Tojik alifbosi
Tojik tili oʻz tarixi davomida uchta alifboda yozilgan: fors-arab yozuvining moslashuvi, lotin yozuvining moslashuvi va kirill yozuvining moslashuvi. Tojik tili uchun maxsus ishlatiladigan har qanday yozuv tojik alifbosi deb atalishi mumkin, u kirill harflarida „алифбои тоҷикӣ“, fors-arab yozuvida „الفبای تاجیکی“ va lotin yozuvida „alifʙoji toçikī“ deb yoziladi.
Tarixda muayyan alifbodan foydalanish biror xalqning an'analariga aylanib qolgan. Ammo Tojikistonda avval arab alifbosi, keyin qisqa muddat lotin, keyin esa Tojikistonda eng koʻp ishlatiladigan alifbo boʻlib qolayotgan kirill alifbosi qoʻllanilgan. Buxoro yahudiylari gapiradigan buxoriy shevasi anʼanaviy ravishda ibroniy alifbosidan foydalangan, ammo bugungi kunda kirill alifbosi yordamida yoziladi.
Siyosiy hayot[tahrir | manbasini tahrirlash]
Koʻpgina postsovet davlatlari singari, yozuv tizimining oʻzgarishi va uning atrofidagi bahslar siyosiy mavzular bilan chambarchas bogʻliq. Kirill alifbosi qabul qilinganidan buyon foydalanilmagan boʻlsa-da, lotin yozuvi mamlakatni lotin alifbosiga asoslangan oʻzbek alifbosiga oʻtgan Oʻzbekistonga yaqinlashtirmoqchi boʻlganlar tomonidan qoʻllab-quvvatlanmoqda. Fors alifbosini dindor musulmonlar, mamlakatni Eron, Afgʻoniston va ularni fors merosiga yaqinlashtirmoqchi boʻlganlar qoʻllab-quvvatlaydi. De-fakto standarti sifatida kirill alifbosi mamlakatni Rossiyadan uzoqlashtirmasdan, aloqalarni saqlab qolishni istaganlar tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Islom dinining mintaqadagi taʼsiri natijasida tojik tili 1920-yillargacha fors alifbosida yozilgan. Bu vaqtgacha til alohida deb hisoblanmagan va shunchaki fors tilining shevasi hisoblangan. Sovetlar 1927-yilda lotin alifbosiga oʻtishdan oldin 1923-yilda fors alifbosini soddalashtirishni boshladilar. Lotin yozuvi Sovet Ittifoqi tomonidan savodxonlikni oshirish va oʻsha davrda savodsiz aholini islomiy Markaziy Osiyodan uzoqlashtirish maqsadida kiritilgan. Muntazam fors alifbosi abjad boʻlganligi sababli tojik tilining unlilar tizimini ifodalash uchun yetarli harflarni ifodalamaydi. Bundan tashqari, abjadni oʻrganish qiyinroq, har bir harf soʻzdagi pozitsiyaga qarab turli xil shakllarga ega.
Tojik tilining lotincha varianti (tojik tili) turkiy til boʻlmasa-da, yagona turkiy alifbo yaratishni maqsad qilgan turkofoniy olimlarning ishlariga asoslangan edi. Savodxonlik kampaniyasi muvaffaqiyatli oʻtdi, deyarli toʻliq savodxonlikka 1950-yillarda erishildi.
Markaziy Osiyoni „ruslashtirish“ doirasida 1930-yillarning oxirida kirill yozuvi joriy qilingan[1][2]. Sovet Ittifoqi parchalanishi bilan 1980-yillarning oxirigacha alifbo kirillcha boʻlib qoldi. 1989-yilda tojik millatchiligining kuchayishi bilan „Tojik tilini davlat tili deb eʼlon qilish toʻgʻrisida“gi qonun qabul qilindi. Bundan tashqari, qonun rasman tojik tilini fors tiliga tenglashtirib, tojik tilidan keyin fors so‘zini (fors tilining endonimi) qo‘ydi. Qonun, shuningdek, fors-arab alifbosini bosqichma-bosqich qayta tiklashni talab qildi[3][4].
