Astronomiya: Versiyalar orasidagi farq

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
k (via JWB)
„Astronomy“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
Qator 1: Qator 1:
[[Fayl:Laser_Towards_Milky_Ways_Centre.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Laser_Towards_Milky_Ways_Centre.jpg/330px-Laser_Towards_Milky_Ways_Centre.jpg|thumb| [[Yevropa janubiy rasadxonasi|Yevropa janubiy observatoriyasining]] Paranal rasadxonasi Galaktika markaziga lazerli yo‘l ko‘rsatuvchi yulduzni otmoqda.]]
[[Fayl:M102scheme-2.jpg|thumb|right|300px]]
'''Astronomiya''' ( from Qadimgi yunon astronomiya ) — osmon jismlari va hodisalarini o'rganuvchi [[Tabiiy fanlar|tabiiy fan]] . Ularning kelib chiqishi va [[Olam xronologiyasi|evolyutsiyasini]] tushuntirish uchun [[matematika]], [[fizika]] va [[Kimyo|kimyodan]] foydalanadi. Qiziqarli ob'ektlar qatoriga [[Sayyora|sayyoralar]], [[Tabiiy yoʻldosh|oylar]], [[Yulduz|yulduzlar]], [[tumanliklar]], [[Galaktika|galaktikalar]] va [[Kometa|kometalar]] kiradi. Tegishli hodisalarga o'ta yangi yulduz portlashlari, gamma nurlarining portlashlari, [[Kvazar|kvazarlar]], blazarlar, pulsarlar va [[Reliktiv nurlanish|kosmik mikroto'lqinli fon radiatsiyasi]] kiradi. Umuman olganda, astronomiya [[Atmosfera|Yer atmosferasidan]] tashqarida paydo bo'lgan hamma narsani o'rganadi. [[Kosmologiya]] astronomiyaning butun [[Olam|olamni]] o'rganadigan bo'limidir.<ref>{{Kitob manbasi|last=Unsöld|first=Albrecht|title=Classical Astronomy and the Solar System – Introduction|date=2001|pages=1}}</ref>
[[Fayl:Starsinthesky.jpg|right|thumb|300px]]
[[Fayl:Галактика Млечный Путь.jpg|thumb|right|300px|Galaktika]]


Astronomiya eng qadimgi tabiiy fanlardan biridir. Yozilgan ilk tarixdagi sivilizatsiyalar tungi osmonni uslubiy kuzatishlar bilan shug'ullangan. Bularga bobilliklar, yunonlar, hindlar, misrliklar, xitoylar, [[Maya sivilizatsiyasi|mayyalar]] va [[Indeyslar|Amerika qit'asining ko'plab qadimgi mahalliy xalqlari kiradi]] . O'tmishda astronomiya [[astrometriya]], samoviy navigatsiya, kuzatuv astronomiyasi va [[Taqvim|kalendarlarni]] yaratish kabi turli xil fanlarni o'z ichiga olgan. Hozirgi kunda professional astronomiya ko'pincha [[astrofizika]] bilan bir xil deb aytiladi.<ref>{{Kitob manbasi|last=Unsöld|first=Albrecht|title=Classical Astronomy and the Solar System|date=2001|pages=6–9}}</ref>
'''Astronomiya''' ([[qadimgi yunoncha]]dan ἄστρον — „yulduz“, „yoriitqich“; νόμος — „qonun“) — [[koinot]] jismlari va ularning sistemalari paydo boʻlishini, taraqqiyoti va tuzilishini, koʻrinma va haqiqiy harakatlarini, kimyoviy tarkibi va fizik holatini, koinotning bir butun umumiy qonuniyatlarini oʻrganuvchi [[fan]]. Astronomiya [[yulduz]]lar, [[sayyora]]lar va ularning yoʻldoshlarini, sayyoralararo va yulduzlararo mayda jismlar ([[asteroid]]lar, [[kometa]]lar, [[meteor]] jismlar va hokazo)ni, gaz va chang tuman liklarini, ulardagi fizikaviy muhitni, sunʼiy kosmik jismlarni (vaziyatlari, harakatlari, orbitalarini) oʻrganadi, shuningdek osmon jismlarini kuzatish natijalarini insonning moddiy hayotiy talablariga qoʻllash usullarini ishlab chiqadi. Jumladan, vaqtni aniqlash, joyning koordinatalarini topish, sayyoralarning harakatini, [[sunʼiy yoʻldosh]]larni kuzatish asosida tekshirish va uning asosida zilzilalar qonuniyatlarini oʻrganish, kosmik apparatlarni koinot jismlariga nisbatan oriyentirlash va boshqa qator ishlar shular jumlasiga kiradi.


Professional astronomiya kuzatuv va nazariy sohalarga bo'linadi. Kuzatuv astronomiyasi astronomik ob'ektlarni kuzatishdan ma'lumotlarni olishga qaratilgan. Keyinchalik bu ma'lumotlar fizikaning asosiy tamoyillari yordamida tahlil qilinadi. Nazariy astronomiya astronomik ob'ektlar va hodisalarni tasvirlash uchun kompyuter yoki analitik modellarni ishlab chiqishga yo'naltirilgan. Bu ikki soha bir-birini to‘ldiradi. Nazariy astronomiya kuzatish natijalarini tushuntirishga intiladi va kuzatishlar nazariy natijalarni tasdiqlash uchun ishlatiladi.
== Boʻlimlari ==
Astronomiya hozir tadqiq sohasi va usuliga koʻra 7 boʻlimga ajratiladi: astrometriya, [[astrofizika]], radioastronomiya, osmon mexanikasi, yulduzlar astronomiyasi, kosmogoniya va kosmologiya. Bularning har biri oʻz navbatida bir qancha sohalarni oʻz ichiga oladi.


Astronomiya havaskorlar faol rol o'ynaydigan kam sonli fanlardan biridir. Bu, ayniqsa, vaqtinchalik hodisalarni aniqlash va kuzatish uchun to'g'ri keladi. Havaskor astronomlar ko'plab muhim kashfiyotlar, masalan, yangi kometalarni topishda yordam berishdi.
== Tarixi ==
[[Fayl:SLNSW_479519_16_Observatory_SH_198.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/SLNSW_479519_16_Observatory_SH_198.jpg/220px-SLNSW_479519_16_Observatory_SH_198.jpg|thumb| Astronomik rasadxona, Yangi Janubiy Uels, Avstraliya 1873-yil]]
Astronomiya tarixining katta qismi kuzatish maʼlumotlarini toʻplash bilan band boʻlgan. Miloddan avvalgi 6-asrga kelib, misrliklar va bobilliklar tajribaga asoslanib Quyosh va Oy tutilishlarini, ularning davriy takrorlanib turishini oldindan aytib bera olganlar. Pifagor asarlarida Yerning sharsimonligi haqida yozilgan, oʻning maktabi esa Yer va barcha yoritqichlar markaziy olov atrofida aylanadi, degan dastlabki kosmologiyalardan birini yaratdi. Aristotel olam markazida Yer boʻlgan sistemadir, degan gʻoyani ilgari surdi. Miloddan avvalgi 3-asrdan boshlab yunon fanining markazi Iskandariyaga koʻchdi. Eratosfen gradus oʻlchash deb nom olgan usul bilan Yerning oʻlchamlarini aniqladi. Gipparx 1028 ta yulduzning osmon sferasidagi vaziyatlarini oʻz ichiga olgan va bizgacha yetib kelgan dastlabki yulduz jadvallaridan birini yaratdi. U yilning davomiyligini katta aniqlik bilan oʻlchadi, Oygacha boʻlgan masofani ikki foizdan kam xato bilan aniqladi, fanga geografik koordinatalar — kenglama va uzunlama tushunchalarini kiritdi. Gipparx taʼlimotini Ptolemeyning „Almagest“ asaridan bilamiz. Ptolemey fanga olam tuzilishining geotsentrik sistemasi nomi bilan kirgan sistemani yaratdi. Unda Quyosh, Oy va sayyoralarning koʻrinma harakati aylanalar boʻylab tekis harakatdan iborat, harakatsiz Yer esa olamning markaziga joylashgan, deb tushuntirilar edi. Bu sistema olamning haqiqiy tuzilishini aks ettirmasa ham oʻz davri uchun ilgʻor boʻlgan. Bu sistema yoritqichlarning osmondagi vaziyatlarini (oʻsha davrdagi kuzatish aniqligida) oldindan aytib berish imkonini berar edi. Shu sababli, u fanda bir yarim ming yilcha yashadi. Arximednint aytishicha, olamning markazi Quyosh, uning atrofida Yer va sayyoralar aylanadi. Bu faqat 16-asrdagina ishlab chiqilgan geliotsentrik sistemani oldindan aytib berish edi.
[[Fayl:Quito_Observatory.JPG|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Quito_Observatory.JPG/220px-Quito_Observatory.JPG|thumb| 19-asr. Kito astronomik rasadxonasi [[Ekvador|Ekvadorning]] [[Kito]] shahrida [[Ekvator|Ekvatordan]] 12 daqiqa janubda joylashgan.<ref>{{Veb manbasi|url=http://oaq.epn.edu.ec/|sarlavha=Inicio|nashriyot=[[Quito Astronomical Observatory]]|til=es|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180328112459/https://oaq.epn.edu.ec/|arxivsana=28 March 2018}}</ref>]]
''Astronomiya'' ( [[Qadimgi yunon tili|yunoncha]] [[wiktionary:ἀστρονομία#Ancient_Greek|ἀsrónmoía]] dan [[wiktionary:ἄστρον#Ancient_Greek|ἄstun]] ''astron'', "yulduz" va -nomo ''[[wiktionary:-nomy|-nomia]]'' - [[wiktionary:νόμος#Ancient_Greek|nomos]] ''nomos'', "qonun" yoki "madaniyat" so'zlaridan) "tarjimasiga bog'liq bo'lgan madaniyat" degan ma'noni anglatadi. . Astronomiyani [[astrologiya]] bilan chalkashtirib yubormaslik kerak, ya'ni inson ishlari samoviy jismlarning pozitsiyalari bilan bog'liq deb da'vo qiladigan e'tiqod tizimi.<ref>{{Cite journal|bibcode=2012JAHH...15...42L|title='Astronomy' or 'astrology': A brief history of an apparent confusion|last=Losev|first1=Alexandre|journal=[[Journal of Astronomical History and Heritage]]|volume=15|issue=1|pages=42|year=2012|arxiv=1006.5209}}</ref> Garchi ikkala soha umumiy kelib chiqishiga ega bo'lsa-da, endi ular butunlay ajralib turadi.<ref name="new cosmos">{{Kitob manbasi|first=Albrecht|last=Unsöld|others=Translated by Brewer, W.D.|title=The New Cosmos: An Introduction to Astronomy and Astrophysics|date=2001|location=Berlin, New York|publisher=Springer|isbn=978-3-540-67877-9}}</ref>


