Klassik arxitektura

Klassik meʼmorchilik – klassik antik davr meʼmorchiligi, yaʼni qadimgi yunon meʼmorchiligi va qadimgi Rim meʼmorchiligining namunasidir. Bundan tashqari, ular taʼsir qilgan arxitektura uslubi yoki uslublariga ham tegishli hisoblaanadi. Masalan, Uygʻonish davridan keyingi Yevropada paydo boʻlgan uslublarning aksariyatini klassik arxitektura deb taʼriflash mumkin. Ushbu atamaning keng qoʻllanilishi ser Jon Summerson tomonidan "Klassik arxitektura tili" asarida qoʻllaniladi^[1].

Klassik arxitekturaning oʻziga xosligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Klassik arxitektura uslubini boshqa uslublardan farqli tomonini quyidagilar orqali ajralib tavsiflash mumkin:

Arxitektura – rejalashtirish, loyihalash va qurish jarayoni va uning tugallangan mahsuloti. Binolarning moddiy koʻrinishidagi arxitektura asarlari koʻpincha madaniy va siyosiy ramzlar va sanʼat asarlari sifatida qabul qilinadi. Tarixiy sivilizatsiyalar koʻpincha saqlanib qolgan meʼmorchilik yutuqlari bilan ajralib turadi.
- Arxitektura uslubi – shakl, texnika, materiallar, vaqt davri, mintaqa va boshqa uslubiy taʼsirlardan foydalanish nuqtai nazaridan arxitekturaning tasnifini ifodalaydi.
Sanʼat – taqdimot yoki ijroning estetik ifodasi va ushbu faoliyat natijasida yaratilgan asar. Shuning uchun „sanʼat“ soʻzi „klassik arxitektura“ atamasi kabi ham feʼl, ham otdir.
- Sanʼat turlaridan biri – sanʼat turi sifatida klassik arxitektura — bu odatda madaniyat taʼsirida boʻlgan va oʻz navbatida madaniyatni oʻzgartirishga yordam beradigan insonlar gʻoyasidir. Klassik meʼmorchilik insonning ichki ijodiy impulslarining jismoniy koʻrinishidir.
  - Tasviriy sanʼatning bir tarmogʻi – tasviriy sanʼat — bu rasm, haykaltaroshlik, fotografiya, arxitektura va boshqalarni oʻz ichiga olgan sanʼat turlarining sinfi boʻlib, ular asosan vizual tabiatga ega asarlar yaratishga qaratilgan.
Klassizmning shakli – klassik antik davrga boʻlgan yuksak eʼtibor, klassiklar taqlid qilishga intiladigan did uchun standartlarni belgilash tushunchasidir.
- Arxitekturada klassitsizm – simmetriya, mutanosiblik, geometriya va qismlarning muntazamligiga eʼtibor beradi, chunki ular Klassik antik davr meʼmorchiligida, xususan, Qadimgi Rim meʼmorchiligida namoyon boʻladi, ulardan bizgaacha koʻp namunalar saqlanib qolingan.

Klassik meʼmoriy tuzilmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadimgi yunon arxitektura inshootlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadimgi yunon arxitekturasi – eramizdan avvalgi 900-yildan milodiy 1-asrgacha boʻlgan davrda madaniyati Yunoniston materikida va Peloponnesda, Egey orollarida, Kichik Osiyo va Italiya koloniyalarida gullab-yashnagan yunon tilida soʻzlashuvchi xalq (ellin xalqi) tomonidan yaratilgan meʼmorchilik uslubi boʻlib, eng qadimgi meʼmorchilik asarlari miloddan avvalgi 600-yillarga toʻgʻri keladi. Qadimgi yunon arxitekturasiga eng yaxshi ifodalar ibodatxonalarda koʻrinadi bizga maʼlum Parfenon ham bu uslubdagi eng yaxshi namunadir^[2].

