Elektron hisoblagich (kalkulyator)

Kalkulyator ( lotincha: calculātor "hisoblagich") - sonlar yoki algebraik formulalar ustida amallar bajarish uchun elektron hisoblash qurilmasi .

Kalkulyator abak (счёты), logarifmik chizg'ich , mexanik yoki elektromexanik arifmometrlar, shuningdek, matematik jadvallar (birinchi navbatda , logarifmlar jadvallari ) kabi mexanik hisoblash qurilmalarini o'rnini egalladi.

Imkoniyatlari va mo'ljallangan qo'llash doirasiga qarab kalkulyatorlar oddiy, buxgalteriya, muhandislik (ilmiy), moliyaviy( финансовые) turlarga bo'linadi. Dasturlashtiriladigan kalkulyatorlar odatda alohida sinflarga bo'linadi, ular oldindan o'rnatilgan dasturga muvofiq murakkab hisob-kitoblarni amalga oshirishga imkon beradi. Shuningdek, grafiklarni chizish va ko'rsatishga inkon beruvchi grafik kalkulyatorlar . Ixtisoslashgan kalkulyatorlar juda tor sohada ( moliyaviy, qurilish va boshqalar) hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun mo'ljallangan.

Dizayni bo'yicha ish stoli yoki ixcham (cho'ntak) kalkulyatorlar bo'lishi mumkin. Ba'zi modellarda shaxsiy kompyuterga, bosib chiqarish qurilmasi, tashqi xotira moduli yoki boshqa tashqi qurilmalarni ulash uchun interfeyslar mavjud. Zamonaviy shaxsiy kompyuterlar, mobil telefonlar, ChShK va hatto qo'l soatlarida kalkulyator dasturlari bo'lishi mumkin.

"Kalkulyator" atamasi veb-saytlarga o'rnatilgan maxsus dasturlarga ham tegishli (masalan, "kaloriya kalkulyatori", "kiyim o'lchami kalkulyatori" va boshqalar).

Etimologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kalkulyator so'zi lotincha calculator “hisobchi” (calculo-hisoblayman ) so‘zidan kelib chiqqan.

Sovet Ittifoqida "mikrokalkulyator" atamasi 1974 yilda birinchi marta kichik o'lchamli elektron hisoblash qurilmasi- Elektronika B3-04 mikrokalkulyatori uchun ishlatilgan. Stolda turadigan va cho'ntak mikrokalkulyatorlar rasman "EKHM" ( elektron klaviaturali hisoblash mashinasi) deb nomlangan. Hozirgi vaqtda "kalkulyator" atamasi ish stoli va cho'ntak kalkulyatorlari uchun ishlatiladi. Ammo "mikrokalkulyator" atamasi ham bu xil qurilmalarga nisbatan qo'llanilishi mumkin, shuning uchun bu atamalarni sinonim deb hisoblash mumkin.

Kalkulyatorlarning turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

- Eng oddiy kalkulyatorlar faqat oddiy arifmetik hisob-kitoblarni bajarish uchun mo'ljallangan. Ular kichik va engil bo'lib odatda bittadan ortiq qo'shimcha xotira registrlari va kam sonli funktsiyalar bor (odatda faqat arifmetik amallar , bir yoki ikkita funktsiya, masalan, kvadrat ildiz olish, teskari funktsiya, belgi o'zgarishi yoki foizlarni hisoblash) . O'zgaruvchan nuqta ko'rinishini qo'llab-quvvatlamaydi. Qoida tariqasida, ular 8 xonali (разряд) etti segmentli ko'rsatkichga ega bo'lib ± ×10⁻⁷ dan ± ( ×10⁸ −1)gacha raqamlar diapazoni ifodalaydi.
- Muhandislik (inglizcha: scientific) kalkulyatori turli darajali murakkablikdagi ilmiy va muhandislