Qadimgi Aztek arxitekturasi
Aztek arxitekturasi — Aztek sivilizatsiyasi davrida paydo boʻlgan va rivojlangan. Mesoamerikan arxitekturasining kech shakli hisoblanadi. Bu haqda maʼlum boʻlgan narsalarning aksariyati hali ham turgan tuzilmalardan kelib chiqadi. Ushbu inshootlar bir necha asrlar davomida ishlatilgan kuchli materiallar va quruvchilarning mahorati tufayli saqlanib turibdi[1].
Taʼsirlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aztek arxitekturasi Aztek sivilizatsiyasining hozirgi Meksika hududida boʻlgan migratsiyasini aks ettiradi[2]. Dastlabki Aztek piramidalarining uslubi Klassik va boshqa Postklassik Mesoamerikalik odamlarning uslubiga moslashtirilgandir. Aztek arxitekturasi keyinchalik Mesoamerikan uslublariga ham katta taʼsir koʻrsatdi[3].
Qadimgi Azteklar asosiy ilhom manbalari sifatida kosmologiya, astronomiya va dinga tayanganlar. Azteklarning diniy eʼtiqodlari diniy tuzilmalar va uy tuzilmalari bu uslub dizaynida yaqqol aks etgan[4].
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Atstek imperiyasining eng muhim meʼmorchiligi 16-asrda Ispaniya istilosidan keyin vayron qilingan poytaxt Tenochtitlan shahrida joylashgan obida hisoblanadi. Mexiko qurilishida ham bu shahardan olingan materiallar ishlatilgan. Aztek ibodatxonasi kabi ularning Aztek arxitektura uslubi haqida arxeologik dalillar koʻp emas[5].
Aztek arxitektura uslubi orasida 1434-yilda Aztek tomonidan bosib olingan Malinalko,Tenayuka; ikkita ibodatxonani qoʻllab-quvvatlaydigan birlashtirilgan piramidal asoslardan iborat boʻlgan tipik Aztek qoʻsh piramidasining eng qadimgi namunasi bizgacha maʼlum va Templo Mayor, Aztek shahari Tenochtitlandagi eng katta bino namunasidir.
Aztek shaharlari koʻpincha Aztek imperiyasidagi eng katta ibodatxonalarni qurish uchun oʻzaro raqobatlashdilar va buning natijasida koʻplab ibodatxonalar paydo boʻlgan.
Aztek arxitekturasi simmetriya va geometrik dizaynlar va chiziqlar kabi elementlar bilan tavsiflanadi.
Bundan tashqari, koʻplab ramziy elementlar, jumladan, har biri xudo, rang va ramzni ifodalovchi toʻrtta asosiy yoʻnalish mavjud. Hayvonlarning timsoli ham tasvirlangan boʻlib; burgutlar quyosh va jangchilarni, ilonlar suv yoki olovni, chigʻanoq qobigʻi esa unumdorlik timsoli edi[6]. Mabudlarning oʻzi togʻlarni, suv va unumdorlikning Aztek belgilarini ifodalagan. Aztek arxitekturasi, xususan, ibodatxonalar va ibodatxonalardagi haykallar ramziy ravishda boʻyalgan[7].
Qoʻshimcha maʼlumotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tenochtitlan shahridagi inshootlarga ibodatxonalar, saroylar va platformalar kiradi[8]. Maqbarlar asosiy boʻlimga olib boradigan tik zinapoyalarga ega terasli piramidalar edi. Uy tuzilmalari aholining ijtimoiy va moliyaviy holatini aks ettirgan[9]. Elitalar saroylarda yashab, ularni tecpan deb atashgan[10]. Odiy uylar imperiyaning koʻp qismida bir xil boʻlib, faqat kattaligi va bezaklari bilan farq qilar edi.
Mexiko havzasidagi joylashuvi tufayli Azteklar Tenochtitlanda yoʻlaklar va koʻpriklar qurdilar[11].
Qurilish texnikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Azteklar qurilish texnikasi boʻyicha ilgʻor bilimga ega edilar va ular mahalliy geologiya va yerlarda, xususan, yumshoq tuproqda qanday binolar qurishni bilishgan. Quruvchilar ibodatxonalar uchun tosh asoslardan foydalanganlar. J.A.Joys „Markaziy Amerikaning fizik geografiyasi toshdan qurilish sanʼatining yuksalishi uchun qulay boʻlgan“ deb yozadi[12].
Azteklar, shuningdek, suv oqimi tizimini yaratish uchun tortishish kuchidan foydalanganlar, shahar tarmogʻiga toza suv olib kelishgan va qishloq xoʻjaligi mahsuldorligini oshirish uchun teraslardan foydalanganlar[13]. Eski ibodatxonalarni buzib tashlash va oʻsha joyda yangisini qurish oʻrniga, Azteklar shunchaki mavjud tuzilmalar ustiga qurdilar, bu esa kattaroq va batafsilroq piramidalarga olib keldi. Baʼzi ibodatxonalarda kamida toʻrt yoki besh qatlam ibodatxonalar borligi aniqlangan.
