Zbąszyń
Zbąszyń | |
|---|---|
 | |
 Bayroq  Gerb | |
| 52°15′11″N 15°55′4″E / 52.25306°N 15.91778°E G OKoordinatalari: 52°15′11″N 15°55′4″E / 52.25306°N 15.91778°E G O | |
| Mamlakat | Polsha |
| Asos solingan | 1231-yil |
| Maydon | 5.57 km2 (2.15 mi²) |
| Aholisi (2006-yil) |
7 300 kishi |
| Vaqt mintaqasi | UTC+1 |
| Pochta indeks(lar)i | 64-360 |
Zbąszyń [ˈzbɔ̃ʂɨɲ] (nemischa: Bentschen) — Polshaning gʻarbiy qismidagi shahar, Katta Polsha voyevodeligidagi, Nowy Tomyśl okrugidagi shahar. Bu Gmina Zbąszynning maʼmuriy markazidir.
Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shahar Buyuk Polshaning tarixiy mintaqasidagi Obra daryosi boʻyida Poznandan taxminan 75 km (47 mi) gʻarbda joylashgan. Gmina Zbąszyń Polsha-Germaniya Pomeraniya Yevroregionining bir qismi hisoblanadi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aholi punkti haqidagi eng qadimgi eslatmalar 1231-yilgi manbalarda uchraydi, lekin Sbansin nomi birinchi marta 1277-yilda Buyuk Polsha gertsogi Przemysł I tomonidan Poznan qarorgohida chiqarilgan hujjatda paydo boʻlgan. Uning fuqarolari 1311-yilgacha shahar imtiyozlariga ega boʻlib, Zbąszyńni Polshaning eng qadimgi shaharlaridan biriga aylantirgan. Shahar Polsha monarxlari tomonidan 1393-yilda qirol Vladislav II Yagaylo uni Masoviya gubernatori Yan Glovacz Naleczga topshirgunga qadar shu maqomda boʻlgan. XV asr boshlariga kelib Zbąszyń Buyuk Polsha gusitlari harakatining markazi sifatida rivojlandi. Zbąszyń — Polsha zodagonlarining xususiy shahri boʻlib, maʼmuriy jihatdan Polsha tojining Buyuk Polsha viloyatidagi Poznan voyevodaligidagi Koshyan okrugida joylashgan[1].
1793-yilda Polshaning ikkinchi boʻlinishi natijasida u nemislashtirilgan Bentschen nomi ostida Prussiya Qirolligi tarkibiga kiritildi va yangi tashkil etilgan Janubiy Prussiya viloyatining bir qismi sifatida boshqarildi. 1807-yilda u polyaklar tomonidan qisqa muddatli Varshava gersogligining bir qismi sifatida qaytarib olingan. Ammo 1815-yilda, Napoleon urushlaridan soʻng, u Prussiya tomonidan qayta anneksiya qilindi va Posen Buyuk Gertsogligi tarkibiga kiritildi. Keyinchalik Posen viloyatiga aylantirildi. Shahardan oʻtgan Frankfurt-Posen temir yoʻl liniyasi 1870-yilda qurilgan.
1871-yilda u Germaniya imperiyasining bir qismiga aylandi. XVII asrda Germaniyadan aholining kuchli oqimini boshdan kechirgan, Bentschen aholisi 1920-yilgacha asosan nemis tilida soʻzlashar edi. 1890-yilgi Germaniya aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Bentschenda 3176 kishi istiqomat qilgan, ulardan 200 (6,3%) polyaklar edi[2].
Birinchi jahon urushida Germaniya magʻlubiyatga uchragach, Polsha mustaqillikka erishdi va Buyuk Polsha qoʻzgʻoloni boshlandi. Uning maqsadi mintaqani qayta barpo etilgan Polsha davlati bilan birlashtirish edi. Zbąszyńdagi jangda 42 polshalik qoʻzgʻolonchi halok boʻldi[3]. Mahalliy qabristonda jangda halok boʻlgan, shaharda nemislar tomonidan qatl etilgan yoki nemis asirligida vafot etgan polshalik qoʻzgʻolonchilarning qabrlari bor[4]. Versal shartnomasi shartlariga koʻra, shahar oxir-oqibat 1920-yilda Ikkinchi Polsha Respublikasi tarkibiga kiritildi.
