Cavendish Laboratoriyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Cavendish laboratoriyasi Kembrij universitetining fizika boʻlimi boʻlib, Fizika fanlari maktabining bir qismidir. Laboratoriya 1874-yilda Yangi muzeylar saytida eksperimental fizika laboratoriyasi sifatida ochilgan va ingliz kimyogari va fizigi Henry Cavendish nomi bilan atalgan. Laboratoriyada fizika va biologiya fanlari boʻyicha tadqiqotlar olib borilgan.

Laboratoriya 1974-yilda Gʻarbiy Kembrijdagi hozirgi joyiga koʻchirilgan.

2019-yil holatiga koʻra, 30 ta Cavendish tadqiqotchisi Nobel mukofotiga sazovor boʻldi. Cavendish laboratoriyasida amalga oshirilgan muhim kashfiyotlar orasida elektron, neytron va DNK tuzilishining kashfiyoti kiradi.

Tashkil etilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Free School Lane -dagi asl Cavendish laboratoriyasiga kirish
Ser Ernest Rutherfordning fizika laboratoriyasi — XX asr boshlari

Cavendish laboratoriyasi dastlab Kembrij markazidagi Free School Lane, New Museums saytida joylashgan edi. U ingliz kimyogari va fizigi Henry Cavendish[1][2] fanga qoʻshgan hissasi uchun va uning qarindoshi, universitet rektori boʻlib ishlagan va laboratoriya qurilishi uchun mablagʻ ajratgan Devonshire 7-gersogi William Cavendish nomi bilan atalgan[3].

Elektromagnit nazariyani ishlab chiquvchi professor James Clerk Maxwell laboratoriya asoschisi va birinchi fizika Cavendish professori edi[4]. Devonshire gersogi Maxwellga laboratoriya boshligʻi sifatida Henry Cavendishning nashr etilmagan „Elektrotexnika ishlari“ qoʻlyozmalarini bergan edi. Bularni tahrir qilish va nashr etish Maxwellning laboratoriyada boʻlgan davridagi asosiy ilmiy ishi edi. Cavendishning ishi Maxwellda katta hayrat uygʻotdi va u Laboratoriyani (ilgari Devonshire laboratoriyasi sifatida tanilgan) Cavendish laboratoriyasi deb atashga qaror qildi. Shu tariqa Gersog va H. Cavendish xotirasini nishonlashga qaror qildi[5].

Fizika[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu yerda bir qancha muhim ilk fizika kashfiyotlar qilingan. Jumladan, JJ Thomson elektronni kashf etgan (1897), John Sealy Townsend tomonidan Townsend razryadi va CTR Wilson tomonidan bulut kamerasini ishlab chiqildi.

Ernest Rutherford 1919-yilda Kavendish laboratoriyasining direktori boʻldi. Uning rahbarligida neytron 1932-yilda James Chadwik tomonidan kashf etilgan va oʻsha yili uning rahbarligida ishlaydigan talabalar (John Cockroft va Ernest Walton)tomonidan yadroni toʻliq nazorat ostida parchalash boʻyicha birinchi tajriba oʻtkazilgan.

Fizik kimyo[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fizik kimyo (dastlab Eric Rideal boshchiligidagi aralashma fan boʻlimi) eski Cavendish saytini tark etib, keyinchalik Fizika kimyo boʻlimi (RG Norrish ostida) oʻsha paytdagi kimyo boʻlimi (Lord Todd boshchiligidagi) bilan yangi kimyo binosida joylashgan edi) Lensfild yoʻlida ikkala kimyo kafedrasi 1980-yillarda birlashtirildi.

Yadro fizikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikkinchi jahon urushida laboratoriya Britaniya Tube Alloys loyihasining bir qismi boʻlgan MAUD qoʻmitasi uchun atom bombasi boʻyicha tadqiqotlar olib bordi. Tadqiqotchilar orasida Nicholas Kemmer, Alan Nunn May , Anthony French, Samuel Curran va fransuz olimlari, jumladan Lew Kowarski va Hans fon Halban bor edi. Bir nechta olimlar 1943-yilda Kanadadagi Monreal laboratoriyasi va baʼzilari keyinchalik Chalk River Laboratoriesga koʻchirildi. Uran-238 ni neytronlar bilan bombardimon qilish orqali plutoniy va neptuniy ishlab chiqarilishi 1940-yilda mustaqil ishlaydigan ikkita jamoa (Cavendishdagi Egon Bretscher va Norman Feather va Berkeley Kaliforniya universitetidagi Berkely radiatsiya laboratoriyasida Edvin M. Makmillan va Filipp Abelson) tomonidan bashorat qilingan.

Biologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Cavendish laboratoriyasi biologiyaga ham muhim taʼsir koʻrsatdi, asosan rentgen kristallografiyasini biologik molekulalarning tuzilmalarini oʻrganish uchun qoʻllash orqali. Francis Crick allaqachon Maks Peruts[6][7] boshchiligidagi Tibbiy tadqiqotlar kengashining boʻlimida ishlagan va Cavendish laboratoriyasida joylashgan, James Watson Qoʻshma Shtatlardan kelganida va ular DNK tuzilishini kashf qilishda yutuq yaratgan. Cavendish laboratoriyasida olib borgan ishlari uchun ular 1962-yilda London Kingʻs kolleji xodimi Maurice Wilkins bilan birgalikda Fiziologiya yoki tibbiyot boʻyicha Nobel mukofotiga sazovor boʻlishdi.

Kashfiyot 1953-yil 28-fevralda qilingan; Birinchi Watson/Crick qogʻozi 1953-yil 25-aprelda Nature jurnalida paydo boʻldi. Uotson va Krik ishlagan Cavendish laboratoriyasi direktori ser Lourens Bragg 1953-yil 14-may payshanba kuni Londondagi Guy gospital tibbiyot maktabida nutq soʻzladi, natijada 15-juma kuni London News Chronicle jurnalida Ritchi Kalderning maqolasi chop etildi. 1953-yil may, „Nega sensan. Hayotning yaqinroq siri.“ Bu xabar ertasi kuni The New York Times oʻquvchilariga yetib bordi; Viktor K. MakElini oʻzining „ Uotson va DNK: ilmiy inqilobni amalga oshirish“ nomli tarjimai holini oʻrganishda Londondan yozilgan va 1953-yil 16-mayda chop etilgan „Hayot birligining shakli“ sarlavhali olti paragrafdan iborat „ Nyu-York Tayms“ maqolasidan parcha topdi. Hujayra skanerlangan." Maqola dastlabki nashrda chop etilgan va keyin muhimroq deb hisoblangan yangiliklar uchun joy ochish uchun tortib olingan. (Keyinchalik Nyu-York Tayms 1953-yil 12-iyunda uzunroq maqola chop etdi). Kembrij universiteti bakalavriat gazetasi Varsity ham 1953-yil 30-may shanba kuni kashfiyot haqida oʻzining qisqa maqolasini chop etdi. 1953-yil 8-aprelda Belgiyada boʻlib oʻtgan Solvay konferentsiyasida Braggning kashfiyot haqidagi dastlabki bayonoti ingliz matbuoti tomonidan eʼlon qilinmadi.

Hozirgi sayt[tahrir | manbasini tahrirlash]

Laboratoriyaning hozirgi joyidagi janubiy tomoni, „Payneʼs hovuzi“ boʻylab koʻrilgan
2020-yilda qurilayotgan Cavendish laboratoriyasining uchinchi iteratsiyasi JJ Tomson prospektidagi yangi joylashuvi

Eski binolarning haddan tashqari koʻpligi tufayli u 1970-yillarning boshlarida Gʻarbiy Kembrijdagi hozirgi joyiga koʻchib oʻtdi[8]. U yana Gʻarbiy Kembrijda qurilayotgan uchinchi uchastkaga koʻchiriladi[9].

