Sharqiy Timor: Versiyalar orasidagi farq

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Xasanboy off (munozara | hissa)
2 528 edits
Tahrir izohi yoʻq
Xasanboy off (munozara | hissa)
2 528 edits
Qator 14: Qator 14:
== Tarixi ==
== Tarixi ==
Sharqiy Timor [[Portugaliya]]ning sobiq mustamlakasi. 1974-yil Portugaliya Sharqiy Timor aholisining oʻz huquqini oʻzi belgilash va mustaqillik huquqini tan oldi. 1975-yil noyabrda Sharqiy Timor mustaqilligi uchun inqilobiy front Sharqiy Timor mustaqilligini eʼlon qildi, ammo [[Indoneziya]] tarafdori boʻlgan guruxlar Sharqiy Timorni Indoneziyaga qoʻshilganligini bildirdi. Indoneziya oʻz qoʻshinlarini Sharqiy Timorga olib kirdi va unga provinniya maqomini berdi. 1999-yilda oʻtkazilgan referendumda Sharqiy Timor aholisining aksariyati mustaqil davlat qurish tarafdori ekanligini bildirdi. 25 yil davom etgan kurashdan soʻng Sharqiy Timor 2002-yil 20 mayda mustaqillikka erishdi va Shanana Gujmau uning birinchi prezidenti etib saylandi. 2002-yildan BMT aʼzosi. Xoʻjaligi. Iqtisodiyotining asosi — qishloq xoʻjaligi Eksport uchun kofe, kauchukli daraxt, kokos palmasi oʻstiriladi. Ichki ehtiyoj uchun sholi, makkajoʻxori, shakarqamish, taro, yams, supurgi ekiladi. Echki, yilqi, buyvol boqiladi. Dengizdan baliq ovlanadi. 1980-yillarning boshigacha sandal daraxti yogʻochini chetga olib chiqib ketish katta daromad keltirgan, keyinchalik uni kesish cheklandi. Qishloq xoʻjaligi xom ashyolarini qayta ishlovchi korxonalar bor. Pul birligi — timor eskudosi, rupiya.
Sharqiy Timor [[Portugaliya]]ning sobiq mustamlakasi. 1974-yil Portugaliya Sharqiy Timor aholisining oʻz huquqini oʻzi belgilash va mustaqillik huquqini tan oldi. 1975-yil noyabrda Sharqiy Timor mustaqilligi uchun inqilobiy front Sharqiy Timor mustaqilligini eʼlon qildi, ammo [[Indoneziya]] tarafdori boʻlgan guruxlar Sharqiy Timorni Indoneziyaga qoʻshilganligini bildirdi. Indoneziya oʻz qoʻshinlarini Sharqiy Timorga olib kirdi va unga provinniya maqomini berdi. 1999-yilda oʻtkazilgan referendumda Sharqiy Timor aholisining aksariyati mustaqil davlat qurish tarafdori ekanligini bildirdi. 25 yil davom etgan kurashdan soʻng Sharqiy Timor 2002-yil 20 mayda mustaqillikka erishdi va Shanana Gujmau uning birinchi prezidenti etib saylandi. 2002-yildan BMT aʼzosi. Xoʻjaligi. Iqtisodiyotining asosi — qishloq xoʻjaligi Eksport uchun kofe, kauchukli daraxt, kokos palmasi oʻstiriladi. Ichki ehtiyoj uchun sholi, makkajoʻxori, shakarqamish, taro, yams, supurgi ekiladi. Echki, yilqi, buyvol boqiladi. Dengizdan baliq ovlanadi. 1980-yillarning boshigacha sandal daraxti yogʻochini chetga olib chiqib ketish katta daromad keltirgan, keyinchalik uni kesish cheklandi. Qishloq xoʻjaligi xom ashyolarini qayta ishlovchi korxonalar bor. Pul birligi — timor eskudosi, rupiya.
=== Tarixdan oldingi va klassik davrlar ===