Urushlararo davrda shahar Germaniya bilan chegarada joylashgan edi. Parij va Berlinni Varshava hamda Negoreloedagi Polsha-Sovet chegarasi bilan bogʻlaydigan xalqaro poyezdlar Zbąszyń orqali oʻtgan. 1929-yilda ogʻir transport vositalarini boshqarish va kerakli idoralarni joylashtirish uchun yangi kattaroq temir yoʻl stansiyasi binosi qurildi[5]. Bu davrda aholi orasida polyaklar ulushi ortdi hamda 1938-yilda shahar aholisi 5400 kishini tashkil etgan boʻlib, ularning 360 nafari nemis va 52 nafari yahudiy edi.
1938-yil oktyabr oyida fashistlar Germaniyasi Germaniya fuqaroligiga ega boʻlmagan yoki uni olib qoʻygan hamda dastlab Polshadan kelgan nemis va yahudiylarini chiqarib yuborishga qaror qildi. Polenaktion 1938-yil 27-oktabrda, natsistlar Germaniyada Polsha millatiga mansub yahudiylarni Polshaga haydab chiqarish niyatida hibsga olishni boshlaganlarida amalga oshirildi. Natsistlar bu qarorni Polsha Ichki ishlar vazirligining 1938-yil 6-oktyabrda chiqargan edi, unda chet elda yashovchi Polsha fuqarolarining pasportlari tekshirilishi va qayta tasdiqlanishi belgilab qoʻyilgan. Ushbu farmon kuchga kirishidan bir necha kun oldin, Polsha fuqarolari boʻlgan yoki hisoblanishi mumkin boʻlgan 17 000 nemis va yahudiylari yigʻilib, tantanali ravishda Polsha chegarasiga turli chegaradosh shaharlarga[6], shu jumladan Zbąszyńda 6,800 tasi oʻtkazib yuborildi[7]. Polsha hukumati, oʻz navbatida, haqiqiy Polsha pasportiga ega boʻlmaganlarni qabul qilishdan bosh tortdi. Polsha hukumati Germaniyadan chiqarib yuborilgan koʻp sonli yahudiylarning chegara yaqinida toʻplanishi nemislarga bosim oʻtkazadi hamda ularni yahudiylarni oʻz uylariga qaytarishni tezlashtirish uchun muzokaralarni boshlashga undaydi, deb umid qildi. Natijada minglab yahudiylar bir necha kun yoki hafta davomida qoʻrqinchli sharoitlarda vaqtinchalik muassasalarda, chegara hududida qolib ketishadi[8].
Dastlabki bosqichda Zbąszyńning mahalliy aholisi hukumatning murojaatiga javob berib, qochqinlarni iliq suv va ozgina oziq-ovqat bilan taʼminlashdi. 1938-yil 30-oktyabr kuni tushdan keyin Varshavadan yordam Emanuel Ringelblum va Yitzhak Gitterman tomonidan yetkazib berildi, ular Polshada Germaniyadan kelgan yahudiy qochqinlarga yordam berish uchun umumiy yahudiy yordam qoʻmitasini tuzishi kerak edi. 1938-yil noyabr oyida bu qoʻmita tuziladi.
Zbąszyńda qochqinlarga yordam berish qoʻmitasi tuzilgach, unga Grzybowski ismli yahudiy un tegirmon egasi rahbarlik qildi. Qochqinlar armiya kazarmalari va un zavodining bir qismini tashkil etuvchi binolarga joylashtirildi hamda ularning bir ming besh yuz nafari shaxsiy uylarga joylashtirildi. Xarajatlar yordam qoʻmitasi tomonidan qoplandi.