=== "Astronomiya" va "astrofizika" atamalaridan foydalanish ===
Astronomiya bilan Turkistonda miloddan avvalgi ham faol shugʻullanganlar. Ularning izlari moʻgʻul va arab istilolari sababli deyarli yoʻq boʻlib ketgan. Hozirgacha saqlanib qolganlari ichida Xorazmdagi Kuy qirilgan kalʼa misol boʻlib, uni yetarli darajada astronomik asbob desa boʻladi. Qalʼa inshootlari yordamida vaqtni aniqlash, fasllarning kirib kelish paytini qayd etish, ekvator va ekliptika tekisliklari orasidagi burchakni oʻlchash, yil davomiyligini aniqlash va boshqa hayot taqozo etgan amaliy masalalar hal etilgan. 8-9-asrlarda Muhammad Xorazmiy, Axmad al-Fargʻoniy, Abbos Javhariy, Ahmad Marvaziy va boshqa olimlar Astronomiya bilan jiddiy shugʻullandilar. Arab xalifaligi davrida va undan keyin Yaqin va Oʻrta Sharq hamda [[Oʻrta Osiyo]] olimlari Astronomiyaning rivojlanishida ham katta rol oʻynadilar. Qohira, Damashq, Bagʻdodda rasadxonalar paydo boʻlib, ularda Ibn Yunus, Al-Batoniy, Abu Vafo va boshqa ishlagan. Abul Vafo faqat Sharqdagina emas, hatto Gʻarbda ham shuhrat qozongan mashhur astronomik asarning muallifidir. 10-asrda Al-Soʻfi birinchi boʻlib Andromeda tumanligita eʼtibor berib, uning yulduzlardan farq etishini tavsiflab bergan. Abu Rayhon Beruniy Astronomiyaning hamma masalalarini oʻz ichiga olgan 40 ga yaqin astronomik risola yozgan. Uning qisqartirib xronologiya deb ataluvchi „al-Osar al-boqiya anil-qurun al-xoliya“ („Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“) nomli asarida yunon, rumlik, yahudiy, arab, sugʻdiy va boshqa turli xalqlarning yil hisobi usullari batafsil qiyosiy bayon qilingan. Beruniy bir qancha davrlarni oʻzaro solishtirib tavsif qilgan va bir davrdan ikkinchisiga oʻtishning amaliy yoʻllarini koʻrsatib bergan. Fanda „Hindiston“, „Geodeziya“ nomi bilan mashhur boʻlgan asarlarida Beruniy Astronomiyaning bir qancha masalalariga yaqindan yondashib, geografik koordinatalarni, Yerning oʻlchamlarini va vaqtni aniqlash usullarini keng bayon etdi. Beruniy Aning amaliy masalalarini hal qilish jarayonida bir qancha yangi astronomik asboblarni, jumladan oʻz astrolyabiyasini ixtiro qilgan. Yoritqichlarning koʻrinma harakatlarini oʻrganishda Beruniy geotsentrik va geliotsentrik sistemalar bir xil kuchga ega, degan gʻoyat muhim fikrni oʻrtaga tashlagan. Astronomiyada Beruniyning izdoshi Umar Xayyom edi. U koinotning cheksizligiga oid juda koʻp yangi gʻoyalarni ilgari surgan. Umar Xayyom hozir qoʻllanilayotgan Grigoriy taqvimilt ham aniq boʻlgan Quyosh taqvimini ishlab chiqqan. Ibn Sino ham Astronomiyaga oid asarlar yozgan. 12-14-asrlarda turkistonlik olimlar — Mahmud Chagʻminiy, Muhammad Najib Bakron, Abu Sulaymon Banoqatiy va boshqa olimlar Astronomiya sohalarida ijod etganlar. 14-asrda Marogʻa shahrida oʻsha zamonning eng yaxshi astronomik asboblari bilan jihozlangan rasadxonada Ozarbayjonning mashhur olimi Nasriddin Tusiy ishlagan. Marogʻa rasadxonasida ijod qilingan qator asarlar, jumladan „Ziji Elxoniy“ Yevropada va Sharqda keng tarqalgan. Oʻz davrining deyarli barcha masalalari bayoni bilan berilgan Astronomiyaga oid keng astronomik jadvallar sharqda „zij“ deb atalgan. Astronomiyaning 15-asrdagi taraqqiyoti Samarqand yaqiniga oʻsha zamondagi eng mukammal asboblar bilan jihozlangan ulkan rasadxona qurgan Ulugʻbek nomi bilan bogʻliq. Rasadxonaning asosiy va eng katta asbobi radiusi 40,2 m li Faxriy sekstanti edi. Samarqand astronomlari Ulugʻbek rahbarligida yozgan „Ziji Koʻragoniy“ yoki „Ulugʻbek ziji“ deb ataluvchi asosiy asar, ayniqsa, undagi 1018 yulduz vaziyati keltirilgan jadval dunyoga mashhur. „Ulugʻbek ziji“ asosan Samarqand rasadxonasida olib borilgan kuzatishlar zaminida tuzilgan va Gipparx jadvalidan keyin yulduzlarning vaziyati ancha aniq belgilangan ikkinchi original toʻla jadvaldir. Ulugʻbekning koʻzga koʻringan safdoshlaridan Gʻiyosiddin Jamshid Koshiy Yevropa olimlarining bir qancha kashfiyotlarini ulardan ancha il gari koʻra bilgan. Yevropa fanini Samarqand olimlarining asarlari bilan tanishtirishda Koshiyning xizmatlari juda katta. Samarqand rasadxonasida ijod qilgan astronomlar qatorida Ulugʻbekning ustozi, Sharkda „oʻz davrining Aflotuni“ nomi bilan mashhur boʻlgan Salohiddin Muso ibn Muhammad Qozizoda Rumiy, shuningdek „oʻz davrining Ptolemeyi“ nomini olgan Ali Qushchinit xizmatlari katta. Samarqand olimlarining asarlari Yevropada 1648-yildan boshlab chop qilinib kelmoqda. Oʻsha davrda xris-tian dini mafkurasi xukmronlik qilgan Yevropada Astronomiya taraqqiyoti toʻxtab qolgan edi. 16-asrda Astronomiya va butun tabiatshunoslik fanlari taraqqiyotida inqilobiy kashfiyotlar qilindi. Ulardan biri mashhur polyak olimi Nikolay Kopernik nomi bilan bogʻliq. 1543-yilda uning „Osmon sferasining aylanishlari haqida“ asari nashr qilindi. Kopernik bu asarida Quyosh sistemasi tuzil ishi haqida toʻgʻri tasavvur berdi. Astronomiyaning keyingi taraqqiyoti sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish qonunlarini kashf qilgan I. Kepler nomi bilan bogʻliq. Kepler qonunlari Tixo Bragenint sayyoralarni, avvalo, Marsni koʻp yillar davomida kuzatishlariga asoslangan. Bu davrda astronomik asboblar birmuncha takomillashdi. Yulduzlar vaziyatini optik asboblarsiz oʻlchashda 17-asr ikkinchi yarmida polyak olimi Yan Geveliy eng katta aniqlikka erishdi. 17-asrda Astronomiyada optik asboblar qoʻllana boshlandi. Bungacha boʻlgan davr osmon geometriyasi va kinematikasini oʻrganish bilan xarakterlanadi. 1609-10 yillarda italyan olimi Galileo Galiley astronomik kuzatishlarda oʻzi yasagan teleskopii qoʻlladi. Galileyning kashfiyotlari Kopernik sistemasini ilmiy dalillar bilan quvvatlab, uning yanada ommalashuviga yordam berdi va Astronomiyada kosmik jismlar fizikasini oʻrganuvchi yangi boʻlimning manbai boʻlib qoldi. Galiley Oy sirtini va Venera fazalarini kuzatib, sayyora va ularning yoʻldoshlari tabiati Yerga oʻxshash degan xulosaga keldi. Teleskopik Astronomiyaning taraqqiyoti bilan bir qatorda nazariy Astronomiya ham tez rivojlandi. Bunga I. Kepler va I. Nyuton asos solgan. Nyuton butun olam tortishish qonunini ochib, osmon jismlarining turli-tuman harakatlarini tushuntirishda uning universalligini koʻrsatib berdi. Nyutonning osmon mexanikasiga doir qonunlari osmon jismlarining massalarini aniqlash va ularning harakatiga oʻzaro taʼsirini hisobga olish imkonini berdi. Shundan boshlab nazariy Astronomiya va osmon mexanikasining taraqqiyoti jadal ketmoqda. Hisoblarga qarab Neptunning ochilishi Nyuton qonuni yordamida qilingan qator buyuk kashfiyotlarga yorqin misoldir. Astronomiyaning keyingi taraqqiyoti amaliy masalalarni hal qilishga moʻljallangan davlat rasadxonalarining tashkil topishi bilan bogʻliq. Fransiyada (1665-yil, Parij), Angliyada (1676-yil, Grinvich) va Rossiyada (1692-yil) birinchi rasadxonalar qurildi. Rasadxonalar zamonaviy teleskoplar bilan taʼminlangan boʻlib, ularda geografik koordinatalarni aniqlashdan tashqari, barcha astronomik hodisalar kuzatilgan. 17-18-asrlarda Astronomiyada tabiatshunoslik taraqqiyotiga kuchli taʼsir qilgan bir qancha kashfiyotlar qilindi. [[1675-yil]]da O. K. Ryomer yorugʻlikning tarqalish tezligini Yupiter yoʻldoshlarining toʻsilishini kuzatishdan aniqladi. [[1718-yil]]da E. Galley yulduzlarning xususiy harakatini topdi. 1725-28 yillarda J. Bradley yorugʻlik aberratsiyasini ochdi. 1755-yilda I. Kant „Tabiatning umumiy tarixi va osmon mexanikasi“ nomli asarida birinchi boʻlib tabiat evolyutsiyasini tushuntiruvchi gʻoyani muhokamaga tashladi. 1761-yilda M. Lomonosov Venera atm.sini kashf qilib, sayyoralarda ham gaz qobigʻi boʻlishi mumkinligini isbotladi. [[1796-yil]]da P. Laplas bu gʻoyani matematik usulda asoslab berdi. 1871-yilda V. Gershel kuzatish yoʻli bilan yangi sayyora — Uranni topdi. Bundan tashqari, u Quyosh sistemasining yulduzlararo harakatini kashf qildi. 1835-38 yillarda V. Y. Struve va F. V. Bessel baʼzi yulduzlargacha boʻlgan masofalarni oʻlchadilar. [[1801-yil]]da Italiyada D. Piatssi birinchi asteroid — Sererani kashf qildi Bu bilan kichik sayyoralarni ochish gadqiqotlari boshlab berildi. [[1846-yil]]da U. J. Leverye Uranning orbitadan chekiiishini oʻrganib, chekinish sababchisi — Neptunning vaziyatini hisoblab chikdi. Shunga asosan I. G. Galle Berlinda Neptunii topdi. [[1847-yil]]da V. Y. Struve yulduzlararo muhitda yorugʻlikning yutilishini hisoblab, Astronomiya taraqqiyotiga hissa qoʻshdi. 19-asr ikkinchi yarmida fotografiya, fotometriya va spektral analizning qoʻllanishi kosmik jismlarni oʻrganish imkonini yanada kengaytirdi. Turkistonda 17-19-asrlar oraligʻida ham Astronomiya bilan shugʻullanilgan. Bunda asosan joylarning geografik koordinatalarini aniqlash va xaritalar tuzish bilan mashgʻul boʻlingan. [[1873-yil]]da Toshkentda astronomiya rasadxonasi tashkil etiladi va unga bir qancha teleskoplar oʻrnatiladi. Bu yerda dastlab Astronomiya bilan bir qatorda meteorologiya, geofizika, geodeziya va seysmologiya sohalarida ham tadqiqotlar olib borildi, Turkiston hududida bir necha ming joylarning aniq koordinatalari aniqlandi. Chorjoʻy, keyinchalik Kitob shahrilari yaqinida xalqaro kenglik stansiyasi tashkil etildi. [[1966-yil]]da bu rasadxona zaminida Astronomiya instituti tashkil qilinib, tadqiqotlar koʻlami yanada kengaytirildi va zamonaviylashtirildi.
"Astronomiya" va "astrofizika" sinonimlardir.<ref name="scharrinhausen">{{Veb manbasi|url=http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=30|sarlavha=Curious About Astronomy: What is the difference between astronomy and astrophysics?|muallif=Scharringhausen|ism=B.|kirish sanasi=17 November 2016|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070609102139/http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=30|arxivsana=9 June 2007}}</ref> <ref name="odenwald">{{Veb manbasi|url=http://www.astronomycafe.net/qadir/q449.html|sarlavha=Archive of Astronomy Questions and Answers: What is the difference between astronomy and astrophysics?|muallif=Odenwald|ism=Sten|ish=astronomycafe.net|nashriyot=The Astronomy Cafe|kirish sanasi=20 June 2007|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070708092148/http://www.astronomycafe.net/qadir/q449.html|arxivsana=8 July 2007}}</ref> <ref name="pennstateerie">{{Veb manbasi|sarlavha=Penn State Erie-School of Science-Astronomy and Astrophysics|url=http://www.erie.psu.edu/academic/science/degrees/astronomy/astrophysics.htm|kirish sanasi=20 June 2007|arxivurl=https://web.archive.org/web/20071101100832/http://www.erie.psu.edu/academic/science/degrees/astronomy/astrophysics.htm|arxivsana=1 November 2007}}</ref> Qattiq lug'at ta'riflariga asoslanib, "astronomiya" "Yer atmosferasidan tashqaridagi jismlar va moddalarni, ularning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o'rganish" degan ma'noni anglatadi<ref name="mw-astronomy">{{Veb manbasi|sarlavha=Merriam-Webster Online|ish=Results for "astronomy"|url=http://www.m-w.com/dictionary/astronomy|kirish sanasi=20 June 2007|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070617131203/http://www.m-w.com/dictionary/astronomy|arxivsana=17 June 2007}}</ref>, "astrofizika" esa astronomiyaning "xulq-atvori, xatti-harakati" bilan shug'ullanadigan bo'limiga ishora qiladi. Osmon jismlari va hodisalarining fizik xususiyatlari va dinamik jarayonlari.<ref name="mw-astrophysics">{{Veb manbasi|sarlavha=Merriam-Webster Online|ish=Results for "astrophysics"|url=http://www.m-w.com/dictionary/astrophysics|kirish sanasi=20 June 2007|arxivsana=21 September 2012|arxivurl=https://archive.today/20120921/http://www.m-w.com/dictionary/astrophysics}}</ref> Ayrim hollarda, Frank Shu tomonidan yozilgan ''"Jismoniy olam"'' darsligining kirish qismidagi kabi, "astronomiya" mavzuni sifatli o'rganishni tavsiflash uchun ishlatilishi mumkin, "astrofizika" esa fanning fizikaga yo'naltirilgan versiyasini tavsiflash uchun ishlatiladi.<ref name="shu1982">{{Kitob manbasi|first=F.H.|last=Shu|title=The Physical Universe|publisher=University Science Books|date=1983|location=Mill Valley, California|isbn=978-0-935702-05-7|url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf}}</ref> Biroq, zamonaviy astronomik tadqiqotlarning aksariyati fizika bilan bog'liq mavzular bilan shug'ullanganligi sababli, zamonaviy astronomiyani aslida astrofizika deb atash mumkin.<ref name="scharrinhausen" /> Astrometriya kabi ba'zi sohalar astrofizika emas, balki faqat astronomiyadir. Olimlar ushbu mavzu bo'yicha tadqiqot olib boradigan turli bo'limlar qisman fizika bo'limi bilan tarixan bog'langanligiga qarab, "astronomiya" va "astrofizika" dan foydalanishi mumkin <ref name="odenwald" /> va ko'plab professional [[Astronom|astronomlar astronomiya]] emas, balki fizika darajasiga ega.<ref name="pennstateerie" /> Bu sohadagi yetakchi ilmiy jurnallarning ayrim nomlari orasida ''The Astronomical Journal'', ''The Astrophysical Journal'' va ''Astronomy &amp;amp; Astrophysics'' kiradi.


