Ingiloylar
| Ingiloy, İngiloylar gruzincha: ინგილოები ჰერები (erebi), ჩონებურები (choneburebi) | |
|---|---|
 Musulmon Ingiloy | |
| Eng koʻp tarqalgan hududlari | |
 Ozarbayjon |
12,000 |
 Rossiya |
247 (2021-yil)[1] |
 Georgia |
Nomaʼlum |
| Tillari | |
| Gruzin tilining Ingiloy shevasi | |
| Dini | |
| Xristian, Sunni Islom | |
| Etnik guruhlari | |
| Kaxetiyaliklar va Kartveliyaliklarning boshqa guruhlari | |
Ingiloylar[upper-alpha 1] (gruzincha: ინგილოები; ozarbayjoncha: İngiloylar) Gruzin tilining Ingiloy shevasida soʻzlashuvchi Gruzinlar etnografik kichik guruhidir[4]. Ingiloylar Saingilo (avvalgi nomi Hereti) shimoli-gʻarbiy Ozarbayjondagi madaniy va tarixiy hududning tub aholisidir.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Anʼanaviy maʼlumotlarga koʻra, irsiylarning (yaʼni ingiloylar) nomi Alazani daryosida Hereti shahriga (keyinchalik Xoʻranta nomi bilan atalgan) asos solgan Thargamosning oʻgʻli, afsonaviy patriarx „Qahramon“ nomidan kelib chiqqan. Kavkaz Albaniyasining tanazzulga uchrashi bilan bu hudud asta-sekin Iberiya qirolligi tarkibiga qoʻshilib, uning gersogligidan tashkil topgan. V asr davomida uning xalqlari oxir-oqibat gruzinlarga assimilyatsiya qilingan.
Arablar istilosi davrida mintaqa Gruziya madaniy va siyosiy taʼsiri ostidagi alohida qirollik edi. Oxir-oqibat Hereti Kaxeti qirolligi tarkibiga kirdi. Ikkinchisi 1104-yilda Gruziya Qirolligi tarkibiga qoʻshilgan. Oʻrta asrlarda Heretida yettita gruzin maktabi faoliyat yuritgan, ularda ilohiyot, falsafa, orfografiya, cherkov tarixi, Gruziya tarixi kabi darslar mavjud edi. 15-asrda „Gereti“ atamasi asta-sekin siyosiy nomenklaturadan yoʻqoldi va „Kaxeti“ soʻzi bilan almashtirildi.
17-asr boshlarida Fors shohi Safaviylar hukmdori Abbos I bu yerlarni Kaxetidan olib, Dogʻistonning feodal urugʻlariga berdi. Saingiloda Avarlar va Tsaxur jangchilari tomonidan oʻtkazilgan bosqinlar natijasida ingiloylar Dogʻiston hukmdorlarining qullariga aylandilar. Shu tariqa, asta-sekin tinch yoki dushmanlik yoʻli bilan bu qabilalar Saingiloga oʻrnashib, mustamlaka qilib oldilar. Elisu sultonligi barpo etilgandan keyin ham bosqinchilar birgalikdagi saʼy-harakatlar bilan mintaqani islomlashtirishga kirishdilar.
1801-yildan keyin, Kartli-Kaxeti (sharqiy Gruziya) Rossiya imperiyasi tarkibiga kirgach, mintaqa 2000-yilda tugadi. 1803-yilda imperatorlik ruslar tomonidan bosib olingan Saingilo dastlab Tiflis gubernatorligining Zakatal okrugi tarkibiga kiritilgan. 1918-yildan 1920-yilgacha Gruziya Demokratik Respublikasi (DRG) va Ozarbayjon Demokratik Respublikasi (ADR) ham hududlarni oʻz hududi deb daʼvo qilgan, ammo bu nizo hech qachon qurolli toʻqnashuvga olib kelmagan. 1920-yilda ADR qulaganidan keyin Sovet Rossiyasi va Ozarbayjon SSR uni Gruziyaning bir qismi sifatida tan oldi, hukumati bu yerlarga maʼlum darajada ichki avtonomiyalar berdi. 1921-yilda Qizil Armiyaning Gruziyaga bostirib kirishidan soʻng bu hudud markaziy [[Sovet Ittifoqi] tomonidan rasman Ozarbayjon SSR 1922-yilda Moskvada kommunistik hukumat yurisdiktsiyasi va nazoratiga oʻtkazildi[5].
