Kivi (meva)

Kivi^[1]- (Maymun shaftoli) o'simligining vatani Xitoy hisoblanadi. Kivi mevasi katta uzumga^[2] o'xshash mevadir, shuning uchun kivi baʼzan „Xitoy krijovnigi“ deb ataladi. 2017-yilda Xitoy dunyodagi kivi mevasining 50%ini ishlab chiqargan^[3].

Kivi birinchi bo'lib XII asrda "Song" sulolasi davrida yetishtirilgan^[4]. XX asrning boshlarida kivi yetishtirish Xitoydan Yangi Zelandiyaga tarqaldi^[2]. Meva Ikkinchi Jahon urushi paytida Yangi Zelandiyada joylashgan Britaniya va Amerika harbiy xizmatchilari orasida mashhur boʻldi va keng tarqala boshladi.Avval Buyuk Britaniyaga, keyin esa 1960-yillarda Kaliforniyaga eksport qilindi^[2]^[5].

Nomlanishi

Kivining zamonaviy nomini Yangi Zelandiya selektsioneri Aleksandr Ellison oʻylab topgan. XX asrning 60-yillarida oʻzining asl mevasi Yangi Zelandiyaning gerbida tasvirlangan xuddi shu nomdagi qush tanasiga tashqi ko'rinishdan oʻxshashligi uchun unga bu nom berilgan.

Kivi yetishtirish tarixi

Yovvoyi aktinidiyaning vazni atigi 30 gramm edi va u XX asrning boshlarida Yangi Zelandiyaga olib kelingan. Madaniy yirik mevali kivi Yangi Zelandiyada yetishtirilgan. Meva asl turdan koʻpaytirilgan hamda uning vazni 100 gramm yoki undan koʻproq boʻlgan.Madaniylashtirilgan meva oʻzining yaxshiroq taʼmi bilan ham tanilgan.

Hozirgi kunda kivi subtropik iqlimi boʻlgan koʻplab mamlakatlarda, ayniqsa Italiya, Yangi Zelandiya, Chili, Gretsiyada oʻstiriladi. U yerdan mayin, yashil, mazali pulpaga ega boʻlgan suvli shifobaxsh mevalar dunyoning barcha mamlakatlariga eksport qilinadi. Kivi mevalari koʻp miqdorda S vitamini va boshqa biologik faol moddalarni oʻz ichiga oladi.

Rossiyada, Krasnodar oʻlkasining Qora dengiz sohilida va Dogʻistonning janubida kivi plantatsiyalari mavjud. Janubiy Dogʻistonda selektsioner Teymur Gabibov "Leki" deb nomlangan va konus shakliga ega boʻlgan yangi kivi navini koʻpaytirdi^[6].

Ukrainaning Zakarpatye viloyatida selektsioner Genrix Valentinovich Straton Ukraina Davlat veterinariya va fitosanitariya xizmati reestrida „Carpathian Straton Valentine“ nomi bilan roʻyxatga olingan Xitoy aktinidiyasining yangi sovuqqa chidamli navini yetishtirdi^[7].

Shuningdek, Armanistonda ham kivi plantatsiyalari mavjud. U mamlakatning janubiy viloyatlarida keng tarqalgan (Syunik).

Meva

Kivi mevasi rezavor hisoblanib, asosan, yashil pulpaga ega; "Oltin kivi" nomli navining pulpasi sariq tusga ega. Oʻrtacha kivi mevasining vazni 75 g, yirik kiviniki esa — 150 g gacha boʻladi.

Ovqatlanish

Kivi taʼmini tasvirlayotganda, odamlar, qulupnay, banan, qovun, olma, olcha va ananas lazzatlari haqida gapirishadi. Kivi yangi holatda isteʼmol qilinadi, undan murabbo, jele tayyorlanadi va salatlarga qoʻshiladi.

Kividan tayyorlanadigan shirinliklar va ichimliklar uchun juda koʻp retseptlar mavjud bo'lib, kividan piroglarni bezash hamda murabbo tayyorlash uchun ham foydalanish mumkin.

Kivi terisida goʻshtdan koʻra, koʻproq antioksidantlar mavjud. Antiseptik xususiyatlarga ega, ammo ogʻiz boʻshligʻi shilliq qavatining yuqori sezuvchanligi uchun tavsiya etilmaydi^[8].

Ishlab chiqarish

Kivi taʼmi va ozuqaviy qiymati tufayli, dunyoning koʻplab mamlakatlarida yetishtiriladi.

Dunyoda
Yil	Ming tonna
1970-yil	2
1975-yil	4
1980-yil	26
1985-yil	204
1990-yil	843
1995-yil	891
2000-yil	1872
2005-yil	2281
2010-yil	2837
2015-yil	4101
2017-yil	4038

Eng koʻp ishlab chiqaruvchi mamlakatlar (2017)^[9]
Mamlakat		jami %
Xitoy	2024603	50.1
Italiya	541 150	13.4
Yangi Zelandiya	411 783	10.2
Eron	311 307	7.7
Gretsiya	274 600	6.8
Chili	224 916	5.6
Fransiya	65 632	1.6
Kurka	56 164	1.4
Portugaliya	35 411	0,9
AQSH	30 480	0,8
Boshqa	62 826	1.6
Dunyo	4 038 872	100 %

Foydali xususiyatlari

Kaliyning yuqori miqdori kivini gipertenziyaning shakllarida foydali qiladi^[10].