== Tarix ==
[[AQSh]]da ulkan teleskoplarning ixtiro qilinishi yulduzlararo muhitni chuqurroq oʻrganish imkonini berdi. Astronomiyada yangi olingan maʼlumotlar asosida bir qancha gipotezalar yaratildi. Arman olimi V. Astronomiya Ambarsumyan yulduzlar assotsiatsiyasi haqida gʻoyat muhim nazariyani yaratdi. Unga koʻra, yulduzlar oʻta zich obyektlardan otilib chiqib paydo boʻladi. 20-asrning 30-yillarida Astronomiyaning radioastronomiya deb ataluvchi yangi tarmogʻi paydo boʻlib, dastlab yoritqichlardan keladigan radionurlarni oʻrganish yoki radiolokatsion tadqiq asosida kosmik jismlar haqida maʼlumot ola boshlandi. Radioastronomiya ayniqsa Ikkinchi jahon urushidan soʻng ixtiro qilingan oʻta sezgir radioasboblarni qoʻllanish bilan jadal rivojlandi. Astronomiya taraqqiyotining yangi bosqichi Yer, Oy va ayrim sayyoralarning sunʼiy yoʻldoshlarini, shuningdek Venera, Mars, Yupiter, Saturn va uzoq kosmosga kosmik stansiyalarni uchirish bilan bogʻliq. Avval astronomlar faqat kuzatish natijalaridangina foydalangan boʻlsalar, endilikda bevosita tajriba oʻtkazish imkoniyatiga ega boʻldilar. Oyga va ayrim sayyoralarga tadqiqotchi stansiyalar qoʻndirilib, ularning tabiatini yaqindan oʻrganish mumkin boʻldi.
[[Fayl:Planisphæri_cœleste.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Planisph%C3%A6ri_c%C5%93leste.jpg/220px-Planisph%C3%A6ri_c%C5%93leste.jpg|thumb| Gollandiyalik kartograf Frederik de Vit tomonidan 17-asrdagi osmon xaritasi]]


=== Qadimgi davrlar ===
Oʻzbekistonda Astronomiyaning eng ilgʻor sohalari boʻyicha tadqiqotlar olib borilgan. Keyingi chorak asr davomida oʻzbekistonlik astronomlar astrometriya, [[astrofizika]], xususan, [[Quyosh]] va nostatsionar yulduzlar fizikasi, yulduzlar va Galaktika astronomiyasi, Galaktikadan tashqi astronomiya sohalaridagi tadqiqotlari bilan muhim yutuklarga erishdilar. Galaktikamizning 50 mingdan ortiq yulduzlari va ularning 20 ga yaqin toʻdalari xususiy harakatlarini kuzatuv yordamida oʻlchab-hisoblab topdilar, toʻdalar tuzilishi va aʼzolari aniqlandi. Bular asosida Galaktikamizning oʻlchamlarini, Quyoshning Galaktikadagi oʻrnini va uning yadrosiga nisbatan aylanish tezligini, harakat yoʻnalishi — apeksini, shuningdek Galaktikaning qator kinematik parametrlarini aniqladilar. [[Yer]] sunʼiy yoʻldoshlari uchirilgandan boshlab shu kunga qadar ularni va sayyoralarni kuzatish, tadqiq etishning barcha xalqaro dasturlarida (SOPROG, VEGA, Planeta, Statsionar, Fobos, GPS, PRAREva b.da) qatnashib, eʼtiborli ilmiy natijalarga erishiladi. [[1960-yil]]dan boshlab Xalqaro astronomiya ittifoqi tavsiya etgan 20 ta asteroidning vaziyatlari va harakatlarini tekshirib, osmonda inersial sistemani tuzish kabi xalqaro muammoga toshkentlik va kitoblik astronomlar salmoqli hissa qoʻshdilar. 1985-86 yillarda Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi Astronomiya instituti Toshkent Davlat Universiteti astronomlari bilan hamkorlikda Galley kometasini kuzatish boʻyicha Xalqaro dasturda qatnashib, kuzatuv maʼlumotlari sifati va hajmi bilan birinchi oʻrinni egalladilar va bu bilan uchirilgan kosmik apparatning kometa atmosferasi ichidan oʻtishini taʼminladilar. Yutuklardan yana biri Qashqadaryo viloyatining Maydanak togʻida rasadxona qurilishi boʻlib, u bugungi kunda xalqaro rasadxonaga aylanishi bilan bogʻliq. Maydanakda bajarilgan koʻp yillik kuzatish ishlari asosida yulduzlarning tugʻilish „oʻchoqlari“ topildi, turli nostatsionar va oʻzgaruvchan yulduzlar, fuorlar, zich qoʻshaloq yulduzlar xamda Somon yoʻlining maxsus qismlari oʻrganilib, zarur fotometrik, spektral maʼlumotlar toʻplandi va tahlil qilindi. Maydanakda bajarilayotgan kuzatuvlar AQSH, Rossiya, Ukraina, Fransiya, Germaniya, Litva va boshqa davlatlar astronomlari bilan hamkorlikda olib borilyapti. Quyosh fizikasi sohasida Quyosh dogʻlari va boshqa qator faol elementlari, turli chaqnashlar, rentgen va radiodiapazonlardagi faol jarayonlar chuqur taxlil qilingan. Hozir esa bu sohaning gelioseysmologiya yoʻnalishi jadal rivojlanmokda. Xususan, Toshkent viloyatining Qumbel togʻida (Chimyon yaqinida) Toshkent astronomiya institutining stansiyasi ochilib, unda Quyosh tebranishlari IRIS xalqaro dasturi doirasida kuzatilmokda. Institutning Toshkent hududida bu tebranishlar TON xalqaro dasturi boʻyicha zaryad yigʻuvchi kuchli matritsa yordamida kuzatilib tahlil qilinmoqda. Natijada Quyoshning ichki tuzilishiga oid muhim maʼlumotlar olinmoqda. Oʻzbekistonda keyingi chorak asrda Astronomiya ga doir nazariy tadqiqotlar ham yoʻlga qoʻyilgan. Ulardastlab 1971-81 yillarda Toshkent astronomiya institutida olib borildi, keyingi yillarda esa Toshkent Davlat Universitetida davom ettirildi. 1981-yilga kelib Toshkent Davlat Universiteti (hozirgi Oʻzbekiston milliy universiteti)da Astronomiya mutaxassisligi ochilib, [[1987-yil]] Astronomiya kafedrasi tashkil etildi. Bu kafedra bugunga qadar 200 ga yaqin mutaxassis chiqardi. Nazariy tadqiqotlar, asosan, [[astrofizika]], yulduz astronomiyasi va Galaktikadan tashqi astronomiya sohalarida olib borildi. Xususan, Galaktikamiz tojidagi koʻrinmas massa miqdori va uning disk va sfera tashkil etuvchilari evolyutsiyasiga taʼsiri nochizikli nostatsionar holda analitik oʻrganildi. Halqasimon galaktikalar modeli tuzilib, ularni sinflarga ajratish usuli ishlab chiqildi. Yulduzlarning bir necha sharsimon toʻdalari va galaktikalarning 10 dan ortiq sferik toʻdalari uchun tezliklar anizotropiyasi parametri qiymatlari koʻrinma zichlik funksiyasi asosida aniqlandi. Koinotning eng „qari“ obyektlaridan bir turi hisoblanuvchi elliptik galaktikalarning paydo boʻlishi muammosi birinchi bor nazariy modellarda tadqiq qilindi. Bu nazariya natijalari ancha keyin [[AQSH]], [[Hindiston]] va [[Meksika]] nazariyotchilari tomonidan oʻta kuchli kompyuter yordamida tajriba oʻtkazish yoʻli bilan tasdiklandi. Hozir bunday nazariy ishlar Toshkent astronomiya institutida ham olib borilib, yuqoridagi usul spiral galaktikalarga qoʻllanilmoqda va ularning pulsatsiya holati nochizikli nostatsionar modellari tuzilmoqla<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent 2000-yil</ref>.
Ilk tarixiy davrlarda astronomiya faqat ko'zga ko'rinadigan jismlarning harakatlarini kuzatish va bashorat qilishdan iborat edi. Ba'zi joylarda ilk madaniyatlar astronomik maqsadlarga ega bo'lgan ulkan artefaktlarni yig'ishgan. Bu [[Rasadxona|rasadxonalardan]] tantanali foydalanishdan tashqari fasllarni aniqlashda ham foydalanish mumkin, bu esa ekinlarni qachon ekish kerakligini bilish va yil uzunligini tushunishda muhim omil hisoblanadi.<ref name="history">Forbes, 1909</ref>