Aholisi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Demografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
| 1926[6] | 1939[7] | 1959[8] | 1970[9] | 1979[10] | 1989[11] | 1999[12] |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 9500 | 10 196 | 9526 | 13 595 | 11 412 | 14 197 | 14 900 |
Taxminan 2009-yil[tahrir | manbasini tahrirlash]
2009-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, gruzinlar soni rekord darajada kamaygan – 9900 kishi. Ularning aksariyati Qax tumani (7447 kishi) yoki Boku shahrida (2226 kishi) yashaydi[13].
Tili[tahrir | manbasini tahrirlash]
2010-yillarning oʻrtalarida Ozarbayjonda ingiloy shevasini yozib olish uchun lotin grafikasi asosidagi alifbo ishlab chiqildi[14].
Alfavit yozishmalar jadvali[15]:
| Lot. | Мk. | Lot. | Mk. | Lot. | Mk. | Lot. | Mk. | Lot. | Mk. | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| A a | ა | H h | ჰ | L l | ლ | S s | ს | V v | ვ | ||||
| B b | ბ | X x | ხ | M m | მ | Ş ş | შ | Y y | ჲ | ||||
| Ç ç | ჩ | X' x' | ჴ | N n | ნ | T t | თ | Z z | ზ | ||||
| Ç’ ç’ | ჭ | İ i | ი | O o | ო | Tʼ tʼ | ტ | ||||||
| D d | დ | J j | ჟ | Ö ö | ო̈ | Ts ts | ც | ||||||
| E e | ე | K k | ქ | P p | ფ | S' s' | წ | ||||||
| G g | გ | Q q | კ | P' p' | პ | U u | უ | ||||||
| Ğ ğ | ღ | Q' q' | ყ | R r | რ | Ü ü | უ̈ |
Ixtiyoriy ravishda C c (ჯ), Ә ә (ე̈), I ı (ი̈), F f (ჶ), Dz (ძ) harflari ham qoʻllaniladi. Alifboning ayrim versiyalarida Q q oʻrniga 'K k' belgisi qoʻllaniladi.
Sanoq tizimi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gruziya lahjasi sifatida ingiloylar 30 dan 99 gacha boʻlgan raqamlar uchun 20 tayanch sanoq sistemasidan, fransuzcha va baskcha raqamlar uchun esa 80 dan 99 gacha oʻxshash tizimdan foydalanadilar[16]. Gruzin tilidan faqat baʼzi soʻzlarning talaffuzi bilan farq qiladi.
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 20 | 100 | 106 | 109 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ნული
noli |
ერთი
erti |
ორი
ori |
სამი
sami |
ოთხი
otxi |
ხუთი
huti |
ექვსი
ekvsi |
შვიდი
shvidi |
რვა
rva |
ცხრა
tsxra |
ათი
ati |
ოცი
otsi |
ასი
asi |
მილიონი
milioni |
მილიარდი
miliardi |
| ნოლი
noli |
ერთი
erti |
ორი
ori |
სამი
sami |
ოთხი
otxi |
ხუთი
huti |
ო̈ქსი
’yoksi |
შუ̈დი
shyudi |
რუვა
ruva |
ცხრა
tsxra |
ათი
ati |
ოცი
otsi |
ასი
asi |
მილიონი
milioni |
მილიარდი
miliardi |
| 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| თერთმეტი
tertmeti |
თორმეტი
tormeti |
ცამეტი
tsameti |
თოთხმეტი
totxmeti |
თხუთმეტი
thutmeti |
თექვსმეტი
tekvsmeti |
ჩვიდმეტი
chvidmeti |
თვრამეტი
tvrameti |
ცხრამეტი
tsxrameti |
| თერთმეტი
tertmeti |
თორმეტი
tormeti |
ცამეტი
tsameti |
თოთხმეტი
totxmeti |
ხუთმეტი
hutmeti |
თო̈ქვსმეტი
tyokvsmeti |
შუ̈დმეტი
shyudmeti |
თვრამეტი
tvrameti yoki რუვამეტი ruvameti |
ცხრამეტი
tsxrameti |
Geografik taqsimoti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bugungi kunda ingiloylarning aksariyati oʻzlari Saingilo deb ataydigan hududda istiqomat qilishadi, bu anʼanaviy ravishda Ozarbayjonning zamonaviy shimoli-gʻarbiy qismida ingiloylar (Heretian) xalqi yashaydigan madaniy hududning nomi. Saingilo hududi – 4780 km2 hududi – anʼanaviy ravishda Balakan, Zaqatala va Qax tumanlarini oʻz ichiga oladi[17].
