Bolqorlar
| Hozirgi joylashuv areali va aholi soni | |
|---|---|
| Rossiya, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, AQSh, Ukraina, Oʻzbekiston va Turkiya[1][2][3][4][5][6] | |
| Til | Qorachoy-Bolqor tili |
| Dini | Islom va Ahl as-Sunna val-Jamoa |
Bolqorlar ( Karachay-Balkar yoki Taulula, romanized:[7]) — Shimoliy Kavkaz mintaqasidagi turkiy etnik guruh, Kabardin-Balkariyaning titulli aholisidan biri.
Ularning qorachoy-balkar tili turkiy tillarning shimoli-g'arbiy ( qipchoq ) guruhining Ponto-Kaspiy kichik guruhiga kiradi.
Zamonaviy bolkarlar o'z tillarini Karachay-Cherkesiyadan kelgan qorachaylar bilan baham ko'radigan va Dog'istondan kelgan qumiqlar bilan kuchli til o'xshashligiga ega boʻlgan turkiy xalqlar deb bilishadi.
Ba'zan bolkarlar va qorachaylar yagona etnik elat deb ataladi [8].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Balkarlarning etnogenezi qisman quyidagilarga olib keldi:
- Qadimgi Buyuk Bolgariya va Batbayanda yashagan bolgarlar, Bolkariyadan ko'chib, Bolqon, Italiya yarim oroli va Volga bo'ylab ketgan akalaridan tashqari, Kavkazda Bolkarlar bilan qolgan yagona o'g'il edi.
- 11-asrda Qipchoq turklari va ularning Kuman ittifoqchilarining Alaniyaga bostirib kirishi. Alaniyaning poytaxti Magasda boʻlgan, ba'zi mualliflar Arxizda, hozirda qorachay-Balkar yashaydigan tog'larda joylashgan bo'lsa, boshqalari uni hozirgi Ingushetiya yoki Shimoliy Osetiya hududida joylashtirgan.
Tavkul (2015-yilda) bulgʻorlar va qipchoqlarning (boshqalar qatorida) hissalarini eʼtirof etgan holda, Balkar-Qorachaylar va Kavkazning boshqa xalqlarining etnogenezini tashqarida emas, balki Kavkazning ichida joylashtiradi [9].
Aksariyat bolqarlar XVIIIasrda qumiqlar [10] ,cherkeslar, no'g'aylar va qrim tatarlari bilan aloqada boʻlganligi sababli islomni qabul qilganlar [11] [12]. Balkarlar chuqur dindor hisoblanadi. So‘fiy Qodiriya tariqati mintaqada kuchli ta’sirga ega [12].
19-asrda Rossiya Kavkazni bosib olishi paytida bu hududni Rossiyaga qo'shib oldi. 1828-yil 20-oktyabrda kavzkaz janglari bo'lib o'tdi, unda rus qo'shinlari general Georgiy Emmanuel qo'mondonligi ostida edi. Jangdan bir kun o'tib, rus qo'shinlari Kart-Dzhurtovuliga yaqinlashayotgan edi, qorachay-balkar oqsoqollari rus rahbarlari bilan uchrashib, qorachay-balkarni Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritish toʻgʻrisida kelishuvga erishildi.
Deportatsiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]1944-yilda Sovet hukumati deyarli butun Balkar aholisini Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Sibirdagi Omsk viloyatiga majburan surgun qildi. 1944-yil 8-martdan boshlab va ertasi kuni NKVD 37 713 nafar bolkarni Oʻrta Osiyo va Sibirga yoʻl olgan 14 ta poyezd esheloniga yukladi. Stalin rejimi surgun qilingan balkarlarni, deportatsiya qilingan rus-germanlar, qalmiqlar, qorachaylar, chechenlar va ingushlarga qo'yganidek, maxsus turar-joy cheklovlari ostida qo'ydi. 1946 yil oktyabr oyiga kelib, to'yib ovqatlanmaslik va kasalliklardan o'lim tufayli Balkar aholisi 32 817 kishiga kamaydi. Balkarlar 1956-yil 28 -aprelgacha maxsus turar-joy cheklovlari bilan chegaralangan edi. Faqat 1957-yilda ular Kavkazdagi tog'li vatanlariga qaytishlari mumkin edi. 1957-va 1958-yillarda 34 749 nafar balkar vataniga qaytdi[13].