Akropol
- Afina akropoli
Agora
- Afinaning qadimiy agorasi
Qadimgi yunon ibodatxonasi — Qadimgi yunon ibodatxonalari roʻyxati
- Adyton
- Cella
- Opistodomlar
- Peristaz
- Pronaos
- Pteron

Maqbara turlari

Amfiprostil
Antae ibodatxonasi
Metroon
Naiskos
Peripteros
Pseudodipteral
Pseudoperipteros

Qadimgi yunon teatri — Qadimgi yunon teatrlari roʻyxati
- Parodlar
- Skene
Bouleuterion
Yunon vannalari
Yunon bogʻlari
Gimnaziya
- Conisterium
- Xystus
Qahramon
Ippodrom
Maqbara
Monopteros
Neorion
Palestra
Peribolos
Propylaea
Prostyle
Pritaneion
Pteron
Rostral ustun
Stadion
Stoa — stoae roʻyxati
Tholos

Qadimgi Rim arxitektura inshootlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadimgi Rim meʼmorchiligi – Rim meʼmorchiligi inqilobi, shuningdek, beton inqilob sifatida ham tanilgan, Rim meʼmorchiligida ilgari kam qoʻllanilgan arch, gumbaz va gumbazning meʼmoriy shakllaridan keng foydalanish ajralib turar edi. Ushbu rivojlanishda monumental meʼmorchilik tendentsiyasini koʻrgan hal qiluvchi omil Rim betonining ixtirosi edi. Bu esa meʼmorchilik rivojlanishiga yana bir omil boʻlgan.

Jamoat arxitekturasi
- Amfiteatr
- Akveduk
- Bazilika
- Koʻprik
- Kanal
- Kastellum
- Sirk
- Sardoba
- Toʻgʻon va suv omborlari
- Himoya devori
- Gumbaz
- Forum
- Ippodrom
- Horreum
- Gipaetral
- Insula
- Yodgorlik
- Nymphaeum
- Obelisk
- Odeon
- Rim mayoqchasi
- Rim suv tegirmoni
- Rostra
- Maqbara
  - Antae ibodatxonasi
  - Mithraeum
- Tetrapilon
- Teatr — Rim teatrlari roʻyxati
  - Kavea
  - Scaenae old tomoni
- Thermae
  - Sfaeristerium
- Tholos
- Zafar archasi
- Gʻalaba ustuni
  - Rostral ustun
Xususiy arxitektura
- Domus
  - Atrium
  - Kavaedium
  - Koenakulum
  - Kubikulum
  - Exedra
  - Musluklar
  - Impluvium
  - Oekus
  - Peristiliy
  - Taberna
  - Tablin
  - Triklinium
  - Vestibulum
- Rim bogʻlari
- Villa
  - Villa rustica

Arxitektura uslublari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Arxitektura uslubi

