining shaxsiy qoʻriqchisi sifatida ularga tayangan. Maʼlumotlarga koʻra, Muʼtasim saroydagi turli guruhlarga qarshi kurashishga uringani sababli xalifa xonadonida ularning soni ortgan. Bu qul askarlarga tubjoy arab aholisi qarshilik ko‘rsatgan va 836-yilda Bag‘dodda gʻilmonga qarshi ko‘tarilgan g‘alayonlar taʼsirida Muʼtasim poytaxtni Samarraga ko‘chirishga majbur boʻldi.

Gʻilmondan foydalanish Mutazid davrida yuqori darajaga yetdi. Ularning taʼlim-tarbiyasida furusiyya usuli oʻylab topildi va takomillashtirildi. Bu tarbiya usulida quldan gʻulom shakllanish davri tugagandan soʻng ozodlikka erishib, otliq jangchi sifatida elita korpusiga qoʻshilardi. Gʻilmon tezda kuch va taʼsir doirasiga ega boʻlib, Muʼtasimdan keyingi zaif hukmdorlar qoʻl ostida amalda hukmdorlarga aylanishdi. Jumladan, ular 860-yillarda „Samarradagi anarxiya“ deb nomlangan davrda bir necha bor qoʻzgʻolon koʻtarib, toʻrt xalifani oʻldirishgan. Oxir-oqibat, Misrda Ahmad ibn Tulundan boshlab, ularning bir qismi avtonom hukmdor bo‘lib, o‘z sulolalariga asos solishdi. Bu esa 10-asr o‘rtalariga kelib Abbosiylar xalifaligining parchalanishiga olib keldi.

G‘ulom o‘z xo‘jayini hisobidan ta’lim olgan va o‘qigan. Fidoyi xizmati orqali erkinlikka erisha olgan. Gʻilmon xoʻjayinlari tanlagan turkiy choʻri ayollarga uylanishi kerak edi. Baʼzi gʻilmonlar turmush qurmagan boʻlishi mumkin. Oilaviy hayot va naslning yoʻqligi, ehtimol, gʻilmon hokimiyatga erishganida ham, sulolalarga asos sola olmagan yoki oʻz mustaqilligini eʼlon qila olmaganining sabablaridan biri boʻlgan. Biroq, bu qoidadan bir nechta istisnolar ham mavjud. Masalan, Afgʻonistondagi Gʻaznaviylar sulolasi va uning oʻrnini egallagan Anushteginiylar sulolasi kabilar.

Qul askarlar islom qoʻshinlarining oʻzagiga aylangan. Chunki badaviylar, muqaddas gʻoziylar jangchilari va hashshoshiylar unchalik ishonchli emas edilar. Gʻilmon esa sodiq boʻlishi kutilgan edi. Chunki ular jamiyatning boshqa qismlari bilan shaxsiy aloqalarga ega emas edi. Biroq, gʻilmon kutilganidek sadoqatli boʻlib chiqmagan.

10-asrdan boshlab xoʻjayinlar oʻzlarining qul qoʻshinlarini qoʻllab-quvvatlash uchun gʻilmanga ijaraga berish uchun yerlar (Iqto) taqsimlab berishgan.

Buvayhiylar va ehtimol Tohiriylar ham turk qul askarlaridan qoʻshinlar tuzishgan. Safforiylar turklar, hindlar va afrikalik qul askarlarni qoʻshinga jalb qilishgan. Somoniylarning qul askaridan yetishib chiqqan Gʻaznaviylar sulolasi ham oʻz qoʻshinlarini dastlab turklar, keyinroq hindlardan iborat boʻlgan qul askarlari asosida tuzdilar.

Fath Alishoh Qojar Quyosh taxtida oʻtirgan holatida, yonida shahzoda. Ehtimol Abbos Mirzo hamda qalqon va gurzi bilan qurollangan ikki gʻulom. Tinglovchilarga ikki vazirni tanishtirmoqda. Fath Alixon Saboning Shahanshohnoma asaridan folio. 1810-yil

Turkiy saljuqiylar va ularning vorislari boʻlgan Gʻuriylar va turkiy Xorazmshohlar sulolasi ham asosan turk qul askarlaridan iborat qoʻshin tashkil etishgan. Saljuqiy viloyat shahzodalari har biri oʻz sulolalarini tashkil etgan qul askar qoʻriqchilari (atābak) taʼsiri ostida boʻlgan. Moʻgʻullar qoʻl ostida oʻtgan qisqa muddatdan soʻng gʻilmonlar Qora qoʻyunli va Oq qoʻyunli turkmanlarga xizmat qila boshladi. Eronning turli sulolalari (Safaviylar, Afshoriylar, Qojarlar) gruzinlar, cherkaslar va armanlar kabi Kavkazdan keltirilgan qul askarlarini oʻz qoʻshiniga jalb qilgan. (Qul-askar kuchlari tufayli oʻz qabila jangchilaridan voz kechgan saljuqiylardan farqli oʻlaroq, moʻgʻullar qul askarlar institutini qabul qilmaganlar)

Dehli sultonligi ham turk otliqlari gʻilmonidan asosiy qoʻshinlar sifatida keng foydalangan. Oʻrta Osiyo moʻgʻullar qoʻliga oʻtgandan soʻng ular asir olingan hind yigitlaridan islomiy qul askarlar tayyorlashga kirishdilar.

Turli gʻilmon guruhlari, xususan, turklar, slavyanlar, nubiylar va berberlar oʻrtasida shiddatli etnik toʻqnashuvlar sodir boʻlgan.

Taktika va qurollar

Islom xalifalari choʻl sharoitlariga chidamliligi va ot minishdagi mahorati tufayli asosan Oʻrta Osiyodagi turkiy xalqlardan qul askarlarni yollagan. Abbosiylar xalifaligidagi g‘ilmon, birinchi navbatda, ittifoqchilarning piyoda askarlari jangga kirishidan oldin dushmanni tezkor hujumlar bilan zaiflashtiradigan zarba beruvchi otliq kuch sifatida jang qilgan. Ular dushmanning piyoda askarlarini osongina halok qiladigan nayza va hayvon terisi yoki yupqa metall bilan qoplangan dumaloq yogʻoch qalqondan foydalanishgan. Bu gʻilmonlar orqa va koʻkrakdan koʻra foydalanishga osonroq boʻlgan kamarida qilich taqib yurishgan.