Sharqiy Timorning sharqiy chekkasida joylashgan Yerimalaydagi madaniy yodgorliklar 42 000-yil oldinga tegishli<ref>{{Jurnal manbasi |last1=Marwick |first1=Ben |last2=Clarkson |first2=Chris |last3=O'Connor |first3=Sue |last4=Collins |first4=Sophie |date=2016 |title=Early Modern Human Lithic Technology from Jerimalai, East Timor |url=http://ro.uow.edu.au/smhpapers/4268 |journal=Journal of Human Evolution |type=Submitted manuscript |volume=101 |pages=45–64 |doi=10.1016/j.jhevol.2016.09.004 |pmid=27886810 |access-date=2023-07-03 |archive-date=27 August 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180827010511/http://ro.uow.edu.au/smhpapers/4268/ |url-status=live }}</ref>. Ma'lum bo'lgan birinchi aholi bu mintaqa bo'ylab avstralo-melaneziya migratsiyasi paytida kelgan bo'lib, ehtimol hozirgi papua tillariga prekursorlarni olib kelgan<ref>{{Jurnal manbasi|last1=Gomes |first1=Sibylle M. |last2=Bodner |first2=Martin |last3=Souto |first3=Luis |last4=Zimmermann |first4=Bettina |last5=Huber |first5=Gabriela |last6=Strobl |first6=Christina |last7=Röck |first7=Alexander W. |last8=Achilli |first8=Alessandro |last9=Olivieri |first9=Anna |last10=Torroni |first10=Antonio |last11=Côrte-Real |first11=Francisco |last12=Parson |first12=Walther |date=14 February 2015 |title=Human settlement history between Sunda and Sahul: a focus on East Timor (Timor-Leste) and the Pleistocenic mtDNA diversity |url=https://doi.org/10.1186/s12864-014-1201-x |journal=BMC Genomics |volume=16 |issue=1 |pages=2, 14 |doi=10.1186/s12864-014-1201-x |issn=1471-2164 |pmc=4342813 |pmid=25757516 |access-date=2023-07-03 |archive-date=26 March 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230326152312/https://bmcgenomics.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12864-014-1201-x |url-status=live }}</ref>. Avstroosiyo tilida so'zlashuvchilarning keyinchalik ko'chishi gumon qilingan, ammo bunday tillar mavjud boʻlib qolmagan<ref>{{Jurnal manbasi|last1=Oliveira |first1=Sandra |last2=Nägele |first2=Kathrin |last3=Carlhoff |first3=Selina |last4=Pugach |first4=Irina |last5=Koesbardiati |first5=Toetik |last6=Hübner |first6=Alexander |last7=Meyer |first7=Matthias |last8=Oktaviana |first8=Adhi Agus |last9=Takenaka |first9=Masami |last10=Katagiri |first10=Chiaki |last11=Murti |first11=Delta Bayu |last12=Putri |first12=Rizky Sugianto |last13=Mahirta |last14=Petchey |first14=Fiona |last15=Higham |first15=Thomas |date=9 June 2022 |title=Ancient genomes from the last three millennia support multiple human dispersals into Wallacea |journal=Nature Ecology & Evolution |language=en |volume=6 |issue=7 |pages=1024–1034 |doi=10.1038/s41559-022-01775-2 |pmid=35681000 |pmc=9262713 |issn=2397-334X}}</ref><ref>{{Kitob manbasi |author=Truman Simanjuntak |url=http://press.anu.edu.au/publications/series/terra-australis/new-perspectives-southeast-asian-and-pacific-prehistory-terra |title=New Perspectives in Southeast Asian and Pacific Prehistory |date=2017-03-24 |publisher=ANU Press |isbn=978-1-76046-094-5 |editor-last=Piper |editor-first=Philip |edition=1st |doi=10.22459/ta45.03.2017 |editor-last2=Matsumura |editor-first2=Hirofumi |editor-last3=Bulbeck |editor-first3=David |chapter=The Western Route Migration: A Second Probable Neolithic Diffusion to Indonesia |chapter-url=https://press-files.anu.edu.au/downloads/press/n2320/pdf/ch11.pdf |access-date=2023-07-03|archive-date=2 June 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180602120340/https://press.anu.edu.au/publications/series/terra-australis/new-perspectives-southeast-asian-and-pacific-prehistory-terra |url-status=live }}</ref>.