Vizantiya arxitekturasi – dastlab Vizantiyaning ilk meʼmorchiligi stilistik va konstruktiv jihatdan oldingi Rim meʼmorchiligidan farq qilmagan; qadimiy qurilish usullari yashagan, ammo nisbatan tez orada arxitektura oʻziga xos Vizantiya uslubiga aylandi.
Romaneskgacha boʻlgan arxitektura
Romanesk meʼmorchiligi – Romanesk meʼmorchiligi imperator Rim meʼmorchiligidan keyingi birinchi umumevropa meʼmorchiligi uslubidir. Qadimgi Rim va Vizantiya binolari va boshqa mahalliy anʼanalarning xususiyatlarini oʻzida mujassam etgan Romanesk meʼmorchiligi oʻzining ulkan sifati bilan mashhur.
Gotika meʼmorchiligi – Gotika meʼmorchiligi (u bilan klassik arxitektura koʻpincha tasvirlangan) klassik elementlar va tafsilotlarni oʻz ichiga olishi mumkin, ammo antik davr meʼmorchiligi anʼanalaridan foydalanish uchun ongli harakatni aks ettirmaydi.
Uygʻonish davri arxitekturasi – qadimgi yunon va rim meʼmorchiligining ayrim elementlarini ongli ravishda qayta tiklash va rivojlantirish. Uygʻonish davri uslubi simmetriya, mutanosiblik, geometriya va qismlarning muntazamligiga eʼtibor beradi, chunki ular klassik antik davr arxitekturasida va ayniqsa qadimgi Rim meʼmorchiligida namoyon boʻladi, ulardan koʻp namunalari saqlanib qolgan. Uygʻonish davrining klassik meʼmorchiligi boshidanoq klassik gʻoyalarning oʻziga xos talqinini ifodalaydi.
Palladian meʼmorchiligi – Uygʻonish davri italyan meʼmori Andrea Palladio (1508-1580) dizaynidan olingan Evropa meʼmorchiligi uslubi. Palladioning ishi qadimgi yunonlar va rimliklarning rasmiy klassik maʼbad meʼmorchiligining simmetriyasi, istiqboli va qadriyatlariga asoslangan edi.
Barokko meʼmorchiligi – Barok va rokoko arxitekturasi uslublar boʻlib, ular ildizida klassik boʻlsa-da, oʻziga xos meʼmorchilik tilini namoyish etadi. Barokko meʼmorlari Uygʻonish davri meʼmorchiligining asosiy elementlarini olib, ularni yanada balandroq, ulugʻvorroq, bezatilgan va dramatikroq qildilar.
Gruziya arxitekturasi – 1720-1840-yillardagi meʼmoriy uslublar toʻplami. Gruziya uslubining asosiy oqimida Palladian arxitekturasi va uning gʻaroyib muqobillari — Gothic va Chinoiserie, ingliz tilida soʻzlashuvchi dunyoda Evropa rokokosining ekvivalenti edi.
Neoklassik meʼmorchilik – 18-asrning oʻrtalarida boshlangan neoklassik oqim tomonidan yaratilgan meʼmorchilik uslubi, u ham oʻzining tafsilotlarida tabiiy bezakning rokoko uslubiga qarshi reaktsiya sifatida, ham meʼmoriy formulalarida kech barokkoning baʼzi klassiklashtiruvchi xususiyatlarining natijasi sifatida namoyon boʻldi.. Oʻzining sof koʻrinishida bu uslub asosan Klassik Yunoniston meʼmorchiligi va italyan meʼmori Andrea Palladio meʼmorchiligidan olingan.
- Imperiya uslubi – baʼzan neoklassitsizmning ikkinchi bosqichi deb hisoblanadi, 19-asr boshlarida arxitektura, mebel, boshqa bezak sanʼati va tasviriy sanʼatdagi dizayn harakati boʻlib, taxminan 1830-yilgacha Evropa va Amerikada kuzatilgan, garchi AQShda u mashhurligini davom ettirgan. 19-asrning oʻrtalaridan ancha keyin yirik metropoliten markazlaridan tashqaridagi konservativ mintaqalarda.
- Bidermeyer arxitekturasi – 1815-1848-yillar oraligʻida Markaziy Yevropadagi Neoklassik arxitektura.
- Kurort arxitekturasi (Bäderarchitektur) – 18-asr oxirida Germaniyaning dengiz qirgʻogʻidagi kurortlarida paydo boʻlgan va bugungi kungacha mintaqada keng qoʻllaniladigan oʻziga xos neoklassik uslub.
- Federal arxitektura – Amerika Qoʻshma Shtatlarida v oʻrtasida qurilgan arxitekturani klassiklashtirish. 1780-yil va 1830-yillar, ayniqsa 1785-yildan 1815-yilgacha. Ushbu uslub oʻz nomini oʻz davri, Federal davr bilan baham koʻradi.
- Regency arxitekturasi – Buyuk Britaniyada 19-asr boshlarida Jorj IV shahzoda Regent boʻlgan davrda qurilgan binolar, shuningdek, xuddi shu uslubdagi keyingi binolar. Uslub nemis tilida soʻzlashadigan mamlakatlarda Biedermeier uslubiga, Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi Federal uslubga va Fransiya imperiyasi uslubiga mos keladi.
- Yunon uygʻonish meʼmorchiligi – 18-asr oxiri — 19-asr boshlaridagi meʼmorchilik harakati, asosan Shimoliy Evropa va AQShda. Ellinizmning mahsuli boʻlib, uni neoklassik meʼmorchilik rivojlanishining soʻnggi bosqichi sifatida koʻrish mumkin.
- Beaux-Arts arxitekturasi –
Skandinaviya klassitsizmi – 1910-yil va 1930-yillar oraligʻida shimoliy mamlakatlarda (Shvetsiya, Daniya, Norvegiya va Finlandiya) qisqa vaqt ichida gullagan meʼmorchilik uslubi.
Yangi klassik arxitektura – 20-asr va 21-asrlar uchun klassik meʼmorchilikni meʼmorchilikning qonuniy shakli sifatida qayta tiklash va qabul qilish uchun meʼmorchilik harakati. Birinchi navbatda Postmodern arxitekturasining xalqaro uslub kabi modernist arxitektura harakatlarini tanqid qilishdan boshlab, Yangi Klassik arxitektura, Zamonaviy arxitekturaning davom etayotgan hukmronligiga muqobil boʻlishga intiladi^[3]^[4]^[5].