Teleskop kabi asboblar ixtiro qilinishidan oldin, yulduzlarni erta o'rganish yalang'och ko'z yordamida amalga oshirilgan. Sivilizatsiyalar, xususan, Mesopotamiya, Gretsiya, Fors, Hindiston, Xitoy, Misr va [[Maya sivilizatsiyasi|Markaziy Amerikada]] rivojlanib borar ekan, astronomik rasadxonalar yig'ilib, olam tabiati haqidagi g'oyalar rivojlana boshladi. Ilk astronomiyaning aksariyati yulduzlar va sayyoralarning joylashuvini xaritalashdan iborat bo'lib, bu fan hozir [[astrometriya]] deb ataladi. Bu kuzatishlar natijasida sayyoralarning harakati haqidagi dastlabki tasavvurlar shakllandi, Quyosh, Oy va Yerning olamdagi tabiati falsafiy jihatdan oʻrganildi. Yer Quyosh, Oy va yulduzlar atrofida aylanadigan koinotning markazi ekanligiga ishonishgan. Bu koinotning geosentrik modeli yoki Ptolemey nomi bilan atalgan [[Ptolemey Klavdiy|Ptolemey]] tizimi sifatida tanilgan.<ref>{{Kitob manbasi|last=DeWitt|first=Richard|title=Worldviews: An Introduction to the History and Philosophy of Science|date=2010|publisher=Wiley|location=Chichester, England|isbn=978-1-4051-9563-8|page=113|chapter=The Ptolemaic System}}</ref>
== Astronomiya bilan bogʻliq sahifalar ==
[[Fayl:Suryaprajnapati_Sutra.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Suryaprajnapati_Sutra.jpg/220px-Suryaprajnapati_Sutra.jpg|thumb| Suryaprajnaptisūtra, Londondagi Shoyen kollektsiyasida eramizdan avvalgi 6-asrga oid [[Jaynizm|Jainlarning]] astronomiya matni. Yuqorida: uning qo'lyozmasi {{Circa|1500}}miloddan avvalgi yil.]]
* [[Astronom]]
Ayniqsa, muhim erta rivojlanish bobilliklar orasida boshlangan matematik va ilmiy astronomiyaning boshlanishi bo'lib, ko'plab boshqa sivilizatsiyalarda rivojlangan keyingi astronomik an'analarga asos solgan.<ref>{{Cite journal|title=Scientific Astronomy in Antiquity|last=Aaboe, A.|journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|volume=276|issue=1257|date=1974|pages=21–42|jstor=74272|doi=10.1098/rsta.1974.0007|bibcode=1974RSPTA.276...21A}}</ref> Bobilliklar [[Oy tutilishi|oy tutilishining]] [[saros]] deb nomlanuvchi takroriy tsiklda takrorlanishini aniqladilar.<ref>{{Veb manbasi|url=http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEsaros/SEsaros.html|sarlavha=Eclipses and the Saros|nashriyot=NASA|kirish sanasi=28 October 2007|arxivurl=https://web.archive.org/web/20071030225501/http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEsaros/SEsaros.html|arxivsana=30 October 2007}}</ref>
* [[Astronavt]]
[[Fayl:AiKhanoumSunDial.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/AiKhanoumSunDial.jpg/220px-AiKhanoumSunDial.jpg|thumb| Yunon ekvatorial [[quyosh soati]].[[Oyxonim|Oks bo'yidagi Iskandariya]], hozirgi Afg'oniston miloddan avvalgi 3-2-asr.]]
* [[Galaktika]]
Bobilliklardan keyin [[qadimgi Yunoniston]] va [[Ellinizm|ellinistik]] dunyoda astronomiya sohasida sezilarli yutuqlarga erishildi. Yunon astronomiyasi boshidanoq samoviy hodisalar uchun oqilona, jismoniy tushuntirish izlash bilan tavsiflanadi.<ref>{{Kitob manbasi|last=Krafft|first=Fritz|date=2009|chapter=Astronomy|editor=Cancik|title=Brill's New Pauly}}</ref> Miloddan avvalgi 3-asrda Samoslik Aristarx Oy va Quyoshning o'lchami va masofasini hisoblab chiqdi va u Yer va sayyoralar Quyosh atrofida aylanadigan [[Quyosh tizimi|Quyosh tizimining]] modelini taklif qildi, hozir [[Geliotsentrik sistema|geliotsentrik]] model deb ataladi.<ref>{{Cite journal|title=Aristarchus's On the Sizes and Distances of the Sun and the Moon: Greek and Arabic Texts|journal=Archive for History of Exact Sciences|date=May 2007|first1=J.L.|last=Berrgren|first2=Nathan|last2=Sidoli|volume=61|issue=3|pages=213–54|doi=10.1007/s00407-006-0118-4}}</ref> Miloddan avvalgi 2-asrda [[Gipparx]] pretsessiyani kashf etdi, Oyning hajmi va masofasini hisoblab chiqdi va [[Astrolyabiya|astrolab]] kabi eng qadimgi astronomik asboblarni ixtiro qildi.<ref>{{Veb manbasi|url=http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Hipparchus.html|sarlavha=Hipparchus of Rhodes|nashriyot=School of Mathematics and Statistics, [[University of St Andrews]], Scotland|kirish sanasi=28 October 2007|arxivurl=https://web.archive.org/web/20071023062202/http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Hipparchus.html|arxivsana=23 October 2007}}</ref> Gipparx, shuningdek, 1020 yulduzdan iborat keng qamrovli katalogni yaratdi va shimoliy yarim shardagi [[Yulduz turkumlari|yulduz turkumlarining]] aksariyati yunon astronomiyasidan olingan.<ref>{{Kitob manbasi|last=Thurston|first=H.|title=Early Astronomy|url=https://books.google.com/books?id=rNpHjqxQQ9oC&pg=PA2|year=1996|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-0-387-94822-5|page=2|accessdate=20 June 2015}}</ref> [[Antikiteriya mexanizmi|Antikitera mexanizmi]] ( {{Circa|150}}.Miloddan avvalgi yillar) ma'lum bir sana uchun [[Quyosh]], [[Oy]] va [[Sayyora|sayyoralarning]] joylashishini hisoblash uchun mo'ljallangan dastlabki [[Analog hisoblash mashinasi|analog kompyuter]] edi. Xuddi shunday murakkablikdagi texnologik artefaktlar 14-asrgacha, ya'ni Evropada mexanik astronomik soatlar paydo bo'lgunga qadar qayta paydo bo'lmadi.<ref name="insearchoflosttime">{{Cite journal|last=Marchant|first1=Jo|title=In search of lost time|journal=Nature|volume=444|issue=7119|pages=534–38|date=2006|pmid=17136067|doi=10.1038/444534a|bibcode=2006Natur.444..534M}}</ref>
* [[Koinot]]
* [[Sayyora]]
* [[Meteor]]
* [[Meteorit]]
* [[Qora tuynuk]]


== Manbalar ==
=== O'rta davr ===
O'rta asrlarda Evropada bir qator muhim astronomlar joylashgan. Richard Uollingford (1292-1336) astronomiya va horologiyaga katta hissa qo'shgan, shu jumladan birinchi astronomik soat, sayyoralar va boshqa astronomik jismlar orasidagi burchaklarni o'lchash imkonini beruvchi To'rtburchak, shuningdek ''Albion'' deb nomlangan ekvatorium ixtirosi. [[Oy]], [[quyosh]] va [[sayyora]] uzunliklari kabi astronomik hisoblar uchun ishlatilishi va [[Tutilish|tutilishlarni]] bashorat qilishi mumkin edi. Nikol Oresme (1320-1382) va Jan Buridan (1300-1361) birinchi bo'lib Yerning aylanishi haqidagi dalillarni muhokama qilishdi, bundan tashqari, Buridan sayyoralarni ko'rsatishga qodir bo'lgan impuls nazariyasini (zamonaviy [[Inersiya|inertsiya]] nazariyasining salafi) ishlab chiqdilar. farishtalarning aralashuvisiz harakatlanishga qodir edi.<ref>Hannam, James. ''God's philosophers: how the medieval world laid the foundations of modern science''. Icon Books Ltd, 2009, 180</ref> Georg fon Peuerbax (1423-1461) va Regiomontanus (1436-1476) o'n yillar o'tib Kopernikning geliotsentrik modelini ishlab chiqishda astronomik taraqqiyotga yordam berdi.
{{manbalar}}


Astronomiya islom olamida va dunyoning boshqa qismlarida rivojlandi. Bu 9-asr boshlariga kelib [[Islom dunyosi|musulmon dunyosida]] birinchi astronomik [[Rasadxona|rasadxonalarning]] paydo boʻlishiga olib keldi.<ref name="Kennedy-1962">{{Cite journal|last=Kennedy|first1=Edward S.|date=1962|title=Review: ''The Observatory in Islam and Its Place in the General History of the Observatory'' by Aydin Sayili|journal=[[Isis (journal)|Isis]]|volume=53|issue=2|pages=237–39|doi=10.1086/349558}}</ref> <ref name="Micheau-992-3">{{Cite journal|last=Micheau|first1=Françoise|editor-last=Rashed|editor-first=Roshdi|editor2-last=Morelon|editor2-first=Régis|title=The Scientific Institutions in the Medieval Near East|journal=Encyclopedia of the History of Arabic Science|volume=3|pages=992–93}}</ref> <ref>{{Kitob manbasi|last=Nas|first=Peter J|title=Urban Symbolism|date=1993|publisher=Brill Academic Publishers|isbn=978-90-04-09855-8|page=350}}</ref> 964 yilda mahalliy guruhdagi eng katta [[galaktika]] bo'lgan [[Andromeda tumanligi|Andromeda]] galaktikasi fors musulmon astronomi Abdurrahmon al-So'fi tomonidan o'zining ''"Sobit yulduzlar kitobi"'' da tasvirlangan.<ref name="NSOG">{{Kitob manbasi|last=Kepple|first=George Robert|title=The Night Sky Observer's Guide|publisher=Willmann-Bell, Inc.|date=1998|isbn=978-0-943396-58-3|page=18}}</ref> SN 1006 o'ta yangi yulduzi, qayd etilgan tarixdagi eng yorqin [[Koʻrinma yulduz kattaligi|kattalikdagi]] yulduz hodisasi, 1006 yilda misrlik arab astronomi Ali ibn Ridvan va xitoylik astronomlar tomonidan kuzatilgan. Ilm-fanga salmoqli hissa qo‘shgan islom (asosan fors va arab) astronomlaridan ba’zilari [[Battoniy Abu Abdulloh Muhammad ibn Jobir|Al-Battaniy]], [[Tabit ibn Qurra|Thebit]], Abdurrahmon as- Sofi, [[Abu Rayhon Beruniy|Beruniy]], Abu Ishoq Ibrohim az-Zarqoliy, [[Birjoniy|Al-Birjandiy]] va astronomlarni o‘z ichiga oladi. [[Maragʻa rasadxonasi|Maraga]] va [[Ulugʻbek rasadxonasi|Samarqand]] rasadxonalari. O'sha davrda astronomlar ko'plab arabcha nomlarni kiritdilar, hozirda alohida yulduzlar uchun foydalaniladi.<ref name="short history">{{Kitob manbasi|first=Arthur|last=Berry|title=A Short History of Astronomy From Earliest Times Through the 19th Century|publisher=Dover Publications, Inc.|location=New York|date=1961|isbn=978-0-486-20210-5|url=https://archive.org/details/shorthistoryofas0000berr}}</ref> <ref name="Cambridge history">{{Kitob manbasi|editor=Hoskin, Michael|title=The Cambridge Concise History of Astronomy|publisher=Cambridge University Press|date=1999|isbn=978-0-521-57600-0}}</ref>
{{OʻzME}}