Kavendishdagi Nobel mukofoti laureatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

  1. John William Strutt, 3rd Baron Rayleigh (Fizika, 1904)
  2. Sir J. J. Thomson (Fizika, 1906)
  3. Ernest Rutherford (Kimyo, 1908)
  4. Sir William Lawrence Bragg (Fizika, 1915)
  5. Charles Glover Barkla (Fizika, 1917)
  6. Francis William Aston (Kimyo, 1922)
  7. Charles Thomson Rees Wilson[10] (Fizika, 1927)
  8. Arthur Compton (Fizika, 1927)
  9. Sir Owen Willans Richardson (Fizika, 1928)
  10. Sir James Chadwick (Fizika, 1935)
  11. Sir George Paget Thomson[11] (Fizika, 1937)
  12. Sir Edward Victor Appleton (Fizika, 1947)
  13. Patrick Blackett, Baron Blackett (Fizikz, 1948)
  14. Sir John Cockcroft[12] (Fizka, 1951)
  15. Ernest Walton (Fizka, 1951)
  16. Francis Crick (Psixologiya va tibbiyoy, 1962)
  17. James Watson (Psixologiya va tibbiyoy, 1962)
  18. Max Perutz (Kimyo, 1962)
  19. Sir John Kendrew (Kimyo, 1962)
  20. Dorothy Hodgkin[13] (Kimyo, 1964)
  21. Brian Josephson (Fizka, 1973)
  22. Sir Martin Ryle (Fizka, 1974)
  23. Antony Hewish (Fizka, 1974)
  24. Sir Nevill Francis Mott (Fizka, 1977)
  25. Philip Warren Anderson (Fizka, 1977)
  26. Pyotr Kapitsa (Fizka, 1978)
  27. Allan McLeod Cormack (Psixologiya va tibbiyoy, 1979)
  28. Mohammad Abdus Salam (Fizika, 1979)
  29. Sir Aaron Klug[14] (Kimyo, 1982)
  30. Didier Queloz (Fizika, 2019)

Kavendish fizika professorlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kavendish professorlari ser Brayan Pippard lavozimida boʻlgunga qadar kafedra mudirlari boʻlgan, bu davrda rollar ajratilgan.  

  1. James Clerk Maxwell FRS FRSE 1871-1879
  2. John William Strutt, 3rd Baron Rayleigh[15] 1879-1884
  3. Sir Joseph J. Thomson FRS 1884-1919
  4. Ernest Rutherford FRS, 1st Baron Rutherford of Nelson 1919-1937
  5. Sir William Lawrence Bragg CH OBE MC FRS 1938-1953
  6. Sir Nevill Francis Mott CH FRS 1954-1971
  7. Sir Brian Pippard FRS[16] 1971-1984
  8. Sir Sam Edwards FRS 1984-1995
  9. Sir Richard Friend FRS FREng 1995-hozirgacha

Kafedra boshliqlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

  1. Professor Sir Alan Cook FRS FRSE 1979-1984
  2. Professor Archie Howie CBE FRS 1989-1997
  3. Professor Malcolm Longair† CBE FRS FRSE 1997-2005
  4. Professor Peter Littlewood FRS 2005-2011
  5. Professor James Stirling† CBE FRS 2011-2013
  6. Professor Michael Andrew Parker 2013 -

† Jacksonian Professors of Natural Philosophy  

Cavendish xodimlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

2015-yil holatiga koʻra laboratoriya Andy Parker[17] va Cavendish Fizkika Professori Sir Richard Friend tomonidan boshqariladi.

Taniqli yuqori martabali ilmiy xodimlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

2015-holatiga koʻra katta akademik xodimlar

  1. Jeremy Baumberg FRS, nanofan professori va Jesus kolleji, Kembrij xodimi
  2. Jacqui Cole, molekulyar muhandislik professori
  3. Athene Donald FRS, eksperimental fizika professori, Cherchill kolleji, Kembrij magistri
  4. Ser Richard Friend FRS, FREng, Cavendish fizika professori va Sent-Jon kolleji, Kembrij aʼzosi
  5. Stephen Gull, Universitetning fizika professori
  6. Ser Michael Pepper FRS, Kt, Otago universiteti farmatsevtika fanining faxriy professori, Yangi Zelandiya
  7. Didier Queloz FRS, Battkok eksperimental astrofizika markazi professori
  8. James Floyd Scott FRS, professor va tadqiqot direktori
  9. Ben Simons FRS, Herchel Smit Fizika professori
  10. Henning Sirringhaus FRS, Hitachi elektron qurilmalar fizikasi professori va mikroelektronika va optoelektronika guruhi rahbari
  11. Sarah Teichmann FRS, asosiy ilmiy xodim va Trinity College, Kembrij ilmiy xodimi

