Foydalanuvchi:Xumoyun Ergashev/Irak-İran Savaşı

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Eron-Iroq urushi, Erondagi Tahmili urushi ( jnگ tḥmy̰ly̰ Jang-e-tahmīlī) yoki Muqaddas Mudofaa ( dfạʿ mqds Defā' -e- moghaddas ) , Saddamning Iroqdagi Qadisiya ( qạdsyậlḵhlwḵ o'rtasidagi Eron ) va 1980 va 1988 yillar oralig'ida Iroq, Fors ko'rfazi urushi [not 1] ( Ḥrb ạlkẖlyj ạlạ̉wly̱ xarb al-Khalij al- 'Ūlā ). Bu har ikki mamlakatda taxminan bir million o'limga, ikki million jarohatlarga, 150 milliard dollarlik moddiy zararga va katta vayronaga olib keldi. Iroq g‘alabalari bilan boshlangan urush keyinchalik Eronning kuchli qarshilik ko‘rsatishi bilan oxiri yo'q urushga aylanib, g‘oliblarsiz yakunlandi.

Urush 1980-yil 22-sentyabrda Iroq tomonidan bosqinchilik operatsiyasi bilan boshlandi. Iroq hujumi ortida ikki davlat oʻrtasidagi uzoq vaqtdan beri davom etayotgan chegara muammolari va Eron Islom inqilobining Iroqdagi shia aholisiga taʼsiri, Eronning Fors koʻrfazidagi hukmronligiga barham berish maqsadidagi xavotirlar bor edi. Inqilobdan keyin Erondagi tartibsiz holtalardan foydalanib qolmoqchi bo'lgan Iroq, hech qanday rasmiy ogohlantirishlarsiz boshlagan hujumida boshida qisman muvaffaqiyatga erishdi. Tez orada Eron Iroq qo'shinlarini qaytara oldi va 1982-yil iyuniga kelib deyarli barcha yo'qotilgan hududlarni qaytarib oldi.

Urush paytida Xalq Mujohidlari Tashkiloti Iroq tomonida boʻlsa, Iroq kurdlaridan tashkil topgan Kurdiston Demokratik Partiyasi (KDP) va Kurdiston Vatanparvarlar Ittifoqi (KYB) Eronni qoʻllab-quvvatladi.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining o't ochishni to'xtatish haqidagi chaqiriqlariga qaramay, urush 1988-yilgacha davom etdi. Urush Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 598-sonli rezolyutsiyasi bilan yakunlandi va bu rezolyutsiya har ikki tomondan ham qabul qilindi. Urush tugaganidan bir necha hafta o'tgach, Eron kuchlari Iroq hududini tark etdi va 1975iyildagi Jazoir kelishuvida ko'rsatilgan chegaralarga qaytdi. So'nggi harbiy asirlar almashinuvi 2003-yilda bo'lib o'tgan.

Urushdan oldingi Eron-Iroq munosabatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sovuq urush davrida Eron-Iroq munosabatlari hech qachon yaxshi bo'lmagan. 1969-yil aprel oyida Eron shohi AQSH koʻmagida muhim suv yoʻli boʻlgan Shatt-ul-Arabni qaytarib olmoqchi boʻldi va shu maqsadda u o‘z kemalarini qudratini namoyish qilish uchun mintaqaga jo‘natdi. 1970-yilda uzilgan diplomatik aloqalar 1973-yilda tiklandi va 1975-yilda Jazoirda shartnoma imzolandi. Unga ko‘ra, ikki davlat o‘rtasidagi chegara suv yo‘lining eng chuqur joyidan o‘tadigan bo'ldi. Bundan tashqari, Eron markaziy hukumatga qarshi bo'lgan Iroqdagi kurdlarni qo'llab-quvvatlamaslikka va'da berdi. Biroq Eronning 1971-yilgi qurolli mojarolar chog‘ida qo‘lga kiritgan Fors ko‘rfazi orollarini tark etishdan bosh tortishi ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarning ijobiy rivojlanishiga to‘sqinlik qildi.

Eronda Humayniy hukmronligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Orollar muammosi tufayli allaqachon keskinlashgan Eron -Iroq munosabatlari Eronda shialik himoyachisi bo'lgan Humayniyning hokimiyatga kelishi bilan yomonlasha boshladi. Bag‘doddagi Saddam Husayn hukumati Erondagi shia hukumati Iroqdagi ko‘pchilik shialarni sunniy hukumatga qarshi qo‘zg‘atayotganidan xavotirda edi. Bu orada Iroq Eronning Xuziston arab mintaqasini bosib olish g'oyasini targ'ib qila boshladi.