{{Portal bar|Astronomiya}}
Shuningdek, Buyuk Zimbabve va [[Tombuktu|Timbuktudagi]] <ref>{{Kitob manbasi|url=https://archive.org/details/royalkingdomsofg00patr|page=[https://archive.org/details/royalkingdomsofg00patr/page/103 103]|title=The royal kingdoms of Ghana, Mali, and Songhay: life in medieval Africa|first=Pat|last=McKissack|date=1995|publisher=H. Holt|isbn=978-0-8050-4259-7}}</ref> xarobalari astronomik rasadxonalar joylashgan bo‘lishi mumkin, deb ishoniladi.<ref>{{Cite journal|url=https://www.newscientist.com/article/dn3137-eclipse-brings-claim-of-medieval-african-observatory.html|title=Eclipse brings claim of medieval African observatory|date=2002|journal=New Scientist|access-date=3 February 2010|last=Clark|first1=Stuart|last2=Carrington, Damian|archivedate=30 April 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150430173144/http://www.newscientist.com/article/dn3137-eclipse-brings-claim-of-medieval-african-observatory.html}}</ref> Klassikdan keyingi [[Gʻarbiy Afrika|G'arbiy Afrikada]] astronomlar yulduzlar harakati va fasllar bilan bog'liqligini o'rganib, murakkab matematik hisoblar asosida osmon jadvallarini, shuningdek, boshqa sayyoralar orbitalarining aniq diagrammalarini tuzdilar. Songxay tarixchisi Mahmud Kati 1583 yil avgust oyida meteorit oqimini hujjatlashtirgan.<ref>{{Kitob manbasi|last=Hammer|first=Joshua|title=The Bad-Ass Librarians of Timbuktu And Their Race to Save the World's Most Precious Manuscripts|publisher=Simon & Schuster|year=2016|isbn=978-1-4767-7743-6|location=New York|pages=26–27}}</ref> <ref>{{Kitob manbasi|url=https://books.google.com/books?id=4DJpDW6IAukC&pg=PA182|title=African Cultural Astronomy|first=Jarita C.|last=Holbrook|publisher=Springer|date=2008|isbn=978-1-4020-6638-2|accessdate=19 October 2020}}</ref> Ovro‘poliklar ilgari Afrikaning Sahroi Kabirida mustamlakachilikdan oldingi o‘rta asrlarda astronomik kuzatuvlar bo‘lmaganiga ishonishgan, ammo zamonaviy kashfiyotlar buning aksini ko‘rsatmoqda.<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.scienceinafrica.co.za/2003/november/cosmic.htm|sarlavha=Cosmic Africa explores Africa's astronomy|kirish sanasi=3 February 2002|nashriyot=Science in Africa|arxivurl=https://web.archive.org/web/20031203055223/http://www.scienceinafrica.co.za/2003/november/cosmic.htm|arxivsana=3 December 2003}}</ref> <ref>{{Kitob manbasi|url=https://books.google.com/books?id=4DJpDW6IAukC&pg=PA180|title=African Cultural Astronomy|first=Jarita C.|last=Holbrook|publisher=Springer|date=2008|isbn=978-1-4020-6638-2|accessdate=26 August 2020}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|url=http://royalsociety.org/news.asp?year=&id=4117|sarlavha=Africans studied astronomy in medieval times|sana=30 January 2006|nashriyot=The Royal Society|kirish sanasi=3 February 2010|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080609112829/http://royalsociety.org/news.asp?year=&id=4117|arxivsana=9 June 2008}}</ref> <ref>Stenger, Richard {{Yangiliklar manbasi |date=5 December 2002 |title=Star sheds light on African 'Stonehenge' |work=CNN |url=http://articles.cnn.com/2002-12-05/tech/zimbabwe.observatory_1_supernova-forecast-eclipses-star |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110512162930/http://articles.cnn.com/2002-12-05/tech/zimbabwe.observatory_1_supernova-forecast-eclipses-star?_s=PM%3ATECH |archive-date=12 May 2011}}. CNN. 5 December 2002. Retrieved on 30 December 2011.</ref>
{{Tashqi havolalar}}

Olti asrdan ko'proq vaqt davomida (o'rta asrlarning oxirlarida qadimgi ta'limning qayta tiklanishidan ma'rifat davrigacha) Rim-katolik cherkovi astronomiyani o'rganishga, ehtimol, boshqa barcha institutlarga qaraganda ko'proq moliyaviy va ijtimoiy yordam berdi. Cherkovning sabablari orasida Pasxa sanasini topish ham bor edi.<ref>J.L. Heilbron, ''The Sun in the Church: Cathedrals as Solar Observatories'' (1999) p.3</ref>

=== Ilmiy inqilob ===
[[Fayl:Galileo_moon_phases.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Galileo_moon_phases.jpg/220px-Galileo_moon_phases.jpg|thumb| [[Galileo Galilei|Galileyning]] chizmalari va [[Oy|Oyni]] kuzatishlari sirtning tog'li ekanligini aniqladi.]]
[[Fayl:Medieval_Astronomy_(f.4v).jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Medieval_Astronomy_%28f.4v%29.jpg/220px-Medieval_Astronomy_%28f.4v%29.jpg|thumb| Ilk ilmiy qo'lyozmaning astronomik jadvali, c. 1000Qiziq a?]]
[[Uygʻonish davri|Uyg'onish davrida]] [[Nicolaus Copernicus|Nikolay Kopernik]] quyosh tizimining geliosentrik modelini taklif qildi. Uning ishi [[Galileo Galilei|Galileo Galiley]] tomonidan himoyalangan va [[Kepler Iogann|Yoxannes Kepler]] tomonidan kengaytirilgan. Kepler birinchi bo'lib Quyosh atrofidagi sayyoralarning harakati tafsilotlarini to'g'ri tasvirlaydigan tizimni yaratdi. Biroq, Kepler o'zi yozgan qonunlar orqasida nazariyani shakllantirishga muvaffaq bo'lmadi.<ref>Forbes, 1909, pp. 49–58</ref> Aynan [[Isaac Newton|Isaak Nyuton]] samoviy dinamika va [[Gravitatsiya|tortishish qonuni]] ixtirosi bilan nihoyat sayyoralarning harakatini tushuntirib berdi. Nyuton ham aks ettiruvchi teleskopni ishlab chiqdi.<ref name="f58-64">Forbes, 1909, pp. 58–64</ref>

Teleskopning hajmi va sifatining yaxshilanishi keyingi kashfiyotlarga olib keldi. Ingliz astronomi Jon Flamsted 3000 dan ortiq yulduzlarni katalogiga kiritgan<ref>Chambers, Robert (1864) ''[[Chambers Book of Days]]''</ref> Nicolas Louis de Lacaille tomonidan yanada kengroq yulduz kataloglari ishlab chiqarilgan. Astronom [[William Herschel|Uilyam Gerschel]] tumanlik va klasterlarning batafsil katalogini tuzdi va 1781 yilda topilgan birinchi yangi sayyora [[Uran (sayyora)|Uran]] sayyorasini kashf etdi.<ref>Forbes, 1909, pp. 79–81</ref>

18-19-asrlarda [[Leonhard Euler|Leonhard Eyler]], Aleksis Klod Kler va [[Dʼalamber Jan Leron|Jan le Rond d'Alember]] tomonidan uch tana muammosini o'rganish Oy va sayyoralar harakati haqida aniqroq bashorat qilishga olib keldi. Bu ish [[Joseph-Louis Lagrange|Jozef-Lui Lagranj]] va [[Laplas Pyer Simon|Per Simon Laplas]] tomonidan yanada takomillashtirildi, bu sayyoralar va oylarning massalarini ularning buzilishlaridan hisoblash imkonini berdi.<ref>Forbes, 1909, pp. 74–76</ref>

Astronomiyadagi muhim yutuqlar yangi texnologiyalar, jumladan, spektroskop va [[Astrofotografiya haqida|fotografiyaning]] joriy etilishi bilan sodir bo'ldi. [[Yozef Fraungofer|Jozef fon]] Fraungofer 1814-15 yillarda Quyosh spektrida 600 ga yaqin chiziqni kashf etdi, 1859 yilda [[Gustav Kirchhoff|Gustav Kirxgof]] turli elementlarning mavjudligi bilan izohladi. Yulduzlar Yerning Quyoshiga o'xshashligi isbotlangan, ammo [[harorat]], [[massa]] va o'lchamlarning keng diapazoniga ega.<ref name="short history">{{Kitob manbasi|first=Arthur|last=Berry|title=A Short History of Astronomy From Earliest Times Through the 19th Century|publisher=Dover Publications, Inc.|location=New York|date=1961|isbn=978-0-486-20210-5|url=https://archive.org/details/shorthistoryofas0000berr}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBerry1961">Berry, Arthur (1961). <span class="cs1-lock-registration" title="Free registration required">[[iarchive:shorthistoryofas0000berr|''A Short History of Astronomy From Earliest Times Through the 19th Century'']]</span>. New York: Dover Publications, Inc. [[ISBN]]&nbsp;[[Maxsus:Kitob manbalari/978-0-486-20210-5|<bdi>978-0-486-20210-5</bdi>]].</cite></ref>

Er galaktikasi, [[Somon yoʻli|Somon yo'lining]] o'ziga xos yulduzlar guruhi sifatida mavjudligi "tashqi" galaktikalar mavjudligi bilan birga faqat 20-asrda isbotlangan. Ushbu galaktikalarning kuzatilgan retsessiyasi [[Olam|koinotning]] kengayishini kashf qilishga olib keldi. <ref name="Belkora2003">{{Kitob manbasi|last=Belkora, Leila|title=Minding the heavens: the story of our discovery of the Milky Way|isbn=978-0-7503-0730-7|url=https://books.google.com/books?id=qBM-wez94WwC|publisher=[[CRC Press]]|date=2003|pages=1–14|accessdate=26 August 2020}}</ref> Nazariy astronomiya [[Qora tuynuk|qora tuynuklar]] va [[Neytron yulduzlar|neytron yulduzlari]] kabi ob'ektlarning mavjudligi haqidagi spekülasyonlara olib keldi, ular [[Kvazar|kvazarlar]], pulsarlar, blazarlar va [[Radiogalaktika|radiogalaktikalar]] kabi kuzatilgan hodisalarni tushuntirish uchun ishlatilgan. 20-asrda jismoniy kosmologiya katta yutuqlarga erishdi. 1900-yillarning boshlarida [[Katta portlash]] nazariyasi modeli shakllantirildi, bu [[Reliktiv nurlanish|kosmik mikroto'lqinli fon nurlanishi]], Xabbl qonuni va elementlarning kosmologik ko'pligi bilan isbotlangan. Kosmik teleskoplar odatda atmosfera tomonidan bloklangan yoki loyqalangan elektromagnit spektrning qismlarini o'lchash imkonini berdi. 2016-yilning loyihasi oʻtgan sentyabr oyida [[Gravitatsion toʻlqinlar|tortishish toʻlqinlarining]] dalillarini aniqlagani maʼlum boʻldi. <ref name="Discovery 2016">{{Cite journal|title=Einstein's gravitational waves found at last|journal=Nature News|url=http://www.nature.com/news/einstein-s-gravitational-waves-found-at-last-1.19361|date=11 February 2016|last=Castelvecchi|first1=Davide|last2=Witze|first2=Witze|doi=10.1038/nature.2016.19361|access-date=11 February 2016|archivedate=12 February 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160212082216/http://www.nature.com/news/einstein-s-gravitational-waves-found-at-last-1.19361}}</ref> <ref name="Abbot">{{Cite journal|title=Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger|last=B.P. Abbott|journal=Physical Review Letters|year=2016|volume=116|issue=6|pages=061102|doi=10.1103/PhysRevLett.116.061102|pmid=26918975|bibcode=2016PhRvL.116f1102A|arxiv=1602.03837|display-authors=etal}}</ref>
{| class="wikitable"
|'''Jismoniy jarayon'''
| '''Eksperimental vosita'''
| '''Nazariy model'''
| '''Tushuntiradi / bashorat qiladi'''
|-
| [[Gravitatsiya]]
| [[Radioteleskop|Radio teleskoplar]]
| O'z-o'zini tortish tizimi
| [[Yulduz tizimi|Yulduz tizimining]] paydo bo'lishi
|-
| [[Termoyadroviy reaksiya|Yadro sintezi]]
| [[Spektroskopiya]]
| [[Yulduz evolutsiyasi|Yulduzlar evolyutsiyasi]]
| Yulduzlar qanday porlaydi va metallar qanday paydo bo'ladi
|-
| [[Katta portlash]]
| [[Hubble kosmik teleskopi]], COBE
| Koinotning kengayishi
| Koinot yoshi
|-
| Kvant tebranishlari
|
| Kosmik inflyatsiya
| Yassilik muammosi
|-
| Gravitatsion qulash
| Rentgen astronomiyasi
| [[Umumiy nisbiylik nazariyasi|Umumiy nisbiylik]]
| [[Andromeda tumanligi|Andromeda galaktikasi]] markazidagi [[Qora tuynuk|qora tuynuklar]]
|-
| Yulduzlarda CNO aylanishi
|
|
| Massiv yulduzlar uchun asosiy energiya manbai.
|}
[[Fayl:Grav.lens1.arp.750pix.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Grav.lens1.arp.750pix.jpg/220px-Grav.lens1.arp.750pix.jpg|thumb| Ushbu rasmda fotosuratning o'rtasiga yaqin sariq galaktikalar klasterining tortishish linzalari effekti bilan takrorlangan bir xil galaktikaning bir nechta tasvirlari bo'lgan bir nechta ko'k, halqa shaklidagi ob'ektlar ko'rsatilgan. Ob'ektiv uzoqroq ob'ektning tasvirini kattalashtirish va buzish uchun yorug'likni egadigan klasterning tortishish maydoni tomonidan ishlab chiqariladi.]]

