Limon turlari: Versiyalar orasidagi farq

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
„Lemon“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
(Farq yoʻq)

14-Sentyabr 2022, 10:50 dagi koʻrinishi

Bu maqola Iemon haqidadir. bilan adashtirmang.


Limon ( Citrus limon ) - Rutaceae oilasining gullaydigan o'simliklaridagi kichik doimiy yashil daraxtlarning bir turi bo'lib, bu ajoyib va foydali mevaning asil vatani Osiyoda. Birinchi navbatda Shimoliy- Sharqiy Hindiston ( Assam ) va Shimoliy Myanma hamda Xitoy davlatlaridir[1].

Daraxtning ellipsoid sariq mevasi butun dunyoda pazandalik va oshpazlikka oid bo'lgan maqsadlarda, birinchi navbatda uning sharbati uchun ishlatiladi, ya'ni bu ham pazandalik, ham tozalash uchun ishlatiladi[1]. Pulpa va uning qobig'i pishirishda ham ishlatiladi. Limon sharbatida taxminan 5% dan 6% gacha limon kislotasi mavjud bo'lganligi tufayli, pH 2,2 atrofida bo'ladi va unga nordon ta'm beradi. Limon sharbatining o'ziga xos nordon ta'mi, limonad va limonli beze pirogi kabi ichimliklar va ovqatlarning asosiy tarkibiy qismiga aylanadi.

Tarixi

Limon tashqi yuzasi va kesilgan qismi.

Limonning kelib chiqishi noma'lum, ammo ba'zi ilmiy ma'nbalarga ko'ra limon ilk bor Assamda ( Hindistonning shimoli -sharqidagi mintaqa), Myanma shimolida yoki Xitoyda o'stirilgan deb taxmin qilinadi[1].  Limonning genomik tadqiqotiga asoslangan holda, uning achchiq apelsin (nordon apelsin) va sitron o'rtasidagi gibrid ekanligini ko'rsatdi[2][3].

Limonlar Evropaga janubiy Italiya yaqinida miloddan avvalgi II asr boshlarida, Qadimgi Rim davrida[1] kirib kelinganligi aniqlangan. Ammo bu fikrlar bahsga sabab bo'ladi. Buning dalillari noaniq va zamonaviy nazariyalarga tayanilmagan, limonning butun O'rta er dengizi hududida paydo bo'lganligini miloddan avvalgi 100 yilga taqalishini ilgari suradilar. Taxminan eramizning 400-yillarida ular Moorishning Ispaniyadagi bog'larga ekilgan[4]. Ular keyinchalik Forsga, so'ngra eramizning 700-yillarida Iroq va Misrga olib kelingan[1]. Limon birinchi marta adabiyotda 10-asrda dehqonchilikka oid arab risolasida qayd etilgan va shuningdek, ilk islom bog'larida manzarali o'simlik sifatida ishlatilgan[1]. 1000-1150-yillar oraligʻida arab dunyosi va Oʻrta er dengizi mintaqasida keng tarqalgan[1]. Ispaniyaning Andalusiya hududida limon va ohak yetishtirish haqidagi maqola Ibn al-Avvomning 12-asrdagi qishloq xo'jaligiga oid “Qishloq xoʻjaligi kitobi” nomli risolada keltirilgan[5].

Evropada ilk bor yirik limon yetishtirish haqidagi g'oya 15-asrning o'rtalarida Genuyada boshlangan. Limon keyinchalik Amerika qit'asiga 1493-yilda Kristofer Kolumb o'z sayohatlarida Hispaniolaga limon urug'ini olib keladi va olimlarga tanishtiriladi. Shuningdik Ispaniyaning Yangi Dunyo bo'ylab zabt etilishi limon urug'ining tarqalishiga yordam berdi. U asosan manzarali o'simlik sifatida va mevasidan dorivor maqsadlarda ishlatilgan[1]. Shudan keyin 19-asrda Florida va Kaliforniyada limon eng ko'p ekila boshlaydi[1].

1747- yilda Jeyms Lindning iskorbit bilan og'rigan dengizchilar ustida tajribalar o'tkaziladi , limon sharbatini ularning ratsioniga qo'shilishi reja qilinadi , ammo S vitamini hali muhim parhez tarkibiy qismi sifatida ma'lum emas edi[1][6].

Limon so'zining kelib chiqishi Yaqin Sharq ma'nosida ham keladi[1]. Bu so'z qadimgi fransuzcha limondan, so'ngra Italyancha limondan, Arabcha laymūn yoki līmūn so'zlaridan va forscha līmūn dan olingan bo'lib, sanskrit tilidan ( nimbū, " ohak ") sitrus mevalari uchun umumiy atama bo'lib xizmat qiladi[7].

Turlari

Frants Eugen Köhler tomonidan yaratilgan batafsil taksonomik rasm.