Aztek madaniyatining arxitekturaga taʼsiri[tahrir | manbasini tahrirlash]
Azteklar oʻz binolarini kundalik hayot va diniy urf-odatlar uchun funktsional qilib yaratdilar. Azteklarning meʼmoriy uslubi yuqori kuch bilan munosabatlarni aks ettirdi. Tenochtitlanda shaharning tartibi Huitzilopochtlining tugʻilishini ifodalagan.
Teokalli yoki piramida ibodatxonalari Azteklarning diniy amaliyotlari uchun muhim edi. Ular diniy bayramlar va marosimlar oʻtkaziladigan joylar edi. Maʼbadlar yuksalishni ifodalagan. Bir nechta yirtilgan darajalar bor edi, ularning har biri turli sinflar bilan bogʻliq edi. Atsteklar osmonga koʻtarilish xudolarni rozi qilish uchun oʻzini tayyorlash jarayoni deb hisoblashgan. Tepasida qurbonlik qilinadigan asosiy maʼbad bor edi, chunki u xudolarga eng yaqin hisoblangan.
Uy xoʻjaliklari oddiyroq, ammo tsivilizatsiyaning qolgan qismi uchun bir xil edi. Azteklar mos kelmaydigan tsivilizatsiyani xohlamadilar. Bu Azteklarning nazarida xudolarni norozi qilishi mumkin edi. Uylar balandligi bir-ikki qavat boʻlishi mumkin[14].
Sinflarni ajratish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aztek madaniyati sinfiy tabaqalanishga ega edi. Eng yuqori ijtimoiy daraja ruhoniylik edi, bu maʼbadlarga va koʻproq eksklyuziv kvartallarga kirishga ruxsat berdi. Ruhoniylik aʼzolari maʼbadlar yaqinida yashagan, quyi tabaqadagi odamlar esa oʻz maqomiga koʻra tobora uzoqroqda yashagan. Uy tuzilmalarining oʻlchamlari boylik, kuch va maqomdagi farqlarni aks ettirdi[15].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Correspondence in Hobart, Okla N. „AZTEC ARCHITECTURE.“ The Construction News (1897-1916), vol. 21, no. 12, 1906, pp. 220, American Periodicals
- ↑ Aguilar-Moreno, Manuel. Handbook to Life in the Aztec World (en). Oxford University Press, 2007. ISBN 978-0-19-533083-0.
- ↑ Rice, Don Stephen. Latin American Horizons: A Symposium at Dumbarton Oaks, 11th and 12th October 1986 (en). Dumbarton Oaks, 1993. ISBN 978-0-88402-207-7.
- ↑ Aguilar-Moreno, Manuel. Handbook to Life in the Aztec World (en). Oxford University Press, 2007. ISBN 978-0-19-533083-0.
- ↑ Association for Computer-Aided Design in Architecture. Conference. Reinventing the discourse : how digital tools help bridge and transform research, education and practice in architecture : proceedings of the twenty first annual conference of the Association for Computer-Aided Design in Architecture, October 11-14, 2001, Buffalo, New York, Wassim Jabi, Association for Computer-Aided Design in Architecture, [Place of publication not identified]: Association for Computer-Aided Design in Architecture, 2001. ISBN 1-880250-10-1. OCLC 48456547.
- ↑ „Aztec Architecture“. Legends & Chronicles. Qaraldi: 2019-yil 24-sentyabr.
- ↑ Boone, Elizabeth Hill. Painted Architecture and Polychrome Monumental Sculpture in Mesoamerica: A Symposium at Dumbarton Oaks, 10th to 11th October, 1981 (en). Dumbarton Oaks, 1985. ISBN 978-0-88402-142-1.
- ↑ Herzog, Lawrence A.. From Aztec to High Tech: Architecture and Landscape Across the Mexico-United States Border (en). JHU Press, 2001. ISBN 978-0-8018-6643-2.
- ↑ Olson, Jan Marie; Smith, Michael E. (2016). „Material Expressions of Wealth and Social Class at Aztec-Period Sites in Morelos, Mexico“. Ancient Mesoamerica (inglizcha). 27-jild, № 1. 133–147-bet. doi:10.1017/S0956536115000334. ISSN 0956-5361.
- ↑ Palaces of the ancient new world : a symposium at Dumbarton Oaks, 10th and 11th October 1998, Susan Toby Evans, Joanne Pillsbury, Dumbarton Oaks, Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2004. ISBN 0-88402-300-1. OCLC 57392889.
- ↑ Herzog, Lawrence A.. From Aztec to High Tech: Architecture and Landscape Across the Mexico-United States Border (en). JHU Press, 2001. ISBN 978-0-8018-6643-2.
- ↑ Joyec.J.A. 1911 Some Features of Mexican Architecture. issn 0951-0788
- ↑ J.Abrams and M.Elliot. The construction of the Aztec chinampa. 2006.
- ↑ Joyce, J. A. (1911). „Some Features of Mexican Architecture“. The Burlington Magazine for Connoisseurs. 19-jild, № 99. 154–163-bet. ISSN 0951-0788. JSTOR 858506.
- ↑ Smith, Michael E.; Heath-Smith, Cynthia; Montiel, Lisa (1999). „Excavations of Aztec Urban Houses at Yautepec, Mexico“. Latin American Antiquity. 10-jild, № 2. 133–150-bet. doi:10.2307/972199. ISSN 1045-6635. JSTOR 972199.