* Yulduz massasi spektrining kelib chiqishi nima? Ya'ni, nega astronomlar yulduz massalarining bir xil taqsimlanishini - boshlang'ich massa funktsiyasini - aftidan, dastlabki sharoitlardan qat'iy nazar kuzatadilar? <ref>{{Cite journal|last=Kroupa|first1=Pavel|title=The Initial Mass Function of Stars: Evidence for Uniformity in Variable Systems|journal=Science|date=2002|volume=295|issue=5552|pages=82–91|doi=10.1126/science.1067524|pmid=11778039|arxiv=astro-ph/0201098|bibcode=2002Sci...295...82K}}</ref> Yulduzlar va sayyoralarning shakllanishini chuqurroq tushunish kerak.
* [[Oʻzga sayyoraliklar|Koinotda boshqa hayot]] bormi? Ayniqsa, boshqa aqlli hayot bormi? Agar shunday bo'lsa, Fermi paradoksini qanday izohlash mumkin? Boshqa joylarda hayot mavjudligi muhim ilmiy va falsafiy ahamiyatga ega. <ref>{{Veb manbasi|url=http://www.astrobio.net/debate/236/complex-life-elsewhere-in-the-universe|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110628214416/http://www.astrobio.net/debate/236/complex-life-elsewhere-in-the-universe|arxivsana=28 June 2011|sarlavha=Rare Earth: Complex Life Elsewhere in the Universe?|ish=Astrobiology Magazine|kirish sanasi=12 August 2006|sana=15 July 2002}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|url=http://www.bigear.org/vol1no2/sagan.htm|sarlavha=The Quest for Extraterrestrial Intelligence|muallif=Sagan|ism=Carl|ish=Cosmic Search Magazine|kirish sanasi=12 August 2006|arxivurl=https://web.archive.org/web/20060818144558/http://www.bigear.org/vol1no2/sagan.htm|arxivsana=18 August 2006}}</ref> [[Quyosh tizimi]] normalmi yoki atipikmi?
* Qorong'u materiya va qorong'u energiyaning tabiati qanday? Bular koinotning evolyutsiyasi va taqdirida hukmronlik qiladi, ammo ularning asl tabiati noma'lumligicha qolmoqda. <ref name="physics questions">{{Veb manbasi|url=http://www.pnl.gov/energyscience/01-02/11-questions/11questions.htm|sarlavha=11 Physics Questions for the New Century|nashriyot=Pacific Northwest National Laboratory|kirish sanasi=12 August 2006|arxivurl=https://web.archive.org/web/20060203152634/http://www.pnl.gov/energyscience/01-02/11-questions/11questions.htm|arxivsana=3 February 2006}}</ref>
* Koinotning yakuniy taqdiri qanday bo'ladi? <ref>{{Veb manbasi|muallif=Hinshaw|ism=Gary|sana=15 December 2005|url=http://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101fate.html|sarlavha=What is the Ultimate Fate of the Universe?|nashriyot=NASA WMAP|kirish sanasi=28 May 2007|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070529145436/http://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101fate.html|arxivsana=29 May 2007}}</ref>
* Birinchi galaktikalar qanday paydo bo'lgan? <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=FAQ – How did galaxies form?|url=http://origins.stsci.edu/faq/galaxies.html|nashriyot=NASA|kirish sanasi=28 July 2015|arxivurl=https://archive.today/20151216101427/http://origins.stsci.edu/faq/galaxies.html|arxivsana=16 December 2015}}</ref> Supermassiv qora tuynuklar qanday paydo bo'lgan? <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Supermassive Black Hole|url=http://astronomy.swin.edu.au/cosmos/S/Supermassive+Black+Hole|nashriyot=Swinburne University|kirish sanasi=28 July 2015|arxivsana=14 August 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200814110807/https://astronomy.swin.edu.au/cosmos/S/Supermassive+Black+Hole}}</ref>
* Ultra yuqori energiyali kosmik nurlarni nima yaratadi? <ref>{{Cite journal|journal=Annual Review of Astronomy and Astrophysics|title=The Origin of Ultra-High-Energy Cosmic Rays|last=Hillas|first1=A.M.|volume=22|date=September 1984|doi=10.1146/annurev.aa.22.090184.002233|pages=425–44|quote=This poses a challenge to these models, because [...]|bibcode=1984ARA&A..22..425H}}</ref>
* Nima uchun kosmosdagi litiyning ko'pligi standart [[Katta portlash|Big Bang]] modeli tomonidan bashorat qilinganidan to'rt baravar past? <ref>{{Cite journal|last=Howk|first1=J. Christopher|last2=Lehner|first2=Nicolas|last3=Fields|first3=Brian D.|last4=Mathews|first4=Grant J.|date=6 September 2012|title=Observation of interstellar lithium in the low-metallicity Small Magellanic Cloud|journal=Nature|language=en|volume=489|issue=7414|pages=121–23|doi=10.1038/nature11407|pmid=22955622|arxiv=1207.3081|bibcode=2012Natur.489..121H}}</ref>
* [[Voqealar gorizonti|Voqealar ufqidan]] tashqarida nima sodir bo'ladi? <ref>{{Veb manbasi|url=http://www.businessinsider.com.au/what-happens-when-you-enter-a-black-hole-2014-12|sarlavha=What Happens When You Enter A Black Hole?|sana=15 December 2014|nashriyot=Business Insider International|muallif=Orwig|ism=Jessica|kirish sanasi=17 November 2016|arxivsana=13 August 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200813091246/https://www.businessinsider.com.au/what-happens-when-you-enter-a-black-hole-2014-12}}</ref>

<div class="div-col" style="column-width: 20em;">
* [[Airmass|Havo massasi]]
* [[Astronomical acronyms|Astronomik qisqartmalar]]
* [[Astronomical instrument|Astronomik asboblar]]
* [[Cosmogony|Kosmogoniy]]
* [[International Year of Astronomy|Xalqaro astronomiya yili]]
* [[List of astronomy acronyms|Astronomiya qisqartmalari ro'yxati]]
* [[List of Russian astronomers and astrophysicists|Rossiya astronomlari va astrofiziklari ro'yxati]]
* [[List of software for astronomy research and education|Astronomiya tadqiqotlari va ta'lim uchun dasturlar ro'yxati]]
* [[Outline of space science|Kosmik fanning qisqacha tavsifi]]
* [[Science tourism|Ilmiy turizm]]
* [[Space exploration|Kosmosni tadqiq qilish]]
* [[Starlight|Yulduz nuri]]
* [[Stellar collision|Yulduzlar to'qnashuvi]]
* ''Koinot: cheksiz chegara'' (televidenie seriyasi)
* [[Portal:Astronomy|Portal: Astronomiya]]
</div>

== Manbalar ==


[[Turkum:Tabiiy fanlar]]
[[Turkum:Astronomiya]]
[[Turkum:Pages with unreviewed translations]]

3-Avgust 2022, 06:47 dagi koʻrinishi

Yevropa janubiy observatoriyasining Paranal rasadxonasi Galaktika markaziga lazerli yo‘l ko‘rsatuvchi yulduzni otmoqda.

Astronomiya ( from Qadimgi yunon astronomiya ) — osmon jismlari va hodisalarini o'rganuvchi tabiiy fan . Ularning kelib chiqishi va evolyutsiyasini tushuntirish uchun matematika, fizika va kimyodan foydalanadi. Qiziqarli ob'ektlar qatoriga sayyoralar, oylar, yulduzlar, tumanliklar, galaktikalar va kometalar kiradi. Tegishli hodisalarga o'ta yangi yulduz portlashlari, gamma nurlarining portlashlari, kvazarlar, blazarlar, pulsarlar va kosmik mikroto'lqinli fon radiatsiyasi kiradi. Umuman olganda, astronomiya Yer atmosferasidan tashqarida paydo bo'lgan hamma narsani o'rganadi. Kosmologiya astronomiyaning butun olamni o'rganadigan bo'limidir.[1]

Astronomiya eng qadimgi tabiiy fanlardan biridir. Yozilgan ilk tarixdagi sivilizatsiyalar tungi osmonni uslubiy kuzatishlar bilan shug'ullangan. Bularga bobilliklar, yunonlar, hindlar, misrliklar, xitoylar, mayyalar va Amerika qit'asining ko'plab qadimgi mahalliy xalqlari kiradi . O'tmishda astronomiya astrometriya, samoviy navigatsiya, kuzatuv astronomiyasi va kalendarlarni yaratish kabi turli xil fanlarni o'z ichiga olgan. Hozirgi kunda professional astronomiya ko'pincha astrofizika bilan bir xil deb aytiladi.[2]

Professional astronomiya kuzatuv va nazariy sohalarga bo'linadi. Kuzatuv astronomiyasi astronomik ob'ektlarni kuzatishdan ma'lumotlarni olishga qaratilgan. Keyinchalik bu ma'lumotlar fizikaning asosiy tamoyillari yordamida tahlil qilinadi. Nazariy astronomiya astronomik ob'ektlar va hodisalarni tasvirlash uchun kompyuter yoki analitik modellarni ishlab chiqishga yo'naltirilgan. Bu ikki soha bir-birini to‘ldiradi. Nazariy astronomiya kuzatish natijalarini tushuntirishga intiladi va kuzatishlar nazariy natijalarni tasdiqlash uchun ishlatiladi.

Astronomiya havaskorlar faol rol o'ynaydigan kam sonli fanlardan biridir. Bu, ayniqsa, vaqtinchalik hodisalarni aniqlash va kuzatish uchun to'g'ri keladi. Havaskor astronomlar ko'plab muhim kashfiyotlar, masalan, yangi kometalarni topishda yordam berishdi.

Astronomik rasadxona, Yangi Janubiy Uels, Avstraliya 1873-yil
19-asr. Kito astronomik rasadxonasi Ekvadorning Kito shahrida Ekvatordan 12 daqiqa janubda joylashgan.[3]

Astronomiya ( yunoncha ἀsrónmoía dan ἄstun astron, "yulduz" va -nomo -nomia - nomos nomos, "qonun" yoki "madaniyat" so'zlaridan) "tarjimasiga bog'liq bo'lgan madaniyat" degan ma'noni anglatadi. . Astronomiyani astrologiya bilan chalkashtirib yubormaslik kerak, ya'ni inson ishlari samoviy jismlarning pozitsiyalari bilan bog'liq deb da'vo qiladigan e'tiqod tizimi.[4] Garchi ikkala soha umumiy kelib chiqishiga ega bo'lsa-da, endi ular butunlay ajralib turadi.[5]

"Astronomiya" va "astrofizika" atamalaridan foydalanish

"Astronomiya" va "astrofizika" sinonimlardir.[6] [7] [8] Qattiq lug'at ta'riflariga asoslanib, "astronomiya" "Yer atmosferasidan tashqaridagi jismlar va moddalarni, ularning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o'rganish" degan ma'noni anglatadi[9], "astrofizika" esa astronomiyaning "xulq-atvori, xatti-harakati" bilan shug'ullanadigan bo'limiga ishora qiladi. Osmon jismlari va hodisalarining fizik xususiyatlari va dinamik jarayonlari.[10] Ayrim hollarda, Frank Shu tomonidan yozilgan "Jismoniy olam" darsligining kirish qismidagi kabi, "astronomiya" mavzuni sifatli o'rganishni tavsiflash uchun ishlatilishi mumkin, "astrofizika" esa fanning fizikaga yo'naltirilgan versiyasini tavsiflash uchun ishlatiladi.[11] Biroq, zamonaviy astronomik tadqiqotlarning aksariyati fizika bilan bog'liq mavzular bilan shug'ullanganligi sababli, zamonaviy astronomiyani aslida astrofizika deb atash mumkin.[6] Astrometriya kabi ba'zi sohalar astrofizika emas, balki faqat astronomiyadir. Olimlar ushbu mavzu bo'yicha tadqiqot olib boradigan turli bo'limlar qisman fizika bo'limi bilan tarixan bog'langanligiga qarab, "astronomiya" va "astrofizika" dan foydalanishi mumkin [7] va ko'plab professional astronomlar astronomiya emas, balki fizika darajasiga ega.[8] Bu sohadagi yetakchi ilmiy jurnallarning ayrim nomlari orasida The Astronomical Journal, The Astrophysical Journal va Astronomy &amp; Astrophysics kiradi.