== Manbalar ==
== Manbalar ==
{{manbalar}}
{{manbalar}}

3-Iyul 2023, 20:45 dagi koʻrinishi

Timor-Sharqiy Demokratik Respublikasi
  • República Democrática de nowrap
  • Timor-Leste
  • Repúblika Demokratika de
  • Charqiy Timor
Shior: Unity, Action, Progress
Madhiya: East Timor
Location of Sharqiy Timor
Poytaxt

Dili

8°33′S 125°34′E / 8.55°S 125.56°E / -8.55; 125.56 G OKoordinatalari: 8°33′S 125°34′E / 8.55°S 125.56°E / -8.55; 125.56 G O
Eng katta shahar Dili
Rasmiy til(lar)
Hukumat Prezidentlik respublikasi
• Prezident
José Ramos-Horta
Xanana Gusmão
Qonun chiqaruvchi organ (Milliy parlament)
• 
1975-yil 28-noyabr
Maydon
• Butun
 14,874 km² (5,743 sq mi) (154th) km2
• Suv (%)
 ahamiyatsiz
Aholi
• 2021-yil taxminan-yilgi roʻyxat
 1 340 513 (153)[1] (50-oʻrin)
• Zichlik 78/km² (202.0/sq mi)/km2
YIM (XQT) 2023-yil roʻyxati
• Butun
 AQSh$105,078 mlrd. (183-oʻrin)
• Jon boshiga
 AQSh$1.425
Pul birligi Timor (USD)
Vaqt mintaqasi UTC+9
• Yoz (DST)
 UTC+9
Telefon prefiksi +670

Sharqiy Timor (Timor-Leste) — Sharqiy Timor Demokratik Respublikasi, Janubi-Sharqiy Osiyodagi davlatlardan. Timor orolining sharqiy yarmini oʻz ichiga oladi, uning gʻarbiy yarmi Indoneziya tomonidan boshqariladi, orolning shimoli-gʻarbiy yarmidagi Oecusse eksklavi va kichik Atauro va Jako orollari joylashgan. Avstraliya mamlakatning janubiy qoʻshnisi boʻlib, Timor dengizi bilan ajralib turgan. Mamlakatning maydoni 14,874 kvadrat kilometr (5,743 kvadrat milya)ni tashkil etadi. Dili uning poytaxti va eng katta shahridan boʻlgan. Sharqiy Timor XVI-asrda Portugaliya taʼsiriga tushib, 1975-yilgacha Portugaliyaning mustamlakasi boʻlib qolgan. Ichki mojaro bir tomonlama mustaqillik eʼlon qilinishidan va Indoneziya istilosi anneksiyasidan oldin boʻlgan. Qarshilik butun Indoneziya hukmronligi davrida davom etib,1999-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti homiyligidagi oʻz taqdirini oʻzi belgilash akti Indoneziyaning hudud usti nazoratdan voz kechishiga olib kelgan. 2002-yil 20-mayda Timor-Sharqiy davlat sifatida XXI-asrning birinchi yangi suveren davlatiga aylangan. 2002-yili Indoneziya bilan munosabatlar oʻrnatilgach, Indoneziya ham Sharqiy Timorning ASEANga qoʻshilganda qoʻllab-quvvatlangan. Milliy hukumat yarim prezidentlik tizimida ishlay boshlaganda xalq tomonidan saylangan prezident hokimiyatni Milliy parlament tomonidan tayinlanadigan bosh vazir bilan taqsimlagan. Ko'pgina mahalliy rahbarlar norasmiy ta'sirga ega bo'lsa-da, hokimiyat milliy hukumat ostida markazlashtirilgan. Mamlakat xalqaro hamkorlik siyosatini yuritadi,Portugal tillari mamlakatlari hamjamiyatining a'zosi, Tinch okeani orollari forumining kuzatuvchisi va ASEAN a'zoligiga da'vogar hisoblangan. Mamlakat nisbatan qashshoqligicha qolmoqda, iqtisodiyoti tabiiy resurslarga, ayniqsa neftga va xorijiy yordamga tayanib qolgan. Aholining umumiy soni 1,1 milliondan oshdi va tug'ilish darajasi yoshlarga nisbatan yuqoriladi. Ta'lim so'nggi yarim asrda savodxonlikni oshirishga olib keldi, ayniqsa portugal va tetumning ikki rasmiy tillarida. Yuqori etnik va til xilma-xilligi mamlakatda so'zlashadigan 30 ta mahalliy tilidan namoyon bo'lgan.