Fors alifbosi 1993-yilda taʼlim va jamoat hayotiga kiritildi. 1999-yilda davlat tili qonunidan forscha soʻz olib tashlandi. Amaldagi de-fakto standarti kirill alifbosi edi va 1996-yilgi maʼlumotlarga koʻra, aholining juda oz qismigina fors alifbosini oʻqiy olgan.
Fors alifbosi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tojikcha yozish uchun fors alifbosining bir varianti ishlatiladi. Tojikcha versiyada arab yozuvining boshqa versiyalarida bo‘lgani kabi, ا (alif) dan tashqari, unli tovushlarga maxsus harflar berilmaydi, balki ixtiyoriy ravishda diakritik belgilar bilan koʻrsatiladi.
| ذ | د | خ | ح | چ | ج | ث | ت | پ | ب | ا |
| /z/ | /d/ | /χ/ | /h/ | /tʃ/ | /dʒ/ | /s/ | /t/ | /p/ | /b/ | /ɔː/ |
| غ | ع | ظ | ط | ض | ص | ش | س | ژ | ز | ر |
| /ʁ/ | /ʔ/ | /z/ | /t/ | /z/ | /s/ | /ʃ/ | /s/ | /ʒ/ | /z/ | /ɾ/ |
| ی | ه | و | ن | م | ل | گ | ک | ف | ق | |
| /j/ | /h/ | /v/ | /n/ | /m/ | /l/ | /ɡ/ | /k/ | /f/ | /q/ |
lotin yozuvi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lotin yozuvi 1917-yilgi rus inqilobidan keyin savodxonlikni oshirish va tilni islom taʼsiridan uzoqlashtirish maqsadida joriy qilingan. 1926-1929-yillarda lotincha variantning birinchi versiyalarida faqat kichik harflar topilgan. Buxoriy lahjasida soʻzlashuvchi yahudiylar tomonidan qoʻllaniladigan biroz boshqacha versiyada boshqa dialektlarda uchramaydigan fonemalar uchun qoʻshimcha uchta belgi mavjud: ů, ə̧ va ḩ[1]. (Eʼtibor bering, c va ç turkiy alifbodagi qoʻllanishlariga nisbatan almashtirilgan, bu sobiq Sovet Ittifoqidagi boshqa lotin yozuvlari uchun asos boʻlgan.)
| A a | B ʙ | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g | Ƣ ƣ | H h | I i |
| /æ/ | /b/ | /tʃ/ | /dʒ/ | /d/ | /eː/ | /f/ | /ɡ/ | /ʁ/ | /h/ | /i/ |
| Ъ ъ | J j | K k | L l | M m | N n | O o | P p | Q q | R r | S s |
| /ˈi/ | /j/ | /k/ | /l/ | /m/ | /n/ | /ɔː/ | /p/ | /q/ | /ɾ/ | /s/ |
| Ş ş | T t | U u | Ū ū | V v | X x | Z z | Ƶ ƶ | ʼ | ||
| /ʃ/ | /t/ | /u/ | /ɵː/ | /v/ | /χ/ | /z/ | /ʒ/ | /ʔ/ |
Gʻayrioddiy belgi Ƣ Gha deb ataladi va /ɣ/ fonemasini ifodalaydi. Belgi 1930-yillarning oxirigacha Sovet Ittifoqidagi slavyan boʻlmagan tillarning aksariyati yozilgan umumiy turkiy alifbo boʻlgan Yañalifda joylashgan. Lotin alifbosi bugungi kunda keng qoʻllanilmaydi.Uning qabul qilinishi maʼlum guruhlar tomonidan yoqlanadi.
Kirill alifbosi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kirill yozuvi Tojikiston Sovet Sotsialistik Respublikasida Oktyabr inqilobidan keyin qoʻllanilgan lotin yozuvi oʻrniga 1930-yillarning oxirida joriy etilgan. 1939-yildan keyin fors alifbosidagi fors tilida nashr etilgan materiallar mamlakatda taqiqlangan. Quyidagi alifbo 1952-yilda sh, ch va Y harflari bilan toʻldirilgan.
| А а | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Ӣ ӣ | |
| а | бе | ве | ге | ғе | де | йэ | йо | же | зе | и | ӣ, и дароз | |
| /æ/ | /b/ | /v/ | /ɡ/ | /ʁ/ | /d/ | /eː/ | /jɔː/ | /ʒ/ | /z/ | /i/ | /ˈi/ | |
| Й й | К к | Қ қ | Л л | М м | Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у | |
| йот | ке | қе | ле | ме | не | о | пе | ре | се | те | у | |
| /j/ | /k/ | /q/ | /l/ | /m/ | /n/ | /ɔː/ | /p/ | /ɾ/ | /s/ | /t/ | /u/ | |
| Ӯ ӯ | Ф ф | Х х | Ҳ ҳ | Ч ч | Ҷ ҷ | Ш ш | Ъ ъ | Э э | Ю ю | Я я | ||
| ӯ | фе | хе | ҳе | че | ҷе | ше | сакта | э | йу | йа | ||
| /ɵː/ | /f/ | /χ/ | /h/ | /tʃ/ | /dʒ/ | /ʃ/ | /ʔ/ | /eː/ | /ju/ | /jæ/ |
Bu oʻttiz besh harfdan tashqari ц harflari , щ va ы l harfi bilan birga 1998-yilgi islohotda rasman olib tashlangan boʻlsa-da, olinma soʻzlarida topish mumkin. 1998-yilgi islohot ushbu harflarning eskirishi bilan bir qatorda alifbo tartibini ham oʻzgartirdi, endi bu harflar oʻzgarmagan sheriklaridan keyin diakritik belgilarga ega, masalan, г , ғ va к , қ va hokazo. Hozirgi tartib: а б в г ғ д е ё ж з и ӣ й к қ л м н о п р с т у ӯ ф х ҳ ч ҷ ш ъ э ю я . 2010-yilda е ё ю я harflari taklif qilingan. Harflar е va э bir xil funksiyaga ega. Lekin faqat soʻz boshida э harfi ishlatiladi (masalan. Эрон, „Eron“).
Transliteratsiya standartlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kirill alifbosidagi tojik alifbosining lotin alifbosiga transliteratsiya standartlari quyidagicha:
| Kirill
harflari |
IPA | ISO 9 (1995)1 | KNAB (1981)2 | WWS (1996)3 | ALA-LC4 | Allworth5 | BGN/PCGN6 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| А а | /æ/ | a | a | a | a | a | a |
| Б б | /p/ | b | b | b | b | b | b |
| В в | /w/ | v | v | v | v | v | v |
| Г г | /k/ | g | g | g | g | g | g |
| Ғ ғ | /ʁ/ | ġ | gh | gh | ḡ | gh | gh |
| Ґ ґ | /q/ | ģ | ġ | ġ | ĝ | ġ | ġ |
| Д д | /t/ | d | d | d | d | d | d |
| Е е | /jeː, eː/ | e | e, ye | e | e | ye‐, ‐e‐ | e |
| Ё ё | /jɔː/ | ë | yo | ë | ë | yo | yo |
| Ж ж | /ʒ/ | ž | zh | zh | ž | zh | zh |
| З з | /z/ | z | z | z | z | z | z |
| И и | /i/ | i | i | i | i | i | i |
| Ӣ ӣ | /ɘ/ | ī | ī | ī | ī | ī | í |
| Й й | /j/ | j | y | ĭ | j | y | y |
| К к | /kʰ/ | k | k | k | k | k | k |
| Қ қ | /qʰ/ | ķ | q | q | ķ | q | q |
| Л л | /l/ | l | l | l | l | l | l |
| М м | /m/ | m | m | m | m | m | m |
| Н н | /n/ | n | n | n | n | n | n |
| О о | /ɔː/ | o | o | o | o | o | o |
| П п | /pʰ/ | p | p | p | p | p | p |
| Р р | /r/ | r | r | r | r | r | r |
| С с | /s/ | s | s | s | s | s | s |
| Т т | /tʰ/ | t | t | t | t | t | t |
| У у | /u/ | u | u | u | u | u | u |
| Ӯ ӯ | /ɵː/ | ū | ū | ū | ū | ū | ŭ |
| Ф ф | /f/ | f | f | f | f | f | f |
| Х х | /χ/ | h | kh | kh | x | kh | kh |
| Ҳ ҳ | /h/ | ḩ | h | ḩ | x | h | h |
| Ч ч | /tʃʰ/ | č | ch | ch | č | ch | ch |
| Ҷ ҷ | /tʃ/ | ç | j | j | č̦ | j | j |
| Ш ш | /ʃ/ | š | sh | sh | š | sh | sh |
| Ъ ъ | /ʔ/ | ' | ' | ' | ' | " | ' |
| Э э | /eː/ | è | è, e | ė | è | e | ė |
| Ю ю | /ju/ | û | yu | i͡u | ju | yu | yu |
| Я я | /jæ/ | â | ya | i͡a | ja | ya | ya |
Yuqoridagi jadvalga eslatmalar:
- ISO 9 — Xalqaro standartlashtirish tashkiloti ISO 9 spetsifikatsiyasi.