Vaziyat Polshadagi yahudiy jamiyati orasida keng norozilikni keltirib chiqardi, ular internirlanganlarga har qanday yoʻl bilan yordam berish uchun keng koʻlamli saʼy-harakatlarni amalga oshirdilar. Bu shuningdek, polshalik yahudiy Herschel Grynszpanni 1938-yil 7-noyabrda Germaniyaning Parijdagi elchixonasi xodimi Ernst vom Rathni oʻldirishga undadi. Bu esa oʻz navbatida natsistlarga 9-noyabrdagi antisemitizm pogromi boʻlgan Kristallnachtni amalga oshirish uchun bahona boʻlgan. 1938-yil oxir-oqibat, Polsha hukumati ularga bosqichma-bosqich mamlakatga kirishga ruxsat berdi[8].
Polsha hukumati va nemislar oʻrtasidagi muzokaralar 1939-yil 24-yanvarda oʻz nihoyasiga yetdi, unga koʻra deportatsiya qilinganlarning Germaniyaga bir vaqtning oʻzida yuz nafardan koʻp boʻlmagan guruhlarda cheklangan muddatda yashashlari uchun qaytishiga ruxsat berilgan shartnoma imzolandi. Bundan maqsad ularning ishlari va bizneslarini tugatishlari uchun berilgan imkon edi. Bunday tugatishdan tushgan mablagʻlar Germaniyadagi bloklangan hisob raqamlariga oʻtkazilishi kerak edi, ulardan pul olish deyarli ilojsiz boʻlgan.
Polsha hukumati, oʻz navbatida, deportatsiya qilinganlarning oilalariga Polshada ularga qoʻshilish imkonini berdi. Bu kelishuvlar 1939-yilning yoziga qadar davom etdi va nemislar 1939-yil 1-sentabrda Polshaga bostirib kirganda, oz sonli qochqinlar hali ham Germaniyada vaqtinchalik yashashayotgan edi.
1939-yilda Germaniya tomonidan tez-tez chegara buzilish holatlari sodir boʻldi va 25-avgustda Germaniya xalqaro temir yoʻl transportini toʻxtatdi[9]. 1939-yil 1-sentyabrda Germaniyaning Polshaga bostirib kirgan kuni, bu Ikkinchi jahon urushining boshlanishi edi, tong saharda nemislar shaharga bostirib kirishdi. Shaharcha erta tongda polyaklar tomonidan qaytarib olingan, ammo u tez orada Germaniya qoʻliga oʻtib ketdi[10]. Germaniya istilosi paytida Polsha aholisi turli jinoyatlarga duchor boʻldi va 1939-yil dekabr oyida nemislar 110 nafar polyak amaldorlarni va badavlat aholini butun oilalari bilan quvib chiqarishdi, keyinchalik Lebensraum siyosatining bir qismi sifatida bu uylar nemis mustamlakachilariga topshirildi[11]. Nemislar shaharda natsistlar qamoqxonasi va yahudiylar uchun majburiy mehnat lagerini tashkil etdilar[12][13]. 1918-1919-yillardagi Buyuk Polsha qoʻzgʻolonining polshalik qoʻzgʻolonchilariga bagʻishlangan urushdan oldin barpo etilgan yodgorlikni vayron qildilar[4].
Demografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Zbąszyn aholisining 2014-yildagi aholining yosh piramidasi:
Transport tizimi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Zbąszyn temir yoʻl vokzali va Zbąszyń Przedmieście bekati, bir paytlar muhim temir yoʻl kesishmasi boʻlgan, 1920-1939-yillarda chegara stansiyasi vazifasini ham oʻtagan. Ammo oʻsha paytda stansiya qoʻshni Zbąszynka uchun oʻzining muhim ahamiyatini yoʻqotadi. Temir yoʻl liniyalari Zbąszyńni boshqa shaharlar bilan bogʻlaydi, jumlagan:
- Zbąszyń — Poznan — Varshava,
- Zbąszyń — Międzyrzecz — Gorzow Wlkp.,
- Zbąszyń — Zbąszynek — Sulechów — Zielona Góra,
- Zbąszyń — Rzepin — Frankfurt an der Oder,
- Zbąszyń — Wolsztyn — Leszno, koʻpincha parovozlar xizmat qiladigan liniya,
- yopiq chiziq Zbąszyń — Trzciel — Międzychód.
302-sonli Nowy Tomyśl — Zbąszynek provinsiya yoʻli ham shahar orqali oʻtadi.
Madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Zbąszyn shahrida tarixiy-etnografik muzey (Muzeum Ziemi Zbąszyńskiej i Regionu Kozła) mavjud.
Sport[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mahalliy futbol klubi — Obra Zbąszyn[14] boʻlib, u quyi liga bahslarida ishtirok etadi. 1924-yildan beri Zbąszyń da „Obra“ Zbąszyń futbol sport klubi faoliyat koʻrsatmoqda. Klub oʻz uyidagi uchrashuvlarini Zbąszyń shahridadagi Munitsipal stadionida amalga oshiradi[15].
Taniqli aholi[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Marcin Czechowic (1532-1613), polshalik ilohiyotshunos
- Stefan Garczunski (1690-1756), polshalik zodagon va yozuvchi
- Otto Schmirgal (1900-1944), nemis siyosatchisi
- Hans Petersson (1902-1984), nemis matematiki
- Stanisław Olejniczak (1938-yilda tugʻilgan), polshalik sobiq basketbolchi, Polsha erkaklar milliy basketbol jamoasi aʼzosi
Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część I. Mapy, plany, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, 2017, p. 1a (in Polish)
- ↑ „Deutsche Verwaltungsgeschichte Posen Brandenburg, Kreis Meseritz“. treemagic.org. 2021-yil 10-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 9-may.
- ↑ Olszewski, Wiesław. Lista strat Powstania Wielkopolskiego od 27.12.1918 r. do 8.03.1920 r. (pl). Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 2008 — 175 bet.
- ↑ 4,0 4,1 „Zbąszyń (miasto w powiecie nowotomyskim)“ (pl). Instytut Pamięci Narodowej. Qaraldi: 2021-yil 30-may.
- ↑ Wojciech Grobelski, Działalność społeczna Straży Granicznej na pograniczu polsko — niemieckim na przykładzie komisariatu SG w Zbąszyniu, p. 41-42 (in Polish)
- ↑ Michael Burleigh, Wolfgang Wippermann, The Racial State: Germany 1933-1945, Relevant page available via Google Book Search:
- ↑ Grobelski, p. 55
- ↑ 8,0 8,1 Joseph Marcus Social and Political History of the Jews in Poland, 1919-1939
- ↑ Grobelski, p. 55-57
- ↑ Grobelski, p. 57
- ↑ Wardzyńska, Maria. Wysiedlenia ludności polskiej z okupowanych ziem polskich włączonych do III Rzeszy w latach 1939-1945 (pl). Warszawa: IPN, 2017 — 156 bet. ISBN 978-83-8098-174-4.
- ↑ „NS-Gefängnis Bentschen“ (de). Bundesarchiv.de. Qaraldi: 2021-yil 30-may.
- ↑ „Zwangsarbeitslager für Juden Bentschen“ (de). Bundesarchiv.de. Qaraldi: 2021-yil 30-may.
- ↑ „obrazbaszyn.pl“ (pl). Qaraldi: 2020-yil 15-avgust.
- ↑ Andoza:Cytuj stronę
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Natsistlar Germaniyasi va yahudiylar: 1938 yil - Yad Vashem veb-saytida „Taqdirli yil“
- Nemis-yahudiylarning Zbąszyńni Amerika yahudiylarini qoʻshma tarqatish qoʻmitasi arxividan chiqarib yuborish bilan bogʻliq xoldinglar[sayt ishlamaydi] .
