Qax tumani

Qax tumani
Qax tumani
	Tuman
	41°25′0.1″N 46°55′0.1″E / 41.416694°N 46.916694°E G OKoordinatalari: 41°25′0.1″N 46°55′0.1″E / 41.416694°N 46.916694°E G O
Mamlakat	Ozarbayjon
Mintaqa	Shaki Zagatala
Asos solingan	1930-yil 2-avgust
Aholisi (2020)	57 200
Vaqt mintaqasi	UTCAZT
	Qax tumani

Qax tumani (ozarbayjoncha: Qax rayonu; gruzincha: კახის რაიონი; Saxurcha: Kaax rayon) — Ozarbayjondagi 66 tumandan biri. U mamlakat shimolida joylashgan va Shaki-Zaqatala iqtisodiy rayoniga qaraydi. Tuman Zagatala, Shaki, Samux, Yevlax tumanlari va Rossiyaning Dogʻiston Respublikasi bilan chegaradosh. Poytaxti va eng yirik shahri Qax. 2020-yil holatiga koʻra, tumanda 57,200 aholi bor edi.

Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mintaqada issiq va subtropik iqlim hukmron. Biroq, togʻli hududlar ancha sovuq. Yillik yogʻingarchilik miqdori 300 mm (janubda) dan togʻli hududlarda 1600 mmgacha oʻzgarib turadi.

Oʻtloqlar, suv resurslari, oʻrmonlar, unumdor tuproqlar qishloq xoʻjaligini rivojlantirish, ayniqsa, yongʻoq, kashtan yetishtirish uchun keng imkoniyatlar yaratmoqda.

Kuchli yomgʻir va togʻlardan qor erishi koʻpincha toshqinga olib keladi.

Mintaqada Ozarbayjondagi „Ilisu qoʻriqxonasi“ deb nomlangan eng yirik tabiiy qoʻriqxonalardan biri ham mavjud. Qoʻriqxona Aghchay qishlogʻi yaqinida joylashgan.

Viloyat shimoli-sharqda Dogʻiston Respublikasi (Rossiya), shimolda Zagatala viloyati, janubda Samux viloyati, gʻarbda Gruziya bilan chegaradosh.^[1] Kavkaz suv zaxirasining 13 foizi (3873 kub kilometr) Qax tumani hissasiga toʻgʻri keladi. Shundan 100 ming kub metri maʼmuriy okrug uchun olinadi, 63 ming kub metri sugʻorishda va atigi 2 ming kub metri qishloq xoʻjaligida foydalaniladi. Qolgan qismi ichki isteʼmol va ishlab chiqarish uchun sarflanadi.^[2]

Mahalliy iqtisodiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mahalliy iqtisodiyot oʻsimlikchilik va chorvachilikka ixtisoslashgan. Bu yerda eng keng tarqalgan mahsulotlar tamaki va don hisoblanadi.

Asosiy korxonalari konserva va sabzavot zavodlaridir. Boshqa korxonalarda shirinliklar, neft mahsulotlari, ichimliklar ishlab chiqariladi. Korxonalar asosan ichki talabni qoplaydi va boshqa tumanlarga mahsulot joʻnatadi.

Viloyat shuningdek, mineral va qurilish xomashyosi, masalan, moloz, qum, gil, oltingugurt va boshqalarga boy.

Bu materiallar daryo vodiylarida, ayniqsa, Qurmuk daryosi va uning vodiylarida keng tarqalgan.

Bundan tashqari, mintaqada mineral buloqlar ham keng tarqalgan. Suskan qishlogʻi yaqinida “Gah” mineral suvi ishlab chiqariladi.^[2]

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ozarbayjonning Qax tumani qadim zamonlarga borib taqaladigan uzoq tarixga ega. Arxeologik qazishmalar natijasida hududda odamlar eneolit, bronza va ilk temir asrlarida yashaganligi oydinlashgan. Ilk aholining faoliyati izlari shuni koʻrsatadiki, ular asosan oʻtroq dehqonchilik, chorvachilik va sanʼat bilan shugʻullangan. Qax (Kaxi) tumani Kaxeti-Gereti qirolligi, keyin birlashgan Gruziya qirolligi tarkibiga kirgan. 1921-yilda Kax tumani Ozarbayjon tarkibiga kirdi.

Kavkaz Albaniyasi mavjud boʻlgan davrda butun mintaqada xristianlikning tarqalishi bilan Qax tumanida bir necha cherkovlar qurilgan.^[3] Milodiy VIII asrda Qax arablar istilosi ostiga tushadi. XI asrdan boshlab bu hududda dastlab oʻgʻuz turklari, keyinroq qipchoq turklari yashab, saljuqiylar saltanatiga qoʻshildi. Qax keyinchalik Eldegiziylar va Shirvonshohlar davlati tarkibiga kirgan. XIII asrda Ozarbayjonga Hulakuiylar bostirib kirishi bilan bu hududda moʻgʻul koʻchmanchi qabilalari yashagan. 1562-yilda Safaviylar shohi Tahmasp I farmoni bilan Qaxda Ilisu sultonligi tashkil topdi. XVIII asrda Ilisu sultonligi shu qadar kuchli boʻldiki, Usmonli imperatori hukmdor Ali Sulton bekni Shaki Beylarbeyi deb eʼtirof etib, unga eng yuqori posho unvonini beradi.

1803-yilda Ilisu sultonligi Rossiya imperiyasiga qoʻshib olindi. Sultonlik hukmdori Doniyor 1844-yilda Rossiya hukumati bilan oʻzaro kelishmovchilik tufayli xalqni rus hukmronligiga qarshi qoʻzgʻolonga undadi. Sulton Doniyor Ilisu qishlogʻi yaqinida magʻlubiyatga uchradi va milliy ozodlik harakati rahbari Shayx Shomil bilan birga ruslarga qarshi kurashni davom ettirdi. Ruslar Ilisuni yondirib, sultonlik hududini mahallalarga (hududiy birliklarga) boʻlib, Jar-Balaken deyreziga (hududiy birlik) qoʻshib, chor Rossiyasi mustamlakasiga aylantirdilar. 1918-yil may oyida Ozarbayjon Demokratik Respublikasining mustaqilligi eʼlon qilinishi bilan Qax ADR va DRG oʻrtasida bahsli hududga aylandi. Sovet hokimiyati davrida Qax 1930-yilda Ozarbayjon SSR tarkibiga kiruvchi tuman sifatida tashkil etilgan.^[4]

Demografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Umumiy statistik maʼlumotlar aholi oʻsishining oʻzgaruvchanligini koʻrsatadi. Masalan, 2000-yilda 832 nafar yangi tugʻilganlar qayd etilgan boʻlsa, 2006-yilda 816 nafarga oshib, 2009-yilda 753 nafarga kamaygan.^[5]

Qax tumani, shuningdek, Ozarbayjondagi gruzin ozchilik aholining markazi boʻlib, bu tumandagilarning aksariyati nasroniylardir.

Etnik guruh	1999^[6]		2009^[7]^[8]
Etnik guruh	Aholi	%	Aholi	%
Jami	51 161	100.00	53 259	100.00
ozarbayjonlar	39 355	76,92	43 946	82.51
Ingiloy (gruzinlar)	7 450	14.56	7 447	13.98
Tsaxurlar	2 612	5.11	1 008	1.89
Lezginlar	609	1.19	253	0,48
ruslar	91	0,18	67	0,13
turklar	96	0,19	64	0,12
Avarlar	11	0,02	9	0,02
tatarlar	7	0,01	7	0,01
armanlar	5	0,01	7	0,01
ukrainlar	26	0,05	5	0,01
Boshqalar	899	1.76	446	0,84