| Davlat | Konsentratsiya |
|---|---|
| Ozarbayjon
|
Musulmon Ingiloylar: |
Taniqli ingiloylar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Mose Janashvili (1855–1934), Gruzin tarixchisi, etnografi va tilshunosi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года“. 2022-yil 30-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 5-yanvar.
- ↑ „Ингилойцы“. Брокгауз-Ефрон. , alternatively known as Heretians or Hers (Georgian: ჰერები)
- ↑ Ingilos World Culture Encyclopedia.
- ↑ Ronald, Wixman. The peoples of the USSR: an ethnographic handbook. M.E. Sharpe, 1984 — 82 bet. ISBN 978-0-87332-506-6.
- ↑ georgiatoday.ge (Wayback Machine saytida 2021-02-04 sanasida arxivlangan) Georgian Churches in Azerbaijan
- ↑ „Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР“. «Демоскоп». 2012-yil 10-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 10-fevral.
- ↑ „Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. «Демоскоп».
- ↑ „Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. «Демоскоп».
- ↑ „Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. «Демоскоп».
- ↑ „Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. «Демоскоп».
- ↑ „Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. «Демоскоп». 2011-yil 28-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 10-fevral.
- ↑ „Этнический состав Азербайджана (по переписи 1999 года)“. «Демоскоп».
- ↑ pop-stat.mashke.org Ethnic composition: 2009 census in Azerbaijan
- ↑ SIL Language & Culture Archives
- ↑ „Əlifba“ (az). choneburebi.com. 2022-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-iyul.
- ↑ Numeral Types and Changes Worldwide: Trends in Linguistics: Studies and Monographs 118. ISBN 3-11-016113-3.
- ↑ georgiatoday.ge (Wayback Machine saytida 2021-02-04 sanasida arxivlangan) Georgian Churches in Azerbaijan
- ↑ Афранд ДАШДАМИРОВ. „Этнокультурная палитра Азербайджана“. Газета Азербайджанский Конгресс (2010-yil 2-may).
Izohlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Brokxauz va Efron entsiklopedik lug‘ati ingiloylar gruzinlarning musulmon nomiga muqobil ism ekanligini ta’kidlaydi[2]. Qadimgi turkcha yangili („yangi oʻzgargan“) soʻzi bilan bogʻlangan[3]
Kitob manbasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Akiner, Shirin (1986). Islamic Peoples of the Soviet Union: An Historical and Statistical Handbook. 2nd ed., 251–252. London: KPI.
- Bennigsen, Alexandre, and S. Enders Wimbush (1986). Muslims of the Soviet Empire: A Guide, 208–209. Bloomington: Indiana University Press.
- Changashvili, G. Z. (1970). Saingilo: Geographic-historical Study (in Georgian). Tbilisi.
- Dumbadze, M. (1953). Iz istorii Vostochnoi Kakhetii (Saingilo) (From the history of Eastern Kakheti [Saingilo]). Tbilisi.
- von Plotto, A. (1870). „Priroda i liudi Zakatal’skogo okruga“ (Ecology and people of the Zakatal district). Sbornik Svedenii o Kavkazskikh Gortsakh (Tbilisi) 4.
Tashqi havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Şirinbəy Hacıəli (2007), Şimal- Qərbi Azərbaycan: İngiloylar (I kitab: ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (ozarbayjoncha)