Abbasgulu Bakixonov

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Abbasgulu Bakixonov
Abbasqulu ağa Bakıxanov
Tavalludi 21-iyun 1794-yil
Amirjan, Boku xonligi, Qojar Eroni[1]
Vafoti 31-may 1847-yil(1847-05-31)
(52 yoshda)
Fotima vodiysi, Jidda, Saudiya Arabistoni
Fuqaroligi Rossiya Imperiyasi
Kasbi yozuvchi, tarixchi, jurnalist, tilshunos, shoir va faylasuf
Otasi Mirza Muhammad Xon II

Abbasgulu Bakixanov[lower-alpha 1] (ozarbayjoncha: Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi) (1794-yil 21-iyun, Amirjon – 1847-yil 31-may 1847, Fotima vodiysi, Jidda yaqinida) Abbos Qoli Bakixonov[lower-alpha 2] yoki Abbos-Qoli ibn Mirzo Muhammad (Tagi) Xon Badkubiy[3][4] ozarbayjonlik yozuvchi, tarixchi, jurnalist, tilshunos, shoir va faylasuf edi.

Bokuning uchinchi xoni Mirzo Muhammadxon II ning oʻgʻli edi. Keyinchalik u Rossiya imperatori armiyasida ofitser boʻlib xizmat qilgan va 1826-1828-yillardagi rus-fors urushida qatnashgan. Keyin nafaqaga chiqdi va Qubaga joylashdi. Rossiya boʻylab koʻp sayohat qildi va Aleksandr Pushkin kabi adabiyot arboblari bilan uchrashdi.

Qodsi/Qudsi/Gudsi (ozarcha: Qudsi) taxallusi bilan ham tanilgan Bakixanovni koʻplab ozarbayjon olimlari "eng qadimgi (ozarbayjon) ziyolilar va tarixchilar"dan biri deb atashadi.[5] U “katta Shirvon (keyinchalik Ozarbayjon Respublikasining katta qismini tashkil etadigan hudud) tarixiga oid ilmiy monografiya”ni yozgan birinchi shaxs sifatida eʼtirof etilgan.[5] Uning “Qonun-e Qudsiy”i tarixda nashr etilgan birinchi fors grammatika qoʻllanmasi edi.

Yoshlik yillari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qubadagi Bakixonov uyi, hozirda uning nomidagi muzey

Boshqa ma'lumotlarga koʻra, Bakixonov 1794-yil 10-iyunda tugʻilgan. Uning bolaligi Kavkaz tarixidagi hal qiluvchi davr - mintaqadagi siyosiy hukmronlik uchun Rossiya va Fors oʻrtasidagi janglar davriga toʻgʻri keldi. Bakixonov 3-Boku xoni Mirzo Muhammadxon II va gruzin xonimi Sofiyaning oʻgʻli edi.[6] U akademik oʻqishni 7 yoshida boshlagan va tez orada fors tilini yaxshi oʻrgangan. 1813-yilda, xonlik hukmronligi tugatilganidan 7 yil oʻtgach, oila Qubaga koʻchib oʻtdi. U yerda Bakixonov ijtimoiy va hayot fanlari, gumanitar fanlar va tillarni chuqur oʻrgandi. Keyingi oʻn yil ichida u arab, turk va rus tillarini, keyinroq fransuz va polyak tillarini oʻrgandi. 1818-yilda birinchi ozarbayjon adabiy jamiyati “Guliston-i Iram”ni tuzdi. Uning she'riyati dastlabki bosqichda Bakixonovning islomga chuqur axloqiy va falsafiy aloqadorligini namoyon etdi. 1820-yilda u rus armiyasiga tarjimon sifatida qoʻshildi va qoʻzgʻolonchi Kazikumux xonligini (hozirgi Dogʻiston janubi) bostirishda qatnashish uchun buyruq oldi.