Tabiati

Sharqiy Timor Timor o.ning shimoli-sharqida joylashgan. Relyefi, asosan, togʻli, eng baland joyi 2960 m; balchiqli vulkanlar bor. Iqlimi subekvatorial, mussonli. Sohilda temperatura yil davomida 25°-27°. Yillik yogʻin 500 mm atrofida (may — noyabr quruq mavsum).

Nomlari

„Timor“ malay tilida „sharq“ degan maʼnoni anglatuvchi temur soʻzidan olingan boʻlib, „Sharqiy Sharq“ degan maʼnoni anglatuvchi tavtologik joy nomiga olib kelagan va Indoneziya tilida bu Timor Timur nomini keltirib chiqaragan (bu nom faqat Indoneziyaning sobiq de-fakto provinsiyasiga ishora qiladi va bu mamlakatga nisbatan Timor Leste soʻzi bilan ishlatilgan),Portugal tilida mamlakat Sharqiy Timor Leste „sharq“ degan maʼnoni anglatgan. Tetumda bu Timór Lorosaʼe Lorosaʼe soʻzma-soʻz „quyosh chiqadigan joy“ deb tarjima qilingan.[2][3] Sharqiy Timorning konstitutsiyasi ingliz tili boʻyicha rasmiy nomlari „Timor-Leste Demokratik Respublikasi“[4][5],Portugal tilida „República Democrática de Timor-Leste“[6] va tetum tilida „Repúblika Demokrátika Timor-Leste“[7]. Ismning rasmiy qisqa shakli „Timor-Leste“ boʻlib[8], u ISO kodlari[9] TLS va TL nomlari bilan ishlatilgan[10].

Tarixi

Sharqiy Timor Portugaliyaning sobiq mustamlakasi. 1974-yil Portugaliya Sharqiy Timor aholisining oʻz huquqini oʻzi belgilash va mustaqillik huquqini tan oldi. 1975-yil noyabrda Sharqiy Timor mustaqilligi uchun inqilobiy front Sharqiy Timor mustaqilligini eʼlon qildi, ammo Indoneziya tarafdori boʻlgan guruxlar Sharqiy Timorni Indoneziyaga qoʻshilganligini bildirdi. Indoneziya oʻz qoʻshinlarini Sharqiy Timorga olib kirdi va unga provinniya maqomini berdi. 1999-yilda oʻtkazilgan referendumda Sharqiy Timor aholisining aksariyati mustaqil davlat qurish tarafdori ekanligini bildirdi. 25 yil davom etgan kurashdan soʻng Sharqiy Timor 2002-yil 20 mayda mustaqillikka erishdi va Shanana Gujmau uning birinchi prezidenti etib saylandi. 2002-yildan BMT aʼzosi. Xoʻjaligi. Iqtisodiyotining asosi — qishloq xoʻjaligi Eksport uchun kofe, kauchukli daraxt, kokos palmasi oʻstiriladi. Ichki ehtiyoj uchun sholi, makkajoʻxori, shakarqamish, taro, yams, supurgi ekiladi. Echki, yilqi, buyvol boqiladi. Dengizdan baliq ovlanadi. 1980-yillarning boshigacha sandal daraxti yogʻochini chetga olib chiqib ketish katta daromad keltirgan, keyinchalik uni kesish cheklandi. Qishloq xoʻjaligi xom ashyolarini qayta ishlovchi korxonalar bor. Pul birligi — timor eskudosi, rupiya.