"Bonnie Brae" turiga mansub limonning ko'rinishi cho'zinchoq, silliq, ingichka po'stlog'li va urug'sizdir[8]. Ular asosan AQShning San-Diego okrugida yetishtiriladi[9].

"Evrika" turiga mansub limon kuchati yil bo'yi yashilligini yuqotmaydi va mo'l-ko'l hosillik beradi,shuningdik u doimiy o'sib boradi. Bu oddiy supermarket limoni bo'lib, yil davomida meva va gullarni birga ishlab chiqarish xususiyatiga ega ekanligi tufayli "To'rt fasl" ( Quatre Saisons ) nomi bilan ham tanilgan. Ushbu nav mahalliy xaridorlarga o'simlik sifatida ham mavjud[10]. Yashil va sariq rang- barang tashqi teriga ega pushti go'shtli Evrika limoni ham mavjud[11].

Lissabon limoni ham Evrikaga juda o'xshaydi va boshqa oddiy supermarket limonidir. Ammo farqli ravishda liissabon Evrikaga qaraganda yumshoqroq, terisi yupqaroq va urug'lari kamroq yoki umuman yo'q bo'ladi. Odatda Evrikadan ko'ra Lissabon navidan ko'proq sharbat ishlab chiqariladi[12][13].

"Femminello Sent Tereza" yoki "Sorrento"[14] nomli limon navlari asosan Italiyada paydo bo'lgan. Bu mevaning qobiq qismida limon moylari ko'p bo'lganligi tufayli bu limoncello tayyorlashda an'anaviy ravishda ishlatiladigan navlardan biridir.

 

Oziqlanish va fitokimyoviy moddalar

Limon S vitaminining boy manbai bo'lganligi tufayli 100 g ma'lumot miqdorida kunlik qiymatning 64 foizini ta'minlaydi. Boshqa muhim oziq moddalar tarkibida esa biroz kam.

Pazandachilikda foydalanish

Ma'limki, limon sharbati va qobig'i turli xil ovqatlar va ichimliklarda ishlatiladi. 1 dona butun limondan marmelad, limon tvorogi va limon likyori tayyorlanadi va bu ajoyib g'oya. Limon bo'laklari va limon qobig'i ovqat va ichimliklar uchun garnitür sifatida ishlatiladi. Limon qobig'i, hamda mevaning maydalangan tashqi qobig'i asosan pishirilgan mahsulotlar, pudinglar, guruch va boshqa mahsulotlarga lazzat qo'shish uchun ishlatiladi.

Sharbat

Limon sharbatidan limonad, alkogolsiz ichimliklar va kokteyllar tayyorlash uchun foydalaniladi . Shuningdik baliq uchun marinadlarda ishlatiladi, uning kislotasi esa baliqdagi aminlarni uchuvchan bo'lmagan ammoniy tuzlariga aylantirib neytrallaydi. Natijada go'shtda kislota qattiq kollagen tolalarini qisman gidrolizlaydi va uni yumshatadi[15]. Buyuk Britaniyada limon sharbati tez-tez kreplarga qo'shiladi. .

Limon sharbati shuningdek, oksidlanishga moyil bo'lgan va tilimlangandan keyin jigarrang bo'ladigan ( fermentativ qizil tusga kirish ), masalan, olma, banan va avakado kabi ba'zi oziq-ovqatlarda qisqa muddatli konservant sifatida ishlatiladi.

Peel

Marokash mamlakatida limonlar bankalarda yoki tuz bochkalarida saqlanadi. Tuz esa limonning qobig'i va po'stlog'iga kirib, ularni yumshatadi shunda deyarli cheksiz davom etishi uchun ularni davolaydi[16]. Shundan so'ng Konservalangan limon turli xil idishlarda ishlatiladi. Konservalangan limonlarni Sitsiliya, Italyan, Yunon va Fransuz taomlarida ham bemalol tatib kurish mumkin.

Limon yog'i

Limon yog'i limon terisidagi yog'li hujayralardan olinadi. Mashina esa hujayralarni parchalaydi va moyni yuvish uchun suv purkagichdan foydalanadi. Yog'/suv aralashmasi filtrlanadi va santrifüj orqali ajratiladi[17].

Barglari

Limon daraxtining barglari odatda choy tayyorlashda, go'sht va dengiz mahsulotlarini tayyorlash uchun ishlatiladi.

Boshqa sohalarda foydalanish

Sanoat

Limonlar fermentatsiyaga asoslangan jarayonlar rivojlanishidan oldin limon kislotasining asosiy tijorat manbai bo'lgan[18].

Xushbo'y hidi

Limon moyining xushbo'yligi inson immunitet tizimiga ta'sir qilmaydi[19] ammo asab tizimini yaxshilashda kerakli hissa qo'shishi mumkin[20].