Til va savodxonlik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Balkarlar ishlatadigan kirill alifbosida sakkiz unli va yigirma yetti undosh bor. Ilgari rasmiy yozma tillar diniy xizmatlar uchun arabcha, biznes masalalari uchun turkcha edi. 1920 yildan boshlab boshlangʻich maktablarda taʼlim Balkar tili boʻlgan; keyingi ta'lim rus tilida olib boriladi. 1928 yilgacha bolkar tilini yozishda arab harflari ishlatilgan; 1937 yildan keyin kirill alifbosi ishlatila boshlandi. Aholining 96 foizi bolkar va rus tillarida ikki tilda gaplashadi. Balkar va rus tillarida ommaviy madaniyat organlari, o'rta maktab matnlari, gazeta va jurnallar soni ortib bormoqda. 2015 yilda ikki tilli aholi soni 1,3 foizga ko'paydi, shuning uchun 97,3 nafari hozir ham balkar, ham rus tillarida gaplashmoqda, bu shaharlarning globallashuvi va rus ta'limining ta'siri bilan bog'liq. Bolalar ko'proq rus tilida o'qitiladi.
Balqor abilardan misol qilib, Bolkarya o'lkasi va Bolkar an'analariga boʻlgan muhabbatni ta'kidlagan Kaysin Qulievni keltirish mumkin.
Mashhur balqorlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Hojimurat Akkaev, og'ir atletikachi
- Asker Dzappuyev, jihodchilar yetakchisi
- Alim Kuliyev, aktyor, teatr rejissyori
- Azamat Quliev, rassom
- Qaysin Quliev, shoir
- Alixon Shavayev, futbolchi
- Ismoil Musukayev, kurashchi
- Albert Tumenov, professional aralash yakkakurash ustasi
- Xarun Boziyev, professional bokschi
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 (unspecified title)
- ↑ 2,0 2,1 (unspecified title)
- ↑ 3,0 3,1 (unspecified title)
- ↑ 4,0 4,1 (unspecified title)
- ↑ 5,0 5,1 (unspecified title)
- ↑ 6,0 6,1 (unspecified title)
- ↑ Peter B. Golden. Turks and Khazars: Origins, Institutions, and Interactions in Pre-Mongol Eurasia, 2010 — 33-bet.
- ↑ Процесс и этапы формирования карачаево-балкарского этноса и развитие этнической и религиозной идентичности.
- ↑ Sipos, János. Karachay-Balkar folksongs. Budapest: L'Harmattan, 2015 — 41-45-bet.
- ↑ Народы Центрального Кавказа и Дагестана: этнополитические аспекты взаимоотношений (XVI-XVIII вв.), Р.
- ↑ Akiner, Shirin. Islamic Peoples Of The Soviet Union (en). Routledge, 1986 — 227-bet. ISBN 978-1-136-14266-6.
- ↑ 12,0 12,1 Bennigsen, Alexandre. Muslims of the Soviet Empire: A Guide (en). Indiana University Press, 1986 — 203-bet. ISBN 978-0-253-33958-4.
- ↑ N. F. Bugai, ed.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Robert Conquest, The Nation Killers: The Soviet Deportation of Nationalities (London: MacMillan, 1970) (ISBN 0-333-10575-3)
- Alexander Nekrich, The Punished Peoples: The Deportation and Fate of Soviet Minorities at the End of the Second World War (New York: W. W. Norton, 1978) (ISBN 0-393-00068-0)