Tarix

Gollandiyalik kartograf Frederik de Vit tomonidan 17-asrdagi osmon xaritasi

Qadimgi davrlar

Ilk tarixiy davrlarda astronomiya faqat ko'zga ko'rinadigan jismlarning harakatlarini kuzatish va bashorat qilishdan iborat edi. Ba'zi joylarda ilk madaniyatlar astronomik maqsadlarga ega bo'lgan ulkan artefaktlarni yig'ishgan. Bu rasadxonalardan tantanali foydalanishdan tashqari fasllarni aniqlashda ham foydalanish mumkin, bu esa ekinlarni qachon ekish kerakligini bilish va yil uzunligini tushunishda muhim omil hisoblanadi.[12]

Teleskop kabi asboblar ixtiro qilinishidan oldin, yulduzlarni erta o'rganish yalang'och ko'z yordamida amalga oshirilgan. Sivilizatsiyalar, xususan, Mesopotamiya, Gretsiya, Fors, Hindiston, Xitoy, Misr va Markaziy Amerikada rivojlanib borar ekan, astronomik rasadxonalar yig'ilib, olam tabiati haqidagi g'oyalar rivojlana boshladi. Ilk astronomiyaning aksariyati yulduzlar va sayyoralarning joylashuvini xaritalashdan iborat bo'lib, bu fan hozir astrometriya deb ataladi. Bu kuzatishlar natijasida sayyoralarning harakati haqidagi dastlabki tasavvurlar shakllandi, Quyosh, Oy va Yerning olamdagi tabiati falsafiy jihatdan oʻrganildi. Yer Quyosh, Oy va yulduzlar atrofida aylanadigan koinotning markazi ekanligiga ishonishgan. Bu koinotning geosentrik modeli yoki Ptolemey nomi bilan atalgan Ptolemey tizimi sifatida tanilgan.[13]

Suryaprajnaptisūtra, Londondagi Shoyen kollektsiyasida eramizdan avvalgi 6-asrga oid Jainlarning astronomiya matni. Yuqorida: uning qo'lyozmasi tax. 1500miloddan avvalgi yil.

Ayniqsa, muhim erta rivojlanish bobilliklar orasida boshlangan matematik va ilmiy astronomiyaning boshlanishi bo'lib, ko'plab boshqa sivilizatsiyalarda rivojlangan keyingi astronomik an'analarga asos solgan.[14] Bobilliklar oy tutilishining saros deb nomlanuvchi takroriy tsiklda takrorlanishini aniqladilar.[15]

Yunon ekvatorial quyosh soati.Oks bo'yidagi Iskandariya, hozirgi Afg'oniston miloddan avvalgi 3-2-asr.

Bobilliklardan keyin qadimgi Yunoniston va ellinistik dunyoda astronomiya sohasida sezilarli yutuqlarga erishildi. Yunon astronomiyasi boshidanoq samoviy hodisalar uchun oqilona, jismoniy tushuntirish izlash bilan tavsiflanadi.[16] Miloddan avvalgi 3-asrda Samoslik Aristarx Oy va Quyoshning o'lchami va masofasini hisoblab chiqdi va u Yer va sayyoralar Quyosh atrofida aylanadigan Quyosh tizimining modelini taklif qildi, hozir geliotsentrik model deb ataladi.[17] Miloddan avvalgi 2-asrda Gipparx pretsessiyani kashf etdi, Oyning hajmi va masofasini hisoblab chiqdi va astrolab kabi eng qadimgi astronomik asboblarni ixtiro qildi.[18] Gipparx, shuningdek, 1020 yulduzdan iborat keng qamrovli katalogni yaratdi va shimoliy yarim shardagi yulduz turkumlarining aksariyati yunon astronomiyasidan olingan.[19] Antikitera mexanizmi ( tax. 150.Miloddan avvalgi yillar) ma'lum bir sana uchun Quyosh, Oy va sayyoralarning joylashishini hisoblash uchun mo'ljallangan dastlabki analog kompyuter edi. Xuddi shunday murakkablikdagi texnologik artefaktlar 14-asrgacha, ya'ni Evropada mexanik astronomik soatlar paydo bo'lgunga qadar qayta paydo bo'lmadi.[20]

O'rta davr

O'rta asrlarda Evropada bir qator muhim astronomlar joylashgan. Richard Uollingford (1292-1336) astronomiya va horologiyaga katta hissa qo'shgan, shu jumladan birinchi astronomik soat, sayyoralar va boshqa astronomik jismlar orasidagi burchaklarni o'lchash imkonini beruvchi To'rtburchak, shuningdek Albion deb nomlangan ekvatorium ixtirosi. Oy, quyosh va sayyora uzunliklari kabi astronomik hisoblar uchun ishlatilishi va tutilishlarni bashorat qilishi mumkin edi. Nikol Oresme (1320-1382) va Jan Buridan (1300-1361) birinchi bo'lib Yerning aylanishi haqidagi dalillarni muhokama qilishdi, bundan tashqari, Buridan sayyoralarni ko'rsatishga qodir bo'lgan impuls nazariyasini (zamonaviy inertsiya nazariyasining salafi) ishlab chiqdilar. farishtalarning aralashuvisiz harakatlanishga qodir edi.[21] Georg fon Peuerbax (1423-1461) va Regiomontanus (1436-1476) o'n yillar o'tib Kopernikning geliotsentrik modelini ishlab chiqishda astronomik taraqqiyotga yordam berdi.

Astronomiya islom olamida va dunyoning boshqa qismlarida rivojlandi. Bu 9-asr boshlariga kelib musulmon dunyosida birinchi astronomik rasadxonalarning paydo boʻlishiga olib keldi.[22] [23] [24] 964 yilda mahalliy guruhdagi eng katta galaktika bo'lgan Andromeda galaktikasi fors musulmon astronomi Abdurrahmon al-So'fi tomonidan o'zining "Sobit yulduzlar kitobi" da tasvirlangan.[25] SN 1006 o'ta yangi yulduzi, qayd etilgan tarixdagi eng yorqin kattalikdagi yulduz hodisasi, 1006 yilda misrlik arab astronomi Ali ibn Ridvan va xitoylik astronomlar tomonidan kuzatilgan. Ilm-fanga salmoqli hissa qo‘shgan islom (asosan fors va arab) astronomlaridan ba’zilari Al-Battaniy, Thebit, Abdurrahmon as- Sofi, Beruniy, Abu Ishoq Ibrohim az-Zarqoliy, Al-Birjandiy va astronomlarni o‘z ichiga oladi. Maraga va Samarqand rasadxonalari. O'sha davrda astronomlar ko'plab arabcha nomlarni kiritdilar, hozirda alohida yulduzlar uchun foydalaniladi.[26] [27]

Shuningdek, Buyuk Zimbabve va Timbuktudagi [28] xarobalari astronomik rasadxonalar joylashgan bo‘lishi mumkin, deb ishoniladi.[29] Klassikdan keyingi G'arbiy Afrikada astronomlar yulduzlar harakati va fasllar bilan bog'liqligini o'rganib, murakkab matematik hisoblar asosida osmon jadvallarini, shuningdek, boshqa sayyoralar orbitalarining aniq diagrammalarini tuzdilar. Songxay tarixchisi Mahmud Kati 1583 yil avgust oyida meteorit oqimini hujjatlashtirgan.[30] [31] Ovro‘poliklar ilgari Afrikaning Sahroi Kabirida mustamlakachilikdan oldingi o‘rta asrlarda astronomik kuzatuvlar bo‘lmaganiga ishonishgan, ammo zamonaviy kashfiyotlar buning aksini ko‘rsatmoqda.[32] [33] [34] [35]

Olti asrdan ko'proq vaqt davomida (o'rta asrlarning oxirlarida qadimgi ta'limning qayta tiklanishidan ma'rifat davrigacha) Rim-katolik cherkovi astronomiyani o'rganishga, ehtimol, boshqa barcha institutlarga qaraganda ko'proq moliyaviy va ijtimoiy yordam berdi. Cherkovning sabablari orasida Pasxa sanasini topish ham bor edi.[36]

Ilmiy inqilob

Galileyning chizmalari va Oyni kuzatishlari sirtning tog'li ekanligini aniqladi.
Ilk ilmiy qo'lyozmaning astronomik jadvali, c. 1000Qiziq a?

Uyg'onish davrida Nikolay Kopernik quyosh tizimining geliosentrik modelini taklif qildi. Uning ishi Galileo Galiley tomonidan himoyalangan va Yoxannes Kepler tomonidan kengaytirilgan. Kepler birinchi bo'lib Quyosh atrofidagi sayyoralarning harakati tafsilotlarini to'g'ri tasvirlaydigan tizimni yaratdi. Biroq, Kepler o'zi yozgan qonunlar orqasida nazariyani shakllantirishga muvaffaq bo'lmadi.[37] Aynan Isaak Nyuton samoviy dinamika va tortishish qonuni ixtirosi bilan nihoyat sayyoralarning harakatini tushuntirib berdi. Nyuton ham aks ettiruvchi teleskopni ishlab chiqdi.[38]

Teleskopning hajmi va sifatining yaxshilanishi keyingi kashfiyotlarga olib keldi. Ingliz astronomi Jon Flamsted 3000 dan ortiq yulduzlarni katalogiga kiritgan[39] Nicolas Louis de Lacaille tomonidan yanada kengroq yulduz kataloglari ishlab chiqarilgan. Astronom Uilyam Gerschel tumanlik va klasterlarning batafsil katalogini tuzdi va 1781 yilda topilgan birinchi yangi sayyora Uran sayyorasini kashf etdi.[40]

18-19-asrlarda Leonhard Eyler, Aleksis Klod Kler va Jan le Rond d'Alember tomonidan uch tana muammosini o'rganish Oy va sayyoralar harakati haqida aniqroq bashorat qilishga olib keldi. Bu ish Jozef-Lui Lagranj va Per Simon Laplas tomonidan yanada takomillashtirildi, bu sayyoralar va oylarning massalarini ularning buzilishlaridan hisoblash imkonini berdi.[41]

Astronomiyadagi muhim yutuqlar yangi texnologiyalar, jumladan, spektroskop va fotografiyaning joriy etilishi bilan sodir bo'ldi. Jozef fon Fraungofer 1814-15 yillarda Quyosh spektrida 600 ga yaqin chiziqni kashf etdi, 1859 yilda Gustav Kirxgof turli elementlarning mavjudligi bilan izohladi. Yulduzlar Yerning Quyoshiga o'xshashligi isbotlangan, ammo harorat, massa va o'lchamlarning keng diapazoniga ega.[26]

Er galaktikasi, Somon yo'lining o'ziga xos yulduzlar guruhi sifatida mavjudligi "tashqi" galaktikalar mavjudligi bilan birga faqat 20-asrda isbotlangan. Ushbu galaktikalarning kuzatilgan retsessiyasi koinotning kengayishini kashf qilishga olib keldi. [42] Nazariy astronomiya qora tuynuklar va neytron yulduzlari kabi ob'ektlarning mavjudligi haqidagi spekülasyonlara olib keldi, ular kvazarlar, pulsarlar, blazarlar va radiogalaktikalar kabi kuzatilgan hodisalarni tushuntirish uchun ishlatilgan. 20-asrda jismoniy kosmologiya katta yutuqlarga erishdi. 1900-yillarning boshlarida Katta portlash nazariyasi modeli shakllantirildi, bu kosmik mikroto'lqinli fon nurlanishi, Xabbl qonuni va elementlarning kosmologik ko'pligi bilan isbotlangan. Kosmik teleskoplar odatda atmosfera tomonidan bloklangan yoki loyqalangan elektromagnit spektrning qismlarini o'lchash imkonini berdi. 2016-yilning loyihasi oʻtgan sentyabr oyida tortishish toʻlqinlarining dalillarini aniqlagani maʼlum boʻldi. [43] [44]