Limon sharbati issiqlik bilan ishlab chiqilgan oddiy ko'rinmas siyoh sifatida ishlatilishi mumkin[21].

Limon sharbati sochlarning sariq rangini oshirish uchun ishlatiladi.Natijada namlangan sochlar quyosh nuriga ta'sir qilgandan so'ng, tabiiy yorug'lik vazifasini bajaradi. Bu sayqallash vazifasini bajaradigan limon kislotasi bilan chambarchas bog'liq[22][23].

Bog'dorchilik

Limonlar kamida 7 °C (45 °F) daraja haroratga muhtoj, shuning uchun ular mo''tadil iqlimda yil davomida chidamli bo'lolmaydi, ammo ular yetuklashgach qattiqroq va chidamliroq bo'ladi[24]. Sitruslar to'lib toshgan novdalarni kesish orqali minimal kesishni talab qiladi, eng baland shoxlari esa buta o'sishini rag'batlantirish uchun kesiladi[24]. Yoz davomida eng kuchli o'sishning uchlarini chimchilash soyabonning yanada mo'l-ko'l rivojlanishini ta'minlaydi. Yetuk o'simliklar istalmagan, tez o'sadigan kurtaklar ("suv kurtaklari" deb ataladi) hosil qilishi mumkinligi sababli, ular o'simlikning pastki yoki o'rta qismidagi asosiy shoxlardan olib tashlanadi[24].


Ishlab chiqarish

Limon (va ohak) ishlab chiqarish, 2020 yil

(million tonnada)

Mamlakat 2020
Hindiston bayrogʻi Hindiston </img>Hindiston bayrogʻi Hindiston 3.7
</img> Meksika 2.9
</img> Xitoy 2.7
Argentina bayrogʻi Argentina</img>Argentina bayrogʻi Argentina 1.8
</img> Braziliya 1.6
</img> kurka 1.2
Dunyo 21.4

2020-yilda dunyoda limon ishlab chiqarish (hisobot uchun ohak bilan birgalikda) 21,4 million tonnani tashkil etdi[25]. Yuqori ishlab chiqaruvchilar – Hindiston, Meksika, Xitoy, Argentina, Braziliya va Turkiya – umumiy ishlab chiqarishning 65% ni tashkil qiladi (jadval batafsil yoritilgan)[25].

"Limon" deb ataladigan boshqa sitrus mevalari

  • Yassi limon, bu mandarin gibrididir.
  • Meyer limoni, nordon yoki shirin apelsindan farq qiluvchi sitron va mandarin/pomelo gibridining oʻzaro xochi[26] uni 1908-yilda Amerika Qoʻshma Shtatlariga birinchi marta kiritgan Frank N. Meyer nomi bilan atalgan. Lissabon va Evrika limonlariga qaraganda yupqa poʻstlogʻi va kislotaliligi biroz past boʻlgan Meyer limonlari joʻnatishda koʻproq ehtiyotkor boʻlishni talab qiladi va tijorat asosida keng oʻstirilmaydi. Meyer limonlari ko'pincha sariq-to'q sariq ranggacha pishadi. Ular sovuqqa chidamli.
  • Ponderosa limoni, haqiqiy limondan ko'ra sovuqqa sezgir, mevalari qalin po'stlog'li va juda katta. Genetik tahlil shuni ko'rsatdiki, u sitron va pomeloning murakkab gibrididir[26].
  • Dag'al limon, sitron-mandarin xochi, sovuqqa chidamli va ko'pincha sitrus ildizpoyasi sifatida ishlatiladi[26].
  • Shirin limon yoki shirin ohak, aralash guruh, shu jumladan lumia (nok limoni), limetta va Falastin shirin ohak . Ular orasida pomelo-sitron gibridi bo'lgan Yaffa limoni bor[26].
  • Volkamer limoni, qo'pol limon kabi, sitron-mandarin xochi[26].

Galereya

Jeykob Foppen van Es: ko'za bilan natyurmort
  • Gul
    Gul
  • Limon ko'chati
    Limon ko'chati
  • Yetuk limon
    Yetuk limon
  • To'liq o'lchamli daraxt
    To'liq o'lchamli daraxt
  • Rangli pushti limon
    Rangli pushti limon
  • Barglari bilan limon
    Barglari bilan limon
  • Limonli idishlar va ichimliklar ro'yxati
  • </img>