- KNAB — Eston tili institutining joy nomlari maʼlumotlar bazasidan.
- WWS — Jahon yozuv tizimlaridan, Bernard Komri (ed.)
- ALA-LC — Kongress kutubxonasi va Amerika kutubxonalar uyushmasining standarti.
- Edvard Allvort, tahrir. Sovet Sharqining millatlari. Nashrlar va yozish tizimlari (NY: Columbia University Press, 1971)
- BGN/PCGN — Qoʻshma Shtatlar geografik nomlar kengashi va Britaniya rasmiy foydalanish uchun geografik nomlar doimiy qoʻmitasi standarti.
Ibroniy alifbosi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ibroniy alifbosi (fors alifbosi kabi abjad) yahudiylarning buxoriy lahjasi Samarqand va Buxoroda qoʻllaniladi[5][6]. Bundan tashqari, 1940-yildan boshlab, Markaziy Osiyoda yahudiy maktablari yopilgach, ibroniy liturgiyasidan tashqari ibroniy alifbosidan foydalanish toʻxtab qoldi va buxoriy-- yahudiy nashrlari, jumladan, kitob va gazetalar tojik-kirill alifbosidan foydalanib chiqa boshladi. Bugungi kunda buxor tilida so‘zlashuvchi va Markaziy Osiyodagi tojik yoki rus maktablarida o‘qigan ko‘plab keksa buxoriyalik yahudiylar buxor va tojik tillarida o‘qish va yozishni, tojik-kirill alifbosini bilishadi.
| ng | ג׳ | ג | גּ | בּ | ב | אֵי | אִי | אוּ | אוֹ | אָ | אַ | ||
| /dʒ/ | /tʃ/ | /ʁ/ | /ɡ/ | /b/ | /v/ | /e/ | /i/ | /u/ | /ɵ/ | /ɔ/ | /a/ | ||
| מ ם | ל | כּ ךּ | כ ך | י | טּ | ט | ח | ז׳ | ז | ו | ה | דּ | ד |
| /m/ | /l/ | /k/ | /χ/ | /j/ | /t/ | /s/ | /ħ/ | /ʒ/ | /z/ | /v/ | /h/ | /d/ | /z/ |
| תּ | ת | שׂ | שׁ | ר | ק | צ ץ | פּ ףּ | פ ף | ע | ס | נ ן | ||
| /t/ | /s/ | /s/ | /ʃ/ | /r/ | /q/ | /ts/ | /p/ | /f/ | /ʔ/ | /s/ | /n/ |
| Namuna matn | Tegishli kirill yozuvi |
|---|---|
| דר מוקאבילי זולם איתיפאק נמאייד. מראם נאמה פרוגרמי פירקהי יאש בוכארייאן. | Дар муқобили зулм иттифоқ намоед. Муромнома – пруграми фирқаи ёш бухориён. |
Namunalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tojik-kirill, tojik-lotin va fors alifbosi[tahrir | manbasini tahrirlash]
| Kirill alifbosi | lotin | forscha | ibroniy | Oʻzbek tiliga tarjima |
|---|---|---|---|---|
| Тамоми одамон озод ба дунё меоянд ва аз лиҳози манзилату ҳуқуқ бо ҳам баробаранд. Ҳама соҳиби ақлу виҷдонанд, бояд нисбат ба якдигар бародарвор муносабат намоянд. | Tamomi odamon ozod ba dunjo meojand va az lihozi manzilatu huquq bo ham barobarand. Hama sohibi aqlu viçdonand, bojad nisbat ba jakdigar barodarvor munosabat namojand. | تمام آدمان آزاد به دنیا میآیند و از لحاظ منزلت و حقوق با هم برابرند. همه صاحب عقل و وجدانند، باید نسبت به یکدیگر برادروار مناسبت نمایند. | māmīī dāmān zāzē bĔ dānĐ mīnīnd wāz lėĐz mănzīlī khubbarb b.b. Hama heheb qkl wėdđnnd, bđđēdēnīdīn bđědēngr bđrandarīmīr men. | Barcha insonlar erkin, qadr-qimmati va huquqlari boʻyicha teng boʻlib tugʻiladilar. Ular aql va vijdonga ega boʻlib, bir-birlariga birodarlik ruhida yashashga harakat qilishlari kerak. |