Tarixdan oldingi va klassik davrlar

Sharqiy Timorning sharqiy chekkasida joylashgan Yerimalaydagi madaniy yodgorliklar 42 000-yil oldinga tegishli[11]. Ma'lum bo'lgan birinchi aholi bu mintaqa bo'ylab avstralo-melaneziya migratsiyasi paytida kelgan bo'lib, ehtimol hozirgi papua tillariga prekursorlarni olib kelgan[12]. Avstroosiyo tilida so'zlashuvchilarning keyinchalik ko'chishi gumon qilingan, ammo bunday tillar mavjud boʻlib qolmagan[13][14].

Manbalar

  1. ↑ „Population by Age & Sex“. Government of Timor-Leste (2015-yil 25-oktyabr). 2020-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 3-iyul.
  2. ↑ Amy Ochoa Carson (2007). „East Timor's Land Tenure Problems: A Consideration of Land Reform Programs in South Africa and Zimbabwe“ (PDF). Indiana International & Comparative Law Review. 17-jild, № 2. 395-bet. doi:10.18060/17554. 27 March 2022da asl nusxadan arxivlandi (PDF). Qaraldi: 2023-07-03.
  3. ↑ „tetun.org“. tetun.org. 2021-yil 7-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 3-iyul.
  4. ↑ „Constitution of the Democratic Republic of Timor-Leste“. Government of Timor-Leste. 2023-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 2-sentyabr.
  5. ↑ „UNGEGN list of country names“. United Nations Group of Experts on Geographical Names (2–6 may 2011). 2023-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-avgust.
  6. ↑ „Constituição da República Democrática de Timor“. Government of Timor-Leste. 2023-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 2-sentyabr.
  7. ↑ „Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timór-Leste“. Government of Timor-Leste. 2017-yil 17-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 3-iyul.
  8. ↑ „TL“. ISO. 2023-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-oktyabr.
  9. ↑ „US Department of State: Timor-Leste“. State.gov (2023-yil 3-iyul). Qaraldi: 2023-yil 3-iyul.
  10. ↑ „CIA World Factbook“. US Govt. (2023-yil 3-iyul).
  11. ↑ Marwick, Ben; Clarkson, Chris; O'Connor, Sue; Collins, Sophie (2016). „Early Modern Human Lithic Technology from Jerimalai, East Timor“. Journal of Human Evolution (Submitted manuscript). 101-jild. 45–64-bet. doi:10.1016/j.jhevol.2016.09.004. PMID 27886810. 27 August 2018da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2023-07-03.
  12. ↑ Gomes, Sibylle M.; Bodner, Martin; Souto, Luis; Zimmermann, Bettina; Huber, Gabriela; Strobl, Christina; Röck, Alexander W.; Achilli, Alessandro; Olivieri, Anna; Torroni, Antonio; Côrte-Real, Francisco; Parson, Walther (14 February 2015). „Human settlement history between Sunda and Sahul: a focus on East Timor (Timor-Leste) and the Pleistocenic mtDNA diversity“. BMC Genomics. 16-jild, № 1. 2, 14-bet. doi:10.1186/s12864-014-1201-x. ISSN 1471-2164. PMC 4342813. PMID 25757516. 26 March 2023da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2023-07-03.
  13. ↑ Oliveira, Sandra; Nägele, Kathrin; Carlhoff, Selina; Pugach, Irina; Koesbardiati, Toetik; Hübner, Alexander; Meyer, Matthias; Oktaviana, Adhi Agus; Takenaka, Masami; Katagiri, Chiaki; Murti, Delta Bayu; Putri, Rizky Sugianto; Mahirta; Petchey, Fiona; Higham, Thomas (9 June 2022). „Ancient genomes from the last three millennia support multiple human dispersals into Wallacea“. Nature Ecology & Evolution (inglizcha). 6-jild, № 7. 1024–1034-bet. doi:10.1038/s41559-022-01775-2. ISSN 2397-334X. PMC 9262713. PMID 35681000.
  14. ↑ Truman Simanjuntak „The Western Route Migration: A Second Probable Neolithic Diffusion to Indonesia“,. New Perspectives in Southeast Asian and Pacific Prehistory, 1st, ANU Press, 2017-03-24. DOI:10.22459/ta45.03.2017. ISBN 978-1-76046-094-5.  




"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Sharqiy_Timor&oldid=3788612" dan olindi