Ipomoea

Ipomoea
	Ipomoea purpurea
Ilmiy tasniflash
	O‘simliklar
	Yuksak oʻsimliklar
	Gulli oʻsimliklar
	Ikki urugʻpallalilar
	Asterids
	Solanales
	Convolvulaceae
	Ipomoeeae
	Ipomoea; ; L. 1753

Ipomoea (/ˌɪpəˈmiː.ə, -oʊ-/)^[2]^[3] Convolvulaceae oʻsimliklar oilasidagi eng yirik turkum boʻlib, 600 dan ortiq turga ega. Bu turkum o‘simliklarining mahalliy nomlariga ertalabki sharaf, suv chayqalishi, suv ismalog‘i, shirin kartoshka, olov oʻti, oy guli va boshqalar kiradi^[4]. Turkumga dunyoning tropik va subtropik mintaqalarida uchraydigan bir yillik va koʻp yillik o‘t oʻsimliklar, lianalar, butalar va mayda daraxtlar kiradi.

Foydalanish va ekologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aksariyat turlar ajoyib, rang-barang gullarga ega va koʻpincha bezak sifatida oʻstiriladi. Ularning chuqur gullari yirik Lepidopteralarni, ayniqsa Sfingidalarni, masalan, pushti dogʻli kalxat kuyasini (Agrius cingulata) va hatto kolibrilarni oʻziga jalb qiladi.
Shirin kartoshkaning ildiz mevalari (I. batatas) va suv ismaloqining barglari (I. aquatica) tijorat jihatdan muhim oziq-ovqat mahsulotlari boʻlib, ming yillar davomida odamlar tomonidan foydalanib kelingan. Shirin kartoshka Tinch okeanidagi orollarga koʻchmanchilar tomonidan koʻchirilgan Polineziya " kanoe oʻsimliklari " dan biridir. Suv ismalog‘i butun Sharqiy Osiyoda va Amerikaning issiq hududlarida canh chua rau muống (Mekong nordon shoʻrva) yoki callaloo kabi taniqli taomlarning asosiy komponenti sifatida ishlatiladi. Boshqa turlari kichikroq miqyosda qoʻllaniladi, masalan, oq yulduzli kartoshka (I. lacunosa) anʼanaviy ravishda baʼzi tubjoy amerikaliklar tomonidan isteʼmol qilinadi. Ipomoea muricata pedunkullari yoki urug‘ poʻstlari Hindistonning Kerala shtatida nozik taom sifatida isteʼmol qilinadi.
Oziq-ovqat qoʻshimchasi sifatida potentsial foydali boʻlgan antosiyanidin boʻlgan peonidin „Samoviy koʻk“ navining gullarida katta miqdorda mavjud.
Ipomoea sepiaria, Keraladagi Dashapushpam (Oʻnta muqaddas gul) tarkibiga kiradi va Malayalamda " Thiruthali " nomi bilan tanilgan^[5]^[6].
Oy tok (I. alba) shirasi Castilla elastica (Panama kauchuk daraxti, Nahuatl: olicuáhuitl) ning lateksini kauchukgacha vulkanizatsiya qilish uchun ishlatilgan. Miloddan avvalgi 1600-yillarda Olmeklar Mesoamerikan oʻyinida ishlatiladigan toʻplarni ishlab chiqarishgan^[7].

Dori va enteogen sifatida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ipomoeaning tarkibida tibbiy va psixoaktiv birikmalar, asosan alkaloidlar mavjud. Baʼzi turlari xalq tabobatida va oʻsimlikshunoslikda oʻz xususiyatlari bilan mashhur; masalan, Vera Cruz jalap (I. jalapa) va Tampico jalap (I. simulans) najas oʻtishini tezlashtiradigan katartik preparat boʻlgan jalap ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Kiribadu ala (gigant kartoshka, I. Mauritiana) Ayurvedada dorivor xususiyatlari uchun „hayot eliksiri“ deb ataladi. I. batatas barglari sabzavot sifatida isteʼmol qilinadi^[8].

Boshqa turlar kuchli enteogenlar sifatida ishlatilgan va hozir ham qoʻllaniladi. Meksika ipomoesining urugʻlari (I. trikolor) Azteklar va Zapotekler tomonidan shamanistik va ruhoniylarning fol ochish marosimlarida va qurbonga berish uchun zahar sifatida ishlatilgan. Plyaj oy gullari (I. violacea) ham shu tarzda ishlatilgan va bugungi kunda oʻzlarining psixoaktiv xususiyatlari bilan mashhur boʻlgan „Samoviy koʻk“ deb nomlangan navlar bu ikki turning duragayi hisoblanadi.

Ergolin hosilalari (lisergamidlar) enteogen faollik uchun javobgardir. Ergine (LSA), isoergine, <small id="mw7g">D</small> -lisergik kislota N-(a-gidroksietil)amid va lisergol I. trikolor, I. violacea va I. purpureadan ajratib olingan. Bu moddalat koʻpincha oʻsimliklarning psixoaktiv taʼsirining sababi deb taxmin qilinsa ham, bu ilmiy tadqiqotlar tomonidan rasman tasdiqlanmagan, ular psixoaktiv boʻlsa-da, ular gallyutsinatsiya keltirib chiqarmaydi.

Koʻpincha „tinchlantiruvchi“ dori sifatida qayd etilgan boʻlsa-da, lisergamidlar ham tibbiy ahamiyatga ega. Ergonovin tugʻruqdan keyingi qon ketish uchun ishlatiladigan oksitotsin taʼsirini kuchaytiradi. Ergine uyquchanlik va boʻshashgan holatni keltirib chiqaradi, shuning uchun stressni davolashda foydali boʻlishi mumkin. Ipomoea turlari ushbu birikmalarning foydali manbalarimi yoki yoʻqligini aniqlash kerak. Luiziana shtatida 159-sonli qonun bilan I. violacea oʻstirish taqiqlangan.

Zararkunandalar va kasalliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻpgina oʻtxoʻrlar Ipomoea kabi o‘simliklardan qochishadi, chunki yuqori alkaloid miqdori bu oʻsimliklarni toksik boʻlmasa ham, yoqimsiz qiladi. Shunga qaramay, Ipomoea turlari maʼlum kapalak (kapalaklar va kuya) qurtlari tomonidan isteʼmol qilinadi.