Urushning boshlanishi va dastlabki bosqichlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

1980-yillarning o'rtalariga kelib, Eron zaif holatda edi, chunki yuqori martabali harbiy ofitserlar inqilodan keyin ishdan bo'shatilgandi. 1980-yil 22-sentabrda Eron oʻz qoʻshinlarini ikki davlat oʻrtasida bahsli boʻlgan mintaqadan olib chiqishdan bosh tortgach, Iroq armiyasi chegarani kesib oʻtdi. 16-sentabr kuni Iroq Shatt al-Arab shartnomasini bekor qilganini e'lon qildi.

Urushning dastlabki kunlari Iroqning ustunligi bilan o'tdi va bir qancha vaqt u o'zining ustunligini saqlab qoldi. Biroq, vaqt o'tishi bilan Eronning qarshiligi kuchayishi bilan urush o'zaro passiv harakatlar davriga kirdi.

Urush[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eronning dastlabki javobi nafaqat oldinga siljigan Iroq qo'shinlarini, balki Iroqning Basra portini ham bombardimon qilish bo'ldi. Xuddi shu kuni Tehron va Bag'dod ham o'zaro bombardimon qilindi. Sentyabr oyining oxirida Iroq armiyasi Obodon va Xurramshahr shaharlarini qamal qildi, biroq u qish kelmasdan turib tugatmoqchi bo‘lgan urushda kerakli natijaga erisha olmadi. 1980-yil qishda tinchlik o'rnatishga urinishlar muvaffaqiyatsiz tugadi va 1981-yil aprel oyidan urush yana avj oldi.

Tarixdan ma'lumki, klassik urushlarda o'zining iqtisodiy qudrati va inson resurslaridan uzoq vaqt foydalana oladigan tomon ustunlikka ega hisoblanadi. Eron uzoq urushni strategiyasi tezkor g'alabaga asoslangan Iroqdan ko'ra afzal bilardi. Buni bilgan Iroq Eronning iqtisodiy qudratini zaiflashtirish maqsadida hujum boshladi.

Ikkala davlatning iqtisodiy qudrati ko'p jihatdan ularning eng yirik eksport mahsuloti bo'lgan neftga bog'liq edi. Iroq neft quvurlari orqali eksport qilgan bo'lsa, Eron asosan Fors ko'rfazidan eksport qilgan. Ya’ni Fors ko’rfazida neft savdosining uzluksiz davom etishi Iroqning emas, Eronning manfaatiga xizmat qilgan. Shu sababdan Iroq neft olib ketayotgan Eron kemalariga hujum qila boshladi. Xuddi shunday, Eron Iroq neft inshootlariga hujum qila boshladi.

Ko'rfazdagi neft savdosiga yetkazilgan zarar AQShning urushga faol aralashishiga olib keldi. Qo'shma Shtatlar va uning ittifoqchilari (Yevropa Ittifoqi va Yaponiya) Fors ko'rfazidagi neftga juda qaram edi va neft yo'lining zavol topishi G'arb dunyosi uchun xavfli edi. Ko'rfaz neft yo'lini ochiq qoldirish uchun Qo'shma Shtatlar mintaqaga flot yubordi va AQSh bayrog'i ko'tarilgan Quvayt tankerlarini himoya qila boshladi.

Sakkiz yil davom etgan urush 1988-yilning avgustida o‘t ochishni to‘xtatish bilan yakunlandi. Biroq Birlashgan Millatlar Tashkiloti shafeligida olib borilgan tinchlik muzokaralari hech qanday natija bermadi. Eron muzokaralar uchun zaruriy shart sifatida Iroqning barcha askarlarini o'z hududidan olib chiqib ketishni talab qilgan bo'lsa, Iroq Shatt-ul-Arab suv yo'lida birgalikda nazorat o'rnatishni talab qildi. Iroq 1990-yil avgust oyida Quvaytni bosib olib, AQSh bilan urush boshlashdan qoʻrqib Erondan tortib olgan yerlarini qaytarib berganidan keyingina ikki davlat oʻrtasida tinchlik oʻrnatildi.

Boshqa davlatlarning munosabati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yevropa va AQSh munosabatining hal qiluvchi tamoyili shundan iborat ediki, Eronning yirik neft davlatiga aylanishi mutlaqo qabul qilib bo'lmasdi. Urush paytida ham, Eronning vayronagarchilik urushining ilg'or bosqichlarida ham Iroq G'arb davlatlari tomonidan qo'llab-quvvatlandi va urush hech qachon Eronning Iroqdagi muhim neft nuqtalariga egalik qilish jarayoniga olib kelmadi.

Boshqa arab davlatlari Eronning neft bozoridagi hal qiluvchi rolidan norozi bo'lganliklari uchun Iroqni qo'llashni davom ettirdilar.

Saddam va Prezident Reyganning vakiliDonald Ramsfeld (sobiq AQSh Mudofaa vaziri) qo'l siqishmoqda

Qo'shma Shtatlar o'zining Eron ittifoqchisi Shohni ag'darib, hokimiyat tepasiga kelgan islomiy rejim bilan hech qachon chiqisha olmadi. Shu sababli u 1967-yilda diplomatik aloqalarini uzgan Iroq bilan yaqinlashishga harakat qildi. U turli kanallar orqali Iroqqa qurol-yarog‘ yetkazib bergan va katta miqdorda qarz bergan. Bu Iroqqa biologik va kimyoviy qurol ishlab chiqarishga yordam berdi.

Shuningdek, 1986-yil mart oyida Qo'shma Shtatlar va Buyuk Britaniya Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining Iroqning Eronga qarshi ommaviy qirg'in qurollarini (kimyoviy va biologik qurollar) qo'llaganini tanqid qiluvchi rezolyutsiyalarini unga qarshi ovoz berish orqali blokladilar. [1]

Boshqa tomondan, Isroil urushning birinchi kunidan boshlab arablar ustunligini oldini olish uchun arablarning ashaddiy dushmani Eronni qo'llab-quvvatladi. Eron-Kontra hodisasi va ko'plab maxfiy kelishuvlar bilan u Eron qo'lida AQShda ishlab chiqarilgan qurollar va ayniqsa Eron Shohi Muhammad Rizo Pahlaviy tomonidan sotib olingan F-14 Tomcats uchun ehtiyot qismlar bilan ta'minladi, bu esa shubhasiz urushda ustunlikni ta'minladi. Arablar esa Suriya va Liviyani hisobga olmaganda, Falastin masalasida Humayniydan birinchi kundan beri olgan yordamlariga qaramay, Iroq arab jamiyati va o'zlarining birodarlari ekanligini ta'kidlab, Iroqni qo'llab-quvvatladilar. .

Turkiya esa bu urushda betaraf bo'lishni afzal ko'rdi va har ikki tomon bilan aloqalarini davom ettirdi.

Urushning oqibatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Eron-Iroq urushi bir millionga yaqin odamning hayotiga zomin bo'ldi. Urushayotgan tomonlar kichik yutuqlar uchun o'zlarining iqtisodiy resurslarini tugatdilar. Eron-Iroq chegarasi urush natijasida o'zgarishsiz qoldi. Urushning oqibatlari yillar davomida sezildi.
  • Ikki davlat bir-birining neft ob'ektlariga hujum qilgani sababli, neft qazib olish kamaydi va neft narxi oshdi.
  • Urush davomida Iroq uni qo'llab-quvvatlagan davlatlardan qarz olib, qurol sotib olgan. Bu qarzlarni toʻlashdagi qiyinchilik uni 1990-yilda Quvaytga hujum qilib, u yerdagi neft quduqlarini tortib olishga harakat qildi. Bu munosabat Iroqni xalqaro munosabatlarda ham yolg'izlikka olib keldi va uni xalqaro qo'llovlarsiz qoldirdi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Savaş Arap dünyasında ve diğer birkaç bölgede Birinci Körfez Savaşı olarak bilinirken Batılı kaynaklar bu ismi 1991'de Amerikan liderliğindeki koalisyon ile Irak arasındaki çatışmaya atıfta bulunmak için kullanıyor.
General
Maxsus

[[Turkum:Webarchive template wayback links]] [[Turkum:Pages with unreviewed translations]]

  1. ↑ „Iran Chamber Society: Arming Iraq: A Chronology of U.S. Involvement“. 11 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 nisan 2006. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Foydalanuvchi:Xumoyun_Ergashev/Irak-İran_Savaşı&oldid=2625922" dan olindi