Arxitektura elementlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qurilish elementlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Akroteriy — bino pedimentining choʻqqisiga oʻrnatilgan bezak
Aedicula — kichik ziyoratgoh
Aegis
Amfiprostil
Anatiroz
Anta
Antefikss
Apollarium
Apse
Ark
Arxitrav
Archivolt
Arris
Atlant — erkak figurasini qoʻllab-quvvatlash
Qavs
Bukranium
Kapitel
Karyatid — ayol figurasini qoʻllab-quvvatlaydi
Cippus
Kassa
Ustunlar — bir-biriga bogʻlangan uzun ustunlar ketma-ketligi
Ustun
Konsol
Burchak toshi
Korniş
Krepidoma
Kroket
Cryptoporticus
Gumbaz
Diaulos
Diokletian (termal) oynasi
Gumbaz — Rim gumbazlari roʻyxati
Eisodos
Antablement — ustun boshlari ustida joylashgan ustki tuzilma
Epistil — Architravega qarang
Evtinteriya
Yakuniy
Friz
Geyson
Gutta
Gipokaust
Gipostil
Gipotrakeliya
Imbrex va tegula — qadimgi yunon va rim meʼmorchiligida qoʻllaniladigan tom yopish plitalari
Ustunlararo
Asosiy tosh
Metope
Modilion
Mozaika
Oculus
Bezak
Ortostatlar
Fronton
Peristil
Pila toʻplamlari
Pilaster — ustunga oʻxshash devordan koʻtarilgan tekis sirt
Plinth
Portik
- Portiko turlari: tetrastyl, hexastyle, oktastyle, dekastyle
Post va lintel
Pronaos
Prostyle
Puteal
Quoin — devor burchagidagi tosh bloklari
Tom — yunon-rim tomlari roʻyxati
Rustikatsiya
Skamilli taassurot qoldiradi
Yarim gumbazli
Sima
Sfenks
Spiral zinapoyalar — Qadimgi spiral zinapoyalar roʻyxati
Shpor
Stoa — yopiq yoʻlak yoki ayvon
Stilobat
Suspensura
Tambur
Muddati
Triglif
Timpan
Taenia
Velarium
Vitruvian ochilishi
Volut
Vomitoriya

Qurilish materiallari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Agregat
Seramika
Ohak ohak
Marmar
Rim gʻishtlari
Rim beton
Spolia
Terakota

Klassik buyurtmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eol tartibi — Klassik meʼmorchilikning dastlabki tartibi

Yunon buyurtmalari

Dorik tartibi
Ion tartibi
Korinf tartibi

Rim buyurtmalari

Kompozit buyurtma
Toskana buyurtmasi

Bino va inshootlarning turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amfiteatr
Hammom
- yunoncha
- Roman
Bouleuterion
Nymphaeum
Odeon
Stoa
Maʼbad
- yunoncha
- Roman
Teatr
- yunoncha
- Roman
Tholos
Gʻaznachilik
Villa
Suv tegirmoni — Qadimgi suv tegirmonlari roʻyxati^[6].

Klassik arxitektura nashrlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Architectura – Rim meʼmori Vitruvius tomonidan yozilgan va uning homiysi imperator Sezar Avgustga qurilish loyihalari uchun qoʻllanma sifatida bagʻishlangan meʼmorchilik risolasi. Ish Rim qurilish usullari, rejalashtirish va loyihalash boʻyicha zamonaviy bilimlarning eng muhim manbalaridan biridir.
De re aedificatoria – Leon Battista Alberti tomonidan 1443-1452-yillarda yozilgan klassik meʼmoriy risola. Koʻp jihatdan Vitruviy „De architectura“ ga bogʻliq boʻlsada, bu Italiya Uygʻonish davrida yozilgan mavzu boʻyicha birinchi nazariy kitob edi va 1485-yilda arxitektura boʻyicha birinchi bosma kitob boʻldi.
Jakomo Barozzi da Vinola tomonidan arxitekturaning beshta ordeni (1562).
I quattro libri dell’architettura (1570) — meʼmor Andrea Palladioning arxitektura haqidagi risolasi.
Arxitekturaning klassik tili, 1965-yilda Ser Jon Summerson tomonidan 1963-yilda berilgan oltita BBC radio maʼruzalarining toʻplami.