Tojik-kirill va fors alifbosi[tahrir | manbasini tahrirlash]
| Kirill alifbosi | unli uchli forscha | forscha | unli uchli ibroniycha | ibroniy |
|---|---|---|---|---|
| Baniodam aʼzoi yak paykarand, ki dar ofarinish zi yak gavharand. Chu uzve ba dard ovarad rӯzgor, digar uzvhoro namonad qaror. Saʼdӣ | بَنیآدَم اَعضایِ یَک پَیکَرَند، که دَر آفَرینِش زِ یَک گَوهَرَند. چو عُضوی به دَرد آوَرَد روزگار، دِگَر عُضوها را نَمانَد قَرار. سَعدی | بنیآدم اعضای یک پیکرند، که در آفرینش ز یک گوهرند. چو عضوی به درد آورد روزگار، دگر عضوها را نماند قرار. سعدی | בַּנִי־אָדַם אַעְזָאי יַךּ פַּיְכַּרַנְד, כִּה דַר אָפַרִינִשׁ זִ יַךּ גַוְהַרַנְד. ג׳וּ עֻזְוֵי בַּה דַרְד אָוַרַד רוֹזְגָּאר דִגַּר עֻזְוְהָא רָא נַמָאנַד קַרָאר סַעְדִי. | בני־אדם אעזאי יך פיכרנד, כה דר אפרינש ז יך גוהרנד. ג׳ו עזוי בה דרד אורד רוזגאר דגר עזוהא רא נמאינד קראר סעדי. |
| Murda budam, zinda shudam; girya budam, xanda shudam. Davlati ishq omadu man davlati poyanda shudam. Mavlavӣ | مُردَه بُدَم، زِندَه شُدَم؛ گِریَه بُدَم، خَندَه شُدَم. دَولَتِ عِشق آمَد و مَن دَولَتِ پایَندَه شُدَم. مَولَوی | مرده بدم، زنده شدم؛ گریه بدم، خنده شدم. دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم. مولوی | מֻרְדַה בֻּדַם זִנְדַה שֻׁדַם; גִּרְיַה בֻּדַם, כַנְדַה שֻׁדַם. דַוְלַתִ עִשְק אָמַד וּמַן דַוְלַתִ פָּאיַנְדַה שֻׁדַם. מַוְלַוִי | מרדה בדם זנדה שדם; גריה בדם, כנדה שדם. דולת עשק אמד ומן דולת פאינדה שדם. מולוי |
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ ed. Hämmerle 2008, p. 76.
- ↑ Borjian 2005.
- ↑ Westerlund & Svanberg 1999, p. 186.
- ↑ ed. Gillespie & Henry 1995, p. 172.
- ↑ Gitelman, Zvi Y. A Century of Ambivalence: The Jews of Russia and the Soviet Union, 1881 to the Present. Indiana University Press, 2001 — 203 bet. ISBN 9780253214188.
- ↑ Изд-во Академии наук СССР (1975). "Вопросы языкознания". Вопросы языкознания: 39. https://books.google.com/books?bid=ox9SAQAAIAAJ&q=%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D1%82%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5&dq=%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D1%82%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5.