Cavendishda rasmiy nafaqaga chiqqandan soʻng laboratoriyada oʻz tadqiqot ishlarini olib borayotgan bir qator faxriy olimlar yashaydi.[18]

  1. Mick Brown FRS, emeritus professor
  2. Volker Heine, FRS, emeritus professor
  3. Brian Josephson, FRS, emeritus professor
  4. Archibald Howie, FRS, emeritus professor

Boshqa taniqli bitiruvchilar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nobel mukofoti laureatlaridan tashqari, Cavendishning koʻplab taniqli bitiruvchilari bor, jumladan:

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „The History of the Cavendish“. University of Cambridge. Qaraldi: 17-avgust 2015-yil.
  2. ↑ „A history of the Cavendish laboratory, 1871-1910“.
  3. ↑ The Times, 4 November 1873, p. 8
  4. ↑ Dennis Moralee, „Maxwell’s Cavendish“ (Wayback Machine saytida 2013-09-15 sanasida arxivlangan), from the booklet „A Hundred Years and More of Cambridge Physics“
  5. ↑ „Austin Wing of the Cavendish Laboratory“. 2012-yil 21-noyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  6. ↑ Blow, D. M. (2004). „Max Ferdinand Perutz OM CH CBE. 19-may 1914-yil - 6-fevral 2002-yil: Elected F.R.S. 1954“. Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 50-jild. 227–256-bet. doi:10.1098/rsbm.2004.0016. JSTOR 4140521. PMID 15768489.
  7. ↑ Fersht, A. R. (2002). „Max Ferdinand Perutz OM FRS“. Nature Structural Biology. 9-jild, № 4. 245–246-bet. doi:10.1038/nsb0402-245. PMID 11914731.
  8. ↑ „West Cambridge Site Location of the Cavendish Laboratory on the University map“.
  9. ↑ „Cavendish III — Department of Physics“ (en). www.phy.cam.ac.uk. 2019-yil 12-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  10. ↑ Blackett, P. M. S. (1960). „Charles Thomson Rees Wilson 1869-1959“. Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 6-jild. Royal Society. 269–295-bet. doi:10.1098/rsbm.1960.0037.
  11. ↑ Moon, P. B. (1977). „George Paget Thomson 3-may 1892-yil -- 10-sentabr 1975-yil“. Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 23-jild. 529-bet. doi:10.1098/rsbm.1977.0020.
  12. ↑ Oliphant, M. L. E.; Penney, L. (1968). „John Douglas Cockcroft. 1897-1967“. Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 14-jild. 139-bet. doi:10.1098/rsbm.1968.0007.
  13. ↑ Dodson, Guy (2002). „Dorothy Mary Crowfoot Hodgkin, O.M. 12-may 1910-yil - 29-iyul 1994-yil“. Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 48-jild. 179–219-bet. doi:10.1098/rsbm.2002.0011.
  14. ↑ Amos, L.; Finch, J. T. (2004). „Aaron Klug and the revolution in biomolecular structure determination“. Trends in Cell Biology. 14-jild, № 3. 148–152-bet. doi:10.1016/j.tcb.2004.01.002. PMID 15003624.
  15. ↑ O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., „John William Strutt“, MacTutor History of Mathematics archive, St Andrews universiteti.
  16. ↑ Longair, M. S.; Waldram, J. R. (2009). „Sir Alfred Brian Pippard. 7-sentabr 1920-yil -- 21-sentabr 2008-yil“. Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 55-jild. 201–220-bet. doi:10.1098/rsbm.2009.0014.
  17. ↑ „Andy Parker FInstP, CPhys, Professor of High Energy Physics“. University of Cambridge. 2015-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  18. ↑ „Academic staff at the Cavendish Laboratory“. University of Cambridge. 2014-yil 12-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Cavendish_Laboratoriyasi&oldid=2737007" dan olindi