Siyosiy va diplomatik martaba[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bakixonov Kavkaz siyosiy hayotida faol ishtirok etgan. U 1820-yillarda Rossiya va Fors oʻrtasidagi chegara masalalarini muhokama qilish uchun mas'ul boʻlgan Rossiya diplomatik missiyasining a'zosi edi. 1823-yilda u Qorabogʻ viloyatining tavsifi uchun etnografik ma'lumot toʻplashda yordam berdi. 1828-yilda general Paskevich boshchiligidagi rus harbiy qoʻmondonligi safida boʻlib, Fors bilan tinchlik muzokaralarida qatnashdi. Natijada Turkmanchoy shartnomasi imzolandi. U Naxchivon xoni Ehsonni, shuningdek, Forsning bir qator kurd rahbarlarini Rossiya bilan ittifoq tuzishga koʻndirishga muvaffaq boʻldi. Bir yil oʻtib Bakixonov 1828-1829-yillardagi rus-turk urushida Karsni qamal qilishda qatnashgani uchun 4-darajali Muqaddas Vladimir medali bilan taqdirlandi. Bir muncha vaqt Sankt-Peterburgda Rossiya Tashqi ishlar vazirligida xizmat qildi va 1835-yilda nafaqaga chiqishdan oldin Kaunas, Riga va Varshavaga sayohat qilib, Quba yaqinidagi Amsar qishlogʻiga qaytdi.

Ta'lim sohasida martaba[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bakixonovning diniy qarashlari Yevropaning asosiy taʼsiri tufayli liberal edi. U diniy omma orasidagi aqidaparastlikni va ruhoniylarning obskurantizmini tanqid qildi. U mintaqada va umuman Rossiyada islom madaniyatini targʻib qilgan. Uning asosiy maqsadi Bokuda musulmon kolleji va Tbilisida Sharq tillari maktabini tashkil etish edi. 1832-yilda musulmonlar uchun fanlar rus, fors va ozarbayjon tillarida oʻqitiladigan yirik ta’lim muassasasini tashkil etish loyihasini ishlab chiqdi. U talabalar oʻrganishi kerak boʻlgan bir qancha darsliklarni yozdi. Loyiha tasdiqlash uchun Kavkaz gubernatoriga yuborilgan, ammo afsuski, e'tiborga olinmagan va hech qachon koʻrib chiqilmagan. Bakixonov, shuningdek, Ivan Krilovning bir qancha ertaklarini ozarbayjon tiliga tarjima qilgan, ammo hozirgacha faqat bittasi saqlanib qolgan. Uning ta'lim sohasidagi eng katta yutugʻi tarixda nashr etilgan birinchi fors tili grammatikasi qoʻllanmasi boʻlgan "Qonun-e Qudsiy"ni yozish boʻldi.[7]

Asosiy asarlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Riyod al-Quds (Muqaddas bogʻ). Bakixonov oʻzining birinchi kitobini (ozarbayjon tilida) Quba musulmon jamoalarining diniy taʼsiri ostida yozgan. Shu bilan birga, “Riyod al-Quds” Bakixonovning shia tasavvufiy adabiyoti, jumladan, Muhammad Bagʻir Majlisining “Jila al-Uyun” asari haqidagi asari edi.
  • Guliston-e Eram ("Gullagan gul bogʻi") uning asosiy asarlaridan biri (fors tilida yozilgan) va Sharqiy Kavkazning qadimgi davrlardan 1813-yilgacha boʻlgan tarixiga bagʻishlangan. Ushbu asarning ingliz tiliga tarjimasi Villem Floor va Hasan Javadi tomonidan qilingan va 2009-yilda Mage Publishers tomonidan nashr etilgan.[8]
  • "Ketab-e Asgariyya" ("Asgar kitobi") Bakixonovning birinchi fantastik kitobi edi. Ular yashagan mutaassib jamiyat tomonidan ta'qibga uchragan ikki yoshning sevgi hikoyasi. Kitob fors tilida yozilgan.
  • “Qonun-e Qodsi ” (“Muqaddas Qonun ”) tarixda butunlay fors tili grammatikasiga bagʻishlangan birinchi kitob edi. Dastlab 1831-yilda fors tilida yozilgan, 1841-yilda rus tiliga tarjima qilingan va Rossiyada eronshunoslik rivojining asoslaridan biriga aylangan.
  • Mishkat al-Anvar (Kresset nishi). Bu kitob ertaklar, masallar, shuningdek, Qur'ondan ba'zi iqtiboslar va jamiyatda ijtimoiy qadriyatlar va axloqni saqlashga qaratilgan soʻfiy tasavvufiga havolalar almanaxidir. Kitob fors tilida yozilgan.
  • Kashf al-Qaraib (Noma'lumning kashfiyoti) Bakixonov tomonidan 1830-yillarning boshlarida fors tilida yozilgan maktab kitoblaridan biri boʻlib, u yerda Amerikaning kashfiyoti tasvirlangan.
  • “Asror al-Malakut” (“Osmon sirlari”) — arab tilida yozilgan astronomiyaga kirish kitobi.
  • Asker haqida kitob

