Organizmning suvsizlanishi

Organizmning suvsizlanishi (lot. exsiccosis, suvsizlanish, gipogidratatsiya, gipogidriya, ekssikoz)- organizmdagi suv miqdorining fiziologik meʼyordan pastga kamayishi natijasida yuzaga keladigan, metabolik buzilishlar bilan kechadigan patologik holat. Suvsizlanishning sababi turli kasalliklar boʻlishi mumkin, jumladan, sezilarli darajada suv yoʻqotish (terlash, qusish, diurez, diareya) yoki organizmga suvning yetarli darajada kirmasligi hisoblanadi. Oʻtkir toʻyib ovqatlanmaslikda ham paydo boʻlishi mumkin. Oshqozon-ichak va boshqa kasalliklar (ayniqsa, diareya) tufayli suvsizlanish 5 yoshgacha boʻlgan bolalarda eng koʻp uchraydigan tibbiy muammodir. Suvsizlanish belgilari: haddan tashqari tashnalik, siydikning kam chiqishi, quyuq sariq siydik, charchoq, zaiflik. Ogʻir suvsizlanishda: tartibsizlik, zaif puls, qon bosimining pasayishi, sianoz. 20-25% suv yoʻqotish halokatli ogʻriqli kasalliklar tanadagi suvning umumiy miqdorining 1% yoʻqolishi bilan yuzaga keladi^[1].

Epidemiologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tanadagi normal suyuqlik yoʻqotilishi buyraklar, ichaklar, teri va nafas olish yoʻllari orqali sodir boʻladi. Tananing suyuqlikka boʻlgan ehtiyojini aniqlashning eng koʻp qoʻllaniladigan usuli kaloriya usuli boʻlib, u metabolizm tezligi va suyuqlikka boʻlgan ehtiyoj oʻrtasidagi chiziqli bogʻliqlikka asoslangan. Metabolizm paytida sarflangan har bir kaloriya uchun bolaga taxminan 1 ml suv kerak boʻladi. Bolalardagi metabolizm tezligi tana yuzasining funktsiyasidir. Ogʻirligiga nisbatan yuqori tana maydoni boʻlgan chaqaloqlarda metabolizm tezligi yuqori va shuning uchun tana vazniga nisbatan koʻproq suyuqlik talab qiladi^[2].

Patofiziologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tananing suvsizlanishining quyidagi turlari ajratiladi: izotonik, gipotonik, gipertonik. Tananing tanqidiy degidratatsiyasi boʻlsa, suvsizlanishning ushbu turlari uchun mos ravishda quyidagi nomlar qoʻllaniladi: izonatremik, giponatremik va gipernatremik, chunki natriy ionlari hujayralararo suyuqlikning tarkibiy qismi sifatida sarum osmolyalligini aniqlaydi. Izotonik (izonatremik) degidratatsiya (qon zardobidagi natriy ionlarining konsentratsiyasi 135-145 meq/l) eng keng tarqalgan suvsizlanish turi boʻlib, bunda natriy va kaliy ionlarining yoʻqolishi kuzatiladi. Natriy hujayralararo suyuqlikdagi asosiy kationdir. Uning yoʻqolishi tashqi muhitda ham, kaliy ionlarining yoʻqolishini muvozanatlash uchun hujayra ichidagi suyuqlikka oʻtish paytida ham sodir boʻladi, chunki hujayralardan kaliy ionlarining yoʻqolishi kuchli suvsizlanish paytida hujayra ichidagi anion yoʻqotishlari bilan birga kelmaydi. Hujayra ichidagi suyuqlikka oʻtgan natriy ionlari regidratatsiya jarayonida hujayralararo suyuqlikka qaytadi. Bunday holda, suvsizlanish paytida hujayra ichidagi suyuqlikning yoʻqolishi, birinchi navbatda, hujayralararo suyuqlikka xosdir (garchi shunday nuqtai nazar mavjud boʻlsa-da, suvsizlanish paytida suyuqlikning 2/3 qismi yoʻqoladi, hujayralararo suyuqlik va 1/3 qismi hujayra ichidagi suyuqlikdan)^[3].

Tadqiqot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ruhiy holatning oʻzgarishi suvsizlanish bilan birga keladigan elektrolitlar (natriy ionlari) muvozanati tufayli yuzaga kelishi mumkin. Suvsizlanishni baholashning eng toʻgʻri usuli hozirgi tana vazningizni suvsizlanishdan oldingi vazningiz bilan solishtirishdir. Oʻtkir suvsizlanishda vazn yoʻqotish, birinchi navbatda, tana suyuqligining yoʻqolishi tufayli yuzaga keladi^[4].

Davolash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Suvsizlanish uchun eritmalar enteral yoki parenteral tarzda qoʻllaniladi. Yengil va oʻrtacha darajadagi suvsizlanish uchun regidratatsiya tuzlari eritmasini og'iz orqali yuborish afzalroqdir. Ogʻir suvsizlanishda, agar ogʻiz orqali yuborish muvaffaqiyatsiz boʻlsa (nazorat qilib boʻlmaydigan qusish yoki letargiya tufayli), shok holatida yoki rivojlanayotgan shokda, anatomik nuqsonlarga shubha boʻlsa (pilorik stenoz, ileus), parenteral terapiya oʻtkaziladi. Nazogastral naycha orqali regidratatsiya tuzlari eritmasi yoki Ringer laktati (Gartmanning inyeksiyasi uchun eritmasi) eritmalarini tomir ichiga yuborish. Suvsizlanish bilan kasalxonaga yotqizilgan bemorlarni davolashning keng tarqalgan usuli – 20 ml/kg tezlikda izotonik eritmaning 1-2 bolusidan boshlab tomir ichiga eritmalar yuborish. Keyingi 24-48 soat ichida bemor eritmalarni ogʻiz orqali qabul qila olmaguncha, 5% D-glyukoza bilan aralashtirilgan turli konsentratsiyali natriy eritmasi (odatda 0,45% NaCl) ishlatiladi . Hollideyning taʼkidlashicha, suvsizlanishni davolash birinchi navbatda hujayralararo suyuqliklarni tezda tiklashga qaratilgan boʻlishi kerak, shundan soʻng og'iz orqali regidratatsiya terapiyasi oʻtkazilishi kerak. Moritz va boshqa pediatrik nefrologlar va reanimatologlar kasalxonaga yotqizilgan bolalarda turli konsentratsiyali natriy tuzi eritmalaridan foydalanishdan bosh tortishni va davolash uchun faqat izotonik eritmaga tayanishni taklif qilishadi^[5]^[6].