Hindiston — Turkiya munosabatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Hindiston — Turkiya munosabatlari

Hindiston
Turkiya
Diplomatik vakolatxona
Hindiston elchixonasi Anqarada Turkiya elchixonasi Dehlida
Elchixona
Elchi Sanjay Panda Elchi Firat Sunel

Hindiston — Turkiya munosabatlari Hindiston va Turkiya oʻrtasidagi tashqi aloqalardir. 1948-yilda Hindiston va Turkiya oʻrtasida diplomatik munosabatlar oʻrnatilganidan beri siyosiy va ikki tomonlama munosabatlar odatda iliqlik bilan ajralib turdi, lekin Turkiyaning Hindistonning raqibi Pokistonni qoʻllab-quvvatlagani tufayli vaqti-vaqti bilan keskinlik saqlanib qolmoqda[1][2]. Hindistonning Anqarada elchixonasi va Istanbulda bosh konsulligi bor. Turkiyaning Nyu Dehlida elchixonasi va Mumbayda bosh konsulligi bor. 2015-yil holatiga koʻra Hindiston va Turkiya oʻrtasidagi oʻzaro savdo hajmi 6,26 milliard AQSH dollarini tashkil etgan[3].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadimgi Hindiston va Anadolu oʻrtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalar Vedalar davriga (miloddan avvalgi 1000-yilgacha)[4], u yerda turkiy qabilalar paydo boʻlishidan deyarli ikki ming yil avval boshlangan. Birinchi jahon urushi davrida Britaniya Hindistoni ittifoqchilarning Usmonli imperiyasiga qarshi muvaffaqiyatli yurishida hal qiluvchi rol oʻynadi[5]. Hindiston va Turkiya oʻrtasida uzoq tarixiy aloqalar mavjud. Usmonli sultonlari va qitʼadagi musulmon hukmdorlar oʻrtasida birinchi diplomatik vakolatxonalar almashinuvi 1481—1482-yillarga toʻgʻri keladi. Hindiston musulmonlari va Turkiya oʻrtasida oʻrta asrlarga borib taqaladigan mustahkam tarixiy aloqa mavjud boʻlib, ular oʻrtasidagi XIX asr oxiri va XX asrlarda yangi aloqalar natijasida mustahkamlangan[1]. Hindiston va Turkiya madaniy jihatdan ham bir-biriga mos keladi. Til, madaniyat va sivilizatsiya, sanʼat va meʼmorchilik, kiyimlar va oshxona kabi sohalarda turkiylarning Hindistonga taʼsiri katta boʻlgan. Hind va turk tillarida 9000 dan ortiq umumiy soʻzlar mavjud. Hindiston va Turkiya oʻrtasidagi soʻnggi tarixiy aloqalar taniqli hind ozodlik kurashchisi doktor M.A.Ansoriy tomonidan 1912-yilda Bolqon urushi paytida Turkiyaga boʻlgan tibbiy missiyada oʻz aksini topdi. 1920-yillarda Turkiyaning mustaqillik urushi va Turkiya Respublikasining tashkil topishiga Hindiston ham yordam berdi. Mahatma Gandining oʻzi Birinchi jahon urushi yakunida Turkiyaga qilingan adolatsizlikka qarshi chiqqan[6].