Boshqa asarlar: “Umumi Jogʻrafya” (Umumiy geografiya), “Kitob-i nasihat” (“Nasihatlar kitobi”) va boshqalar, ilmiy ocherklar, toʻplangan she’rlar, maqolalar, turli asarlarning ozarbayjon va rus tillariga tarjimalari va boshqalar.

Vafoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

1845-yilda Bakixonov hajga bordi. Muqaddas islomiy diqqatga sazovor joylarga ketayotib, u Fors shohi tomonidan iliq kutib olindi va Forsning eng yuqori darajali medali - Shir-e Xorshid bilan taqdirlandi. U yerda Isfahon, Yazd, Sheroz va Kirmonshohga ham tashrif buyurgan. Konstantinopolda Bakixonov sulton va tinglovchilar bilan uchrashdi va ular uning ba'zi ilmiy asarlariga, xususan, "Asror al-Malakut" asariga qiziqish bildirishdi va uning nusxasi unga taqdim etildi. U yerdan Bakixonov Makka va Madinani ziyorat qilish uchun ketdi. Madinadan Damashqqa qaytayotganda u vabo kasalligiga chalingan va 1847-yilda Hijozdagi (hozirgi Saudiya Arabistoni) Vodi Fotima shahrida vafot etgan.

Oilasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1826-yilda Bakixonov oʻzining amakivachchasi va Kalb Husayn ogʻaning qizi Fatalixonning nevarasi Sakinaga (1807-y.) uylanadi va undan ikki qiz koʻradi:[9]

  • Zibun Niso Begum (1831-y. - Hasan Boqixonov bilan turmush qurgan)
  • Toʻgʻraxonim (1839-y. — Ahmad Boqixonov bilan turmush qurgan)

Mukofotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • 3-darajali Avliyo Anna ordeni - 1828-yil 1-yanvar (rus-fors urushidagi Yerevan va Sardarobod janglarida qatnashgani uchun)[10]
  • 4-darajali Avliyo Vladimir ordeni - 1828-yil 16-oktabr (Rus-turk urushida, Karsni qamal qilish va bosib olishda koʻrsatgan ajoyib jasorati uchun)[10]
  • 2-darajali Avliyo Anna ordeni - 1829-yil (1829-yil 19-20-iyunda Saganlugʻ togʻlaridagi janglarda qatnashgani uchun)[10]
  • 2-darajali Avliyo Anna ordeni (imperator toji bilan bezatilgan versiyasi) - 1829-yil (1829-yil 24-iyulda Xart va 27-sentabrda Bayburtdagi janglarda qatnashgani uchun)[10]
  • 3-darajali Avliyo Stanislaus ordeni - 1829-yil
  • 1-darajali Arslon va Quyosh ordeni (zanjirida olmos bilan) - 1829-yil

Xotirasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Bokuda Bakixanov nomidagi munitsipalitet bor.
  • Ozarbayjon Milliy Fanlar Akademiyasining Tarix institutiga Bakixonov nomi berilgan.[11]
  • Bokuning Nasimiy tumanida uning nomi bilan atalgan koʻcha bor.
  • 2011-yil oktabr oyida Boku shahrida Bakixonov nomidagi Boku munitsipalitetida Abbosgulu Bakixonov haykali ochildi. Yodgorlik joylashgan “Boqixonov” bogʻi kapital ta’mirlanib, soʻng u yerda haykal oʻrnatildi.[12]
  • U 2012-yilda suratga olingan “Tong elchisi” filmida Faxriddin Manafov tomonidan ijro etilgan.[13]
  • Qubadagi Bakixonov haykali
    Qubadagi Bakixonov haykali
  • Bakixonovning Emirjondagi uyi o'zining yodgorlik lavhasi bilan
    Bakixonovning Emirjondagi uyi o'zining yodgorlik lavhasi bilan

Eslatmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ "Bakikhanov" derives from "Baku-Khanov". A Russified name.[2]
  2. ↑ Or "Abbas Qoli Aqa Bakikhanov".