Ma'lumotnomalar

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Julia F. Morton. „Lemon in Fruits of Warm Climates“ 160–168. Purdue University (1987). Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "morton" defined multiple times with different content
  2. ↑ Gulsen, O.; M. L. Roose (2001). "Lemons: Diversity and Relationships with Selected Citrus Genotypes as Measured with Nuclear Genome Markers". Journal of the American Society for Horticultural Science 126 (3): 309–317. doi:10.21273/JASHS.126.3.309. 
  3. ↑ Genetic origin of cultivated citrus determined: Researchers find evidence of origins of orange, lime, lemon, grapefruit, other citrus species", Science Daily, January 26, 2011 (Retrieved February 10, 2017).
  4. ↑ McGee, Harold. McGee on food & cooking : an encyclopedia of kitchen science, history and culture, Harold McGee, Hodder & Stoughton, 2004. ISBN 0340831499. OCLC 74962129. 
  5. ↑ Ibn al-'Awwam, Yaḥyá. Le livre de l'agriculture d'Ibn-al-Awam (kitab-al-felahah) (fr). Paris: A. Franck, 1864 — 300–301 (ch. 7 - Article 32) bet. OCLC 780050566. 
  6. ↑ James Lind. A treatise on the scurvy. Second edition.. London: A. Millar, 1757. 
  7. ↑ Douglas Harper. „Online Etymology Dictionary“.
  8. ↑ Spalding, William A.. The orange: its culture in California. Riverside, California: Press and Horticulturist Steam Print, 1885 — 88 bet. 2012-yil 2-martda qaraldi. „Bonnie Brae lemon.“ 
  9. ↑ Carque, Otto. Rational Diet: An Advanced Treatise on the Food Question. Los Angeles, California: Kessinger Publishing [1923], 2006 — 195 bet. ISBN 978-1-4286-4244-7. 2012-yil 2-martda qaraldi. 
  10. ↑ Buchan, Ursula. „Kitchen garden: lemon tree“. The Daily Telegraph (2005-yil 22-yanvar). Qaraldi: 2014-yil 24-yanvar.
  11. ↑ Vaiegated pink at the Citrus Variety Collection.
  12. ↑ „frostlisbon“. citrusvariety.ucr.edu. Qaraldi: 2020-yil 27-sentyabr.
  13. ↑ says. „Eureka Lemon and Lisbon Lemon: Kitchen Basics“ (en-US). Harvest to Table (2007-yil 1-fevral). Qaraldi: 2020-yil 27-sentyabr.
  14. ↑ „Taste of a thousand lemons“. Los Angeles Times (2004-yil 8-sentyabr). Qaraldi: 2011-yil 21-noyabr.
  15. ↑ „Fruit enzymes tenderise meat“ (en). Science Learning Hub. Qaraldi: 2020-yil 14-may.
  16. ↑ Moskin. „Preserved Lemons Recipe“ (en-US). NYT Cooking. Qaraldi: 2020-yil 14-may.
  17. ↑ Tranchida, Peter Quinto (2010), „Advanced Analytical Techniques for the Analysis of Citrus Oils“, Citrus Oils, CRC Press, 482–516-bet, doi:10.1201/b10314-16, ISBN 978-1-4398-0029-4
  18. ↑ M. Hofrichter. Industrial Applications. Springer, 2010 — 224 bet. ISBN 978-3-642-11458-8. 
  19. ↑ Kiecolt-Glaser, J. K.; Graham, J. E.; Malarkey, W. B.; Porter, K; Lemeshow, S; Glaser, R (2008). "Olfactory influences on mood and autonomic, endocrine, and immune function". Psychoneuroendocrinology 33 (3): 328–39. doi:10.1016/j.psyneuen.2007.11.015. PMID 18178322. PMC 2278291. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2278291. 
  20. ↑ Cooke, B; Ernst, E (2000). "Aromatherapy: A systematic review". British Journal of General Practice 50 (455): 493–6. PMID 10962794. PMC 1313734. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1313734. 
  21. ↑ Mirsky. „Invisible Ink and More: The Science of Spying in the Revolutionary War“. Scientific American (2010-yil 20-aprel). Qaraldi: 2016-yil 15-oktyabr.
  22. ↑ „Here's how to lighten your hair at home with lemon juice (it actually works)“. Glamour UK. Bianca London (2020). Qaraldi: 2020-yil 16-sentyabr.
  23. ↑ „Does lemon juice really lighten hair?“. Klorane Laboratories (2020). Qaraldi: 2020-yil 18-sentyabr.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 „Citrus“. Royal Horticultural Society (2017). Qaraldi: 2017-yil 19-aprel.
  25. ↑ 25,0 25,1 „World production of lemons and limes in 2018; Crops/Regions/World/Production Quantity from pick lists“. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Statistics Division (FAOSTAT) (2019). Qaraldi: 2020-yil 19-fevral.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 Curk, Franck; Ollitrault, Frédérique; Garcia-Lor, Andres; Luro, François; Navarro, Luis; Ollitrault, Patrick (2016). "Phylogenetic origin of limes and lemons revealed by cytoplasmic and nuclear markers". Annals of Botany 11 (4): 565–583. doi:10.1093/aob/mcw005. PMID 26944784. PMC 4817432. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4817432.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Limon_turlari&oldid=2880685" dan olindi