Turkiya Hindistonni 1947-yil 15-avgustda mustaqilligini eʼlon qilganidan soʻng darhol tan oldi va ikki davlat oʻrtasida diplomatik aloqalar oʻrnatildi. Sovuq urush davrida Turkiya Gʻarbiy ittifoq, Hindiston esa Qoʻshilmaslik harakatining bir qismi boʻlgani uchun ikki tomonlama munosabatlar istalmagan sur’atda rivojlandi. Biroq, sovuq urush davri tugaganidan beri har ikki tomon ham barcha sohalarda ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirishga harakat qildi[7]. Hozirgi vaqtda Hindiston va Turkiya oʻrtasidagi munosabatlar Turkiya va Pokistonning oʻzaro aloqasi tufayli keskinlashgan. Yaqin vaqtgacha Turkiya Kashmir mojarosida Pokiston pozitsiyasini faol himoya qilib kelgan[8]. Turkiya ham Hindistonning yadroviy taʼminotchilar guruhiga qoʻshilishiga qarshi boʻlgan kam sonli davlatlardan biri boʻlgan. Hindiston GMR Group Istanbuldagi yangi Sabiha Gokcen xalqaro aeroportida asosiy manfaatdor tomonlardan biri hisoblanadi[9]. Ikkala davlat ham G20 ning yirik iqtisodiyotlari guruhiga kiradi. Ikki davlat global iqtisodiyotni boshqarishda yaqindan hamkorlik qiladi. 2012-yil iyul oyida oʻzaro tovar ayirboshlash hajmi 7,5 milliard AQSH dollarini tashkil etgan boʻlsa, 2015-yilga borib bu koʻrsatkich ikki baravar koʻpayib, 15 milliard dollarga yetdi. Strategik rejada koʻproq kelishuv sohalari mavjud. Afgʻonistonga kelsak, 2011-yilda Turkiya Afgʻoniston muammolariga mazmunli va barqaror yechim topish maqsadida Istanbul protsessi boshlab berdi. Istanbul protsessi Qozogʻistonning sobiq poytaxti Olmaota shahrida Afgʻoniston boʻyicha har yili oʻtkaziladigan "Osiyo yuragi" mintaqaviy konferensiyasida Hindiston va Turkiya muhim rol oʻynagan holda yakunlandi. 2014-yilda NATO va AQSh qoʻshinlarining Afgʻonistondan olib chiqilishi rejalashtirilishi fonida Dehli va Anqaraning Afgʻoniston boʻyicha muloqotni faollashtirish zarurati alohida ahamiyat kasb etdi[10].

Hindiston Turkiyani Suriya shimoli-sharqidagi harbiy hujumi uchun qoralab, bu mintaqa barqarorligi va terrorizmga qarshi kurashga putur yetkazishini aytdi. Hindiston, shuningdek, Turkiyani vazminlikka, Suriya suvereniteti va hududiy yaxlitligini hurmat qilishga chaqirdi[11].

2020-yil 24-dekabrda Turkiya hukumati Pokiston rasmiylari iltimosi bilan Hindiston tomonidan boshqariladigan va Pokistonga qarshi propaganda uchun foydalanilgan hamsvasser.com veb-saytini yopdi[12].

Mamlakatni taqqoslash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hindiston Turkiya
Bayroq va Gerb
Aholisi 1,35 milliard 85 814 871 million
Hudud 3,29 mln  km 2 (137 847 kv. mil) 783 356 ming km2 (302 455 kv milya)
Aholi zichligi 410.33/km 2 (593/kv mil) 102/km2 (264,2/kv mi)
Poytaxt Dehli Anqara
Hukumat Federal parlamentli konstitutsiyaviy respublika Unitar prezidentlik konstitutsiyaviy respublika
Rasmiy til Hind tili, ingliz tili Turkcha
Hozirgi rahbar Prezident Droupadi Murmu
Bosh vazir Narendra Modi 		Prezident Rajab Toyyib Erdoʻgʻan
Vitse-prezident Fuat Oktay
Asosiy dinlar Hinduizm 79,8 %, 14,2 % islom, 2,3 % xristianlik, 1,7 % sikxizm, 0,7 % buddizm, 0,4 % jaynizm, 0,23 % aniqlanmagan, 0,65 % Boshqalar 89,5 % islom, 8,9 % dinsiz, 1,6 % boshqa[13][14][15]
Inson taraqqiyoti indeksi 0,609 0,761
YaIM (nominal) 2,60 trillion (aholi jon boshiga 1,60 ming dollar) $0,857 trillion (aholi jon boshiga 9,12 ming dollar)
Xalqaro qoʻngʻiroq kodi +91 +90


Ikki tomonlama savdo aloqalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Anqaradagi Hindiston elchixonasiga kirish belgisi

Ikki tomonlama savdo aloqalari yangi bosqichga qadam qoʻydi va har ikki tomon oʻzaro manfaatli va barqaror savdo aloqalarini kengaytirish uchun ikki tomonlama hamkorlik dasturlarini ishlab chiqish muhimligini taʼkidlamoqdalar. Biroq, dunyoning ikkinchi raqamli aholisiga ega boʻlgan Hindistonning 1990-yillardan beri global iqtisodiyot va xalqaro siyosatda oʻz oʻrniga ega boʻlishi Turkiyani Janubiy Osiyo uchun yangi strategiya ishlab chiqishga intilishga olib keldi. Turkiya ham Pokiston va Bangladesh bilan anʼanaviy yaxshi munosabatlarini saqlab qolgan holda Janubiy Osiyo siyosatida Hindistonga ustuvor ahamiyat berishni boshladi. Soʻnggi yillarda ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlar umumiy strategik maqsadlar tufayli iliqlashgan, taʼlim, texnologiya va savdo sohalarida ikki tomonlama hamkorlik koʻpaygan[16].

2012-yil 18-mart kuni Turkiyaning Hindistondagi elchisi Burak Akchapar Turkiya Hindistondan reyslarni ikki baravar oshirishni va yana toʻrtta bogʻlanish nuqtasini ochishni maqsad qilganini eʼlon qildi. Koʻrib chiqilayotgan boshqa yoʻnalishlar — Haydarobod, Chennay, Kolkata va Bangalor. Hozirda Turk Havo Yoʻllari har kuni Mumbay va Nyu-Dehlidan Istanbulga parvozlarni amalga oshirmoqda. Erkin savdo hududi boʻyicha qoʻshma tadqiqot oʻtkazildi, ammo u hali imzolanmagan. Akchapar, shuningdek, Hindiston hukumatidan ruxsat olinib, Hindiston janubidagi Chennay va Haydarobod shaharlarida konsulliklarni ochish rejalari borligini maʼlum qildi[17].

Investitsiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hindiston sarmoyasi ishtirokidagi 150 dan ortiq kompaniya Turkiyada qoʻshma korxonalar, savdo va vakolatxonalar shaklida oʻz faoliyatini roʻyxatdan oʻtkazgan. Ular orasida M/s Polyplex, GMR Infrastructure[en] , TATA Motors, Mahindra & Mahindra, Reliance, Ispat[en], Aditya Birla Group, Tractors and Farm Equipment Ltd[en], Jain Irrigation[en], Wipro[uk] va Dabur[en]. Turkiya Hindistonga toʻgʻridan- toʻgʻri xorijiy investitsiyalar oqimi boʻyicha 41-oʻrinda. Turkiyaning Hindistonga jami toʻgʻridan-toʻgʻri sarmoyasi 87,18 million AQSh dollarini tashkil etadi (2000-yil apreldan 2014-yil aprelgacha). 2019-yil sentabr oyida Turkiya Jammu va Kashmir masalasi va 370-moddaning bekor qilinishi sababli Hindistonni tanqid qilgan edi. U Birlashgan Millatlar Tashkilotida Hindistonga qarshi chiqdi. Shunday qilib, Turkiya bu borada Pokistonning pozitsiyasini qoʻllab-quvvatladi. Shu sababli Hindiston va Turkiya munosabatlarida vaqtinchalik keskinliklar yuzaga keldi.

Kosmik hamkorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Istanbul Texnik Universitetining Aeronavtika fakultetida ishlab chiqarilgan birinchi turk nanosunʼiy yoʻldoshi «ITUpSAT1»[en] 2009-yil 23-sentabrda Hindiston Kosmik Tadqiqotlar Tashkiloti (ISRO) tomonidan PSLV C-14 raketasida koinotga uchirildi. Sunʼiy yoʻldosh Yer orbitasida 720 kilometr balandlikda boʻlgan va qitʼalarni suratga olish qobiliyatiga ega edi. Uning orbital hayoti olti oy davom etgan. Turkiya Hindiston bilan kosmik texnologiyalar sohasida hamkorlikni kengaytirishdan manfaatdor[2].

Mudofaa sohasida hamkorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Admiral E. Murat Bilgel Turkiya Harbiy-dengiz kuchlari qoʻmondoni Nyu-Dehlidagi Janubiy blokdagi bogʻda Hindiston harbiy-dengiz kuchlari faxriy qorovulini qabul qildi.
INS Trikand Turkiyaning Istanbul shahriga keladi; 2015-yil 4-oktyabr.

1986-yilda Bosh vazir Turgut Oʻzalning Hindistonga tashrifi chogʻida ikki elchixonada mudofaa attashesi idorasi boʻlishi haqida kelishuvga erishildi. 2003-yil sentabr oyida Bosh vazir Vajpayining tashrifi chogʻida har ikki davlat mudofaa vazirlari yaqinroq aloqada boʻlishlari kerakligi haqida kelishib olingan. Turkiya Bosh vaziri Erdoʻgʻonning 2008-yil noyabr oyida Hindistonga tashrifi chogʻida har ikki bosh vazir ikki harbiy departament oʻrtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga kelishib oldilar[2]. Shuningdek, Hindiston va Turkiya harbiy-dengiz kuchlari (PASSEX[en]) oʻrtasida muntazam mashgʻulotlar oʻtkaziladi[18].

Xalqaro tashkilotlarda hamkorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hindiston — Turkiya bir qator xalqaro tashkilotlarga aʼzodir, jumladan:

Tashkilot bayrogʻi Tashkilot nomi Hindistonning qoʻshilish sanasi Turkiyaning qoʻshilish sanasi
Jahon Savdo Tashkiloti 1995-yil 1995-yil 26-mart
Xalqaro taraqqiyot fondi 1960-yil 24-sentabr 1960-yil 27-dekabr
Xalqaro moliya korporatsiyasi 1956-yil 20-iyul 1956-yil 19-dekabr
Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1945-yil 30-oktabr 1945-yil 24-oktabr
Xalqaro elektraloqa ittifoqi 1869-yil 1886-yil
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki 1945-yil 27-dekabr 1947-yil 11-mart
Osiyo taraqqiyot banki 1966-yil 1991-yil
Koʻp tomonlama investitsiyalarni kafolatlash agentligi 1994-yil 6-yanvar 1988-yil 3-iyun
Raketa texnologiyasini boshqarish tizimi 2016-yil 1997-yil
YUNESKO 1946-yil 4-noyabr 1946-yil 4-noyabr

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 „Can the Rise of 'New' Turkey Lead to a 'New' Era in India-Turkey Relations?“. Idsa.in. 25-avgust 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-oktabr 2017-yil.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 „India-Turkey Relations : Executive Summary“. Mea.gov.in. 3-mart 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-oktabr 2017-yil.
  3. ↑ „From Rep. of Turkey Ministry of Foreign Affairs“. Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs. 19-oktabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-oktabr 2017-yil.
  4. ↑ Shyam Chaurasia, Radhey. History of Ancient India: Earliest Times to 1000 A. D.. Atlantic Publishers & Dist, 2002, 2002-yil may. ISBN 9788126900275. 
  5. ↑ J. Schmidt, Karl. An Atlas and Survey of South Asian History. M.E. Sharpe, 1995. 
  6. ↑ „India-Turkey Relations“. Mea.gov.in. 5-mart 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-oktabr 2017-yil.
  7. ↑ „From Rep. of Turkey Ministry of Foreign Affairs“. Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs. 6-fevral 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-oktabr 2017-yil.
  8. ↑ „Turkey-India Relations in the Framework of Ankara's New South Asian Strategy“. Turkishweekly.net. 2015-yil 11-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-oktabr 2017-yil.
  9. ↑ Amit Mitra. „GMR to remain invested in Istanbul airport“. Business Line. 26-iyun 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-iyul 2015-yil.
  10. ↑ „India and Turkey: Friends Again?“. Thediplomat.com. 19-oktabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-oktabr 2017-yil.
  11. ↑ „India slams Turkey for its 'unilateral military offensive' in northeast Syria | India News“ (inglizcha). The Times of India (10-oktabr 2019-yil). 13-oktabr 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-yanvar 2021-yil.
  12. ↑ „Turkey closes Indian website spreading anti-Pakistan propaganda“. dailytimes.com.pk (25-dekabr 2020-yil). 26-yanvar 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25-dekabr 2020-yil.
  13. ↑ Özkök. „Turkey is no longer the country with 99% population is Muslim“ (21-may 2019-yil).
  14. ↑ „Faith survey from Optimar: 89% of population believes monotheism“ (turkcha). T24.com.tr (15-may 2019-yil).
  15. ↑ „Tengrism is also rising“. odatv.com. OdaTV (9-aprel 2018-yil). 2019-yil 15-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-avgust 2019-yil.
  16. ↑ Andrabi, Doctor Abroo Aman. „Indo-Turkish Relations: A Historical Overview and Analysis“. 22–iyul 2021–yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 18–oktabr 2017–yil. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)CS1 maint: date format ()
  17. ↑ K.V. Kurmanath. „Turkey to double flights from India“. Business Line. 20-iyun 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-iyul 2015-yil.
  18. ↑ Mohammad Samir Hussain (2011). „Forging a New Partnership: India and Turkey“ (PDF). Journal of Alternative Perspectives in the Social Sciences. 3-jild. 635–655-bet. 4–mart 2016–yilda asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 23–yanvar 2021–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Hindiston_—_Turkiya_munosabatlari&oldid=3275869" dan olindi