Jismoniy jarayon Eksperimental vosita Nazariy model Tushuntiradi / bashorat qiladi
Gravitatsiya Radio teleskoplar O'z-o'zini tortish tizimi Yulduz tizimining paydo bo'lishi
Yadro sintezi Spektroskopiya Yulduzlar evolyutsiyasi Yulduzlar qanday porlaydi va metallar qanday paydo bo'ladi
Katta portlash Hubble kosmik teleskopi, COBE Koinotning kengayishi Koinot yoshi
Kvant tebranishlari Kosmik inflyatsiya Yassilik muammosi
Gravitatsion qulash Rentgen astronomiyasi Umumiy nisbiylik Andromeda galaktikasi markazidagi qora tuynuklar
Yulduzlarda CNO aylanishi Massiv yulduzlar uchun asosiy energiya manbai.
Ushbu rasmda fotosuratning o'rtasiga yaqin sariq galaktikalar klasterining tortishish linzalari effekti bilan takrorlangan bir xil galaktikaning bir nechta tasvirlari bo'lgan bir nechta ko'k, halqa shaklidagi ob'ektlar ko'rsatilgan. Ob'ektiv uzoqroq ob'ektning tasvirini kattalashtirish va buzish uchun yorug'likni egadigan klasterning tortishish maydoni tomonidan ishlab chiqariladi.
  • Yulduz massasi spektrining kelib chiqishi nima? Ya'ni, nega astronomlar yulduz massalarining bir xil taqsimlanishini - boshlang'ich massa funktsiyasini - aftidan, dastlabki sharoitlardan qat'iy nazar kuzatadilar? [45] Yulduzlar va sayyoralarning shakllanishini chuqurroq tushunish kerak.
  • Koinotda boshqa hayot bormi? Ayniqsa, boshqa aqlli hayot bormi? Agar shunday bo'lsa, Fermi paradoksini qanday izohlash mumkin? Boshqa joylarda hayot mavjudligi muhim ilmiy va falsafiy ahamiyatga ega. [46] [47] Quyosh tizimi normalmi yoki atipikmi?
  • Qorong'u materiya va qorong'u energiyaning tabiati qanday? Bular koinotning evolyutsiyasi va taqdirida hukmronlik qiladi, ammo ularning asl tabiati noma'lumligicha qolmoqda. [48]
  • Koinotning yakuniy taqdiri qanday bo'ladi? [49]
  • Birinchi galaktikalar qanday paydo bo'lgan? [50] Supermassiv qora tuynuklar qanday paydo bo'lgan? [51]
  • Ultra yuqori energiyali kosmik nurlarni nima yaratadi? [52]
  • Nima uchun kosmosdagi litiyning ko'pligi standart Big Bang modeli tomonidan bashorat qilinganidan to'rt baravar past? [53]
  • Voqealar ufqidan tashqarida nima sodir bo'ladi? [54]

Manbalar

  1. ↑ Unsöld, Albrecht. Classical Astronomy and the Solar System – Introduction, 2001 — 1 bet. 
  2. ↑ Unsöld, Albrecht. Classical Astronomy and the Solar System, 2001 — 6–9 bet. 
  3. ↑ „Inicio“ (es). Quito Astronomical Observatory. 2018-yil 28-martda asl nusxadan arxivlangan.
  4. ↑ Losev, Alexandre (2012). "'Astronomy' or 'astrology': A brief history of an apparent confusion". Journal of Astronomical History and Heritage 15 (1): 42. 
  5. ↑ Unsöld, Albrecht. The New Cosmos: An Introduction to Astronomy and Astrophysics, Translated by Brewer, W.D., Berlin, New York: Springer, 2001. ISBN 978-3-540-67877-9. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Scharringhausen. „Curious About Astronomy: What is the difference between astronomy and astrophysics?“. 2007-yil 9-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 17-noyabr.
  7. ↑ 7,0 7,1 Odenwald. „Archive of Astronomy Questions and Answers: What is the difference between astronomy and astrophysics?“. astronomycafe.net. The Astronomy Cafe. 2007-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 20-iyun.
  8. ↑ 8,0 8,1 „Penn State Erie-School of Science-Astronomy and Astrophysics“. 2007-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 20-iyun.
  9. ↑ „Merriam-Webster Online“. Results for "astronomy". 2007-yil 17-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 20-iyun.
  10. ↑ „Merriam-Webster Online“. Results for "astrophysics". 2012-yil 21-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 20-iyun.
  11. ↑ Shu, F.H.. The Physical Universe. Mill Valley, California: University Science Books, 1983. ISBN 978-0-935702-05-7. 
  12. ↑ Forbes, 1909
  13. ↑ DeWitt, Richard „The Ptolemaic System“,. Worldviews: An Introduction to the History and Philosophy of Science. Chichester, England: Wiley, 2010 — 113 bet. ISBN 978-1-4051-9563-8. 
  14. ↑ Aaboe, A. (1974). "Scientific Astronomy in Antiquity". Philosophical Transactions of the Royal Society 276 (1257): 21–42. doi:10.1098/rsta.1974.0007. 
  15. ↑ „Eclipses and the Saros“. NASA. 2007-yil 30-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 28-oktyabr.
  16. ↑ Krafft, Fritz „Astronomy“,. Brill's New Pauly Cancik: , 2009. 
  17. ↑ Berrgren, J.L.; Sidoli, Nathan (May 2007). "Aristarchus's On the Sizes and Distances of the Sun and the Moon: Greek and Arabic Texts". Archive for History of Exact Sciences 61 (3): 213–54. doi:10.1007/s00407-006-0118-4. 
  18. ↑ „Hipparchus of Rhodes“. School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews, Scotland. 2007-yil 23-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 28-oktyabr.
  19. ↑ Thurston, H.. Early Astronomy. Springer Science & Business Media, 1996 — 2 bet. ISBN 978-0-387-94822-5. 2015-yil 20-iyunda qaraldi. 
  20. ↑ Marchant, Jo (2006). "In search of lost time". Nature 444 (7119): 534–38. doi:10.1038/444534a. PMID 17136067. 
  21. ↑ Hannam, James. God's philosophers: how the medieval world laid the foundations of modern science. Icon Books Ltd, 2009, 180
  22. ↑ Kennedy, Edward S. (1962). "Review: The Observatory in Islam and Its Place in the General History of the Observatory by Aydin Sayili". Isis 53 (2): 237–39. doi:10.1086/349558. 
  23. ↑ Micheau, Françoise. Rashed, Roshdi; Morelon, Régis. eds. "The Scientific Institutions in the Medieval Near East". Encyclopedia of the History of Arabic Science 3: 992–93. 
  24. ↑ Nas, Peter J. Urban Symbolism. Brill Academic Publishers, 1993 — 350 bet. ISBN 978-90-04-09855-8. 
  25. ↑ Kepple, George Robert. The Night Sky Observer's Guide. Willmann-Bell, Inc., 1998 — 18 bet. ISBN 978-0-943396-58-3. 
  26. ↑ 26,0 26,1 Berry, Arthur. A Short History of Astronomy From Earliest Times Through the 19th Century. New York: Dover Publications, Inc., 1961. ISBN 978-0-486-20210-5.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "short history" defined multiple times with different content
  27. ↑ The Cambridge Concise History of Astronomy Hoskin, Michael: . Cambridge University Press, 1999. ISBN 978-0-521-57600-0. 
  28. ↑ McKissack, Pat. The royal kingdoms of Ghana, Mali, and Songhay: life in medieval Africa. H. Holt, 1995 — 103 bet. ISBN 978-0-8050-4259-7. 
  29. ↑ Clark, Stuart; Carrington, Damian (2002). "Eclipse brings claim of medieval African observatory". New Scientist. Archived from the original on 30 April 2015. https://web.archive.org/web/20150430173144/http://www.newscientist.com/article/dn3137-eclipse-brings-claim-of-medieval-african-observatory.html. Qaraldi: 3 February 2010. Astronomiya]]
  30. ↑ Hammer, Joshua. The Bad-Ass Librarians of Timbuktu And Their Race to Save the World's Most Precious Manuscripts. New York: Simon & Schuster, 2016 — 26–27 bet. ISBN 978-1-4767-7743-6. 
  31. ↑ Holbrook, Jarita C.. African Cultural Astronomy. Springer, 2008. ISBN 978-1-4020-6638-2. 2020-yil 19-oktyabrda qaraldi. 
  32. ↑ „Cosmic Africa explores Africa's astronomy“. Science in Africa. 2003-yil 3-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2002-yil 3-fevral.
  33. ↑ Holbrook, Jarita C.. African Cultural Astronomy. Springer, 2008. ISBN 978-1-4020-6638-2. 2020-yil 26-avgustda qaraldi. 
  34. ↑ „Africans studied astronomy in medieval times“. The Royal Society (2006-yil 30-yanvar). 2008-yil 9-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 3-fevral.
  35. ↑ Stenger, Richard „Star sheds light on African 'Stonehenge'“. CNN (2002-yil 5-dekabr). 2011-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan.. CNN. 5 December 2002. Retrieved on 30 December 2011.
  36. ↑ J.L. Heilbron, The Sun in the Church: Cathedrals as Solar Observatories (1999) p.3
  37. ↑ Forbes, 1909, pp. 49–58
  38. ↑ Forbes, 1909, pp. 58–64
  39. ↑ Chambers, Robert (1864) Chambers Book of Days
  40. ↑ Forbes, 1909, pp. 79–81
  41. ↑ Forbes, 1909, pp. 74–76
  42. ↑ Belkora, Leila. Minding the heavens: the story of our discovery of the Milky Way. CRC Press, 2003 — 1–14 bet. ISBN 978-0-7503-0730-7. 2020-yil 26-avgustda qaraldi. 
  43. ↑ Castelvecchi, Davide; Witze, Witze (11 February 2016). "Einstein's gravitational waves found at last". Nature News. doi:10.1038/nature.2016.19361. Archived from the original on 12 February 2016. https://web.archive.org/web/20160212082216/http://www.nature.com/news/einstein-s-gravitational-waves-found-at-last-1.19361. Qaraldi: 11 February 2016. Astronomiya]]
  44. ↑ B.P. Abbott (2016). "Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger". Physical Review Letters 116 (6): 061102. doi:10.1103/PhysRevLett.116.061102. PMID 26918975. 
  45. ↑ Kroupa, Pavel (2002). "The Initial Mass Function of Stars: Evidence for Uniformity in Variable Systems". Science 295 (5552): 82–91. doi:10.1126/science.1067524. PMID 11778039. 
  46. ↑ „Rare Earth: Complex Life Elsewhere in the Universe?“. Astrobiology Magazine (2002-yil 15-iyul). 2011-yil 28-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 12-avgust.
  47. ↑ Sagan. „The Quest for Extraterrestrial Intelligence“. Cosmic Search Magazine. 2006-yil 18-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 12-avgust.
  48. ↑ „11 Physics Questions for the New Century“. Pacific Northwest National Laboratory. 2006-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 12-avgust.
  49. ↑ Hinshaw. „What is the Ultimate Fate of the Universe?“. NASA WMAP (2005-yil 15-dekabr). 2007-yil 29-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 28-may.
  50. ↑ „FAQ – How did galaxies form?“. NASA. 2015-yil 16-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 28-iyul.
  51. ↑ „Supermassive Black Hole“. Swinburne University. 2020-yil 14-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 28-iyul.
  52. ↑ Hillas, A.M. (September 1984). "The Origin of Ultra-High-Energy Cosmic Rays". Annual Review of Astronomy and Astrophysics 22: 425–44. doi:10.1146/annurev.aa.22.090184.002233. "This poses a challenge to these models, because [...]" 
  53. ↑ Howk, J. Christopher; Lehner, Nicolas; Fields, Brian D.; Mathews, Grant J. (6 September 2012). "Observation of interstellar lithium in the low-metallicity Small Magellanic Cloud" (en). Nature 489 (7414): 121–23. doi:10.1038/nature11407. PMID 22955622. 
  54. ↑ Orwig. „What Happens When You Enter A Black Hole?“. Business Insider International (2014-yil 15-dekabr). 2020-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 17-noyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Astronomiya&oldid=2743521" dan olindi