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Gould, Rebecca Ruth (2019). "The Persianate Cosmology of Historical Inquiry in the Caucasus: ʿAbbās Qulī Āghā Bākīkhānūf’s Cosmological Cosmopolitanism". Comparative Literature 71 (3): 272–273. doi:10.1215/00104124-7546287. "The present article develops this emergent area of inquiry through an examination of the writings, life, and legacy of the polymath Persianate intellectual ʿAbbās Qulī Āghā Bākīkhānūf (1794–1847). Bākīkhānūf came of age in an era of empire, in his case specifically of Russian incursions onto Qajar territory. While Bākīkhānūf was born into what was the Qajar empire, his place of birth was incorporated into the Russian empire with the Treaty of Gulistan (1813), ratified during his teenage years." 
  2. ↑ Storey, Charles Ambrose. Persian Literature: v.1: A Bio-bibliographical Survey. Luzac Publishing Ltd, 1970 — 428 bet. ISBN 978-0718901417. „by 'Abbas-QulI " Qudsi " Badkubi or Baku-Khanov.“ 
  3. ↑ Storey, Charles Ambrose. Persian Literature: v.1: A Bio-bibliographical Survey. Luzac Publishing Ltd, 1970 — 428 bet. ISBN 978-0718901417. „by 'Abbas-Quli "Qudsi" Badkubi or Baku-Khanov.“ 
  4. ↑ Soheili, Abe. Reflections on Persian Grammar: Developments in Persian Linguistic Scholarship I. Cambridge Scholars Publishing, 2017 — V, 29 bet. ISBN 978-1527500709. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Bournoutian 2004.
  6. ↑ „A CHALLENGING LITERARY FIGURE“ (8-iyul 2011-yil). Qaraldi: 6-noyabr 2018-yil.
  7. ↑ Floor & Javadi 2009.
  8. ↑ Willem Floor, Hasan Javadi(2009), "The Heavenly Rose-Garden: A History of Shirvan & Daghestan by Abbas Qoli Aqa Bakikhanov, Mage Publishers, 2009.
  9. ↑ Acts collected by the Caucasian Archaeological Commission: [In 12 vols.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Гусейнов, Гейдар. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века (ru). Азербайджанское гос. изд-во, 1958 — 122 bet. 
  11. ↑ „Tarix“. tarix.gov.az. 2017-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 30-avgust.
  12. ↑ „В Баку воздвигнут памятник Бакиханову – ФОТО“ (4-oktabr 2011-yil). Qaraldi: 6-noyabr 2018-yil.
  13. ↑ „Завершились съемки художественного фильма "Посол зари", посвященного Мирза Фатали Ахундову“ (ru). LifeNews - Новости Азербайджана и Мира. Qaraldi: 2018-yil 30-avgust.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Bournoutian, George A.. Two Chronicles on the History of Karabagh (Mirza Jamal Javanshir's "Tarikh-e Qarabaq" and Mirza Adigozal Beg's "Qarabaq Nameh."). Costa Mesa, California: Mazda Publishers, 2004. ISBN 1-56859-179-9. 
  • Floor, Willem M.. The heavenly rose-garden: a history of Shirvan & Daghestan, by Abbas Qoli Aqa Bakikhanov. Mage Publishers, 2009. ISBN 978-1933823270. 
  • Gould, Rebecca Ruth. The Persianate Cosmology of Historical Inquiry in the Caucasus: ʿAbbās Qulī Āghā Bākīkhānūf's Cosmological Cosmopolitanism," Comparative Literature 71.3 (2019): 272-297..
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Abbasgulu_Bakixonov&oldid=2677085" dan olindi