Vitaminlar, mikro va makro elementlarga boy.

Kivi saraton, yurak-qon tomir tizimi kasalliklari xavfini kamaytiradi va yogʻlarni yoqotishi mumkin^[10].

Kosmetologiyada qoʻllanishi

Kivi tozalash, namlash, yoshartirish va terini oziqlantirish uchun kosmetik niqoblar ishlab chiqarishda ham ishlatiladi. Meva kislotalarining katta miqdori tufayli koʻpincha yuzning ustki qavatini tozalashda niqob sifatida ishlatiladi^[10]. Kivi tarkibida tabiiy kollagen mavjud, shuning uchun bu meva koʻpincha kosmetika ishlab chiqarishda ishlatiladi^[11].

Allergiya

Kivida topilgan aktinidin, baʼzi odamlar: shu jumladan bolalar uchun allergen boʻlishi mumkin. Eng koʻp uchraydigan alomatlar — yoqimsiz qichishish va nafas qisilishi, eng koʻp uchraydigan jiddiy simptom — xirillash; anafilaksi paydo boʻlishi mumkin^[12].

Manbalar

↑ Stirk, Bernadine „Growing Kiwifruit“. Pacific Northwest Extension Publishing (2005). 2020-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 4-yanvar.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Morton J. „Kiwifruit: Actinidia deliciosa In: Fruits of Warm Climates, 1987“. Center for New Crops & Plant Products at Purdue University (2011). 2014-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 8-aprel.
↑ „Kiwifruit production in 2017, Crops/Regions/World list/Production Quantity (pick lists)“. UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT) (2018). 2017-yil 11-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 26-may.
↑ Kiwifruit: taking its place in the global fruit bowl, 2013 — 1–14-bet. DOI:10.1016/B978-0-12-394294-4.00001-8. ISBN 9780123942944.
↑ Green, Emily. „Kiwi, Act II“. Los Angeles Times (2002-yil 8-may). 2012-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 4-yanvar.
↑ Dagestanskiy ucheniy sozdal „rayskiy sad“ na granitse s Azerbaydjanom^{[sayt ishlamaydi]}
↑ „Государственная Ветеринарная и Фитосанитарная Служба Украины // Государственный реестр сортов растений, пригодный для распространения в Украине // стр. 348“. 2016-yil 5-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
↑ „Полезные свойства киви — КАЧЕСТВО.ру“. 2015-yil 16-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 16-aprel.
↑ „Top 10 Commodities, kiwi fruit, 2013“. 2016-yil 28-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 1-may.
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 „Киви“. 2015-yil 2-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 2-iyul.
↑ „Чем интересны киви-фрукт и киви-птица?“. 2015-yil 2-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 2-iyul.
↑ „Sydney Children's Hospitals Network“ (en). Sydney Children's Hospitals Network. 2020-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 25-sentyabr.

Adabiyotlar

Тарасенко В. С.. Возделывание киви в России, 1999. (Wayback Machine saytida 2022-04-09 sanasida arxivlangan)

Havolalar

GOST 31823-2012. Kivi chakana savdoda sotiladi. Texnik shartlar

[PWNEP-1] Stirk, Bernadine „Growing Kiwifruit“. Pacific Northwest Extension Publishing (2005). 2020-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 4-yanvar.

[Morton-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Morton J. „Kiwifruit: Actinidia deliciosa In: Fruits of Warm Climates, 1987“. Center for New Crops & Plant Products at Purdue University (2011). 2014-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 8-aprel.

[faostat17-3] „Kiwifruit production in 2017, Crops/Regions/World list/Production Quantity (pick lists)“. UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT) (2018). 2017-yil 11-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 26-may.

[Ward2013-4] Kiwifruit: taking its place in the global fruit bowl, 2013 — 1–14-bet. DOI:10.1016/B978-0-12-394294-4.00001-8. ISBN 9780123942944.

[latimes-5] Green, Emily. „Kiwi, Act II“. Los Angeles Times (2002-yil 8-may). 2012-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 4-yanvar.

[6] Dagestanskiy ucheniy sozdal „rayskiy sad“ na granitse s Azerbaydjanom^{[sayt ishlamaydi]}

[7] „Государственная Ветеринарная и Фитосанитарная Служба Украины // Государственный реестр сортов растений, пригодный для распространения в Украине // стр. 348“. 2016-yil 5-aprelda asl nusxadan arxivlangan.

[8] „Полезные свойства киви — КАЧЕСТВО.ру“. 2015-yil 16-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 16-aprel.

[9] „Top 10 Commodities, kiwi fruit, 2013“. 2016-yil 28-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 1-may.

[:0-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 „Киви“. 2015-yil 2-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 2-iyul.

[11] „Чем интересны киви-фрукт и киви-птица?“. 2015-yil 2-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 2-iyul.

[12] „Sydney Children's Hospitals Network“ (en). Sydney Children's Hospitals Network. 2020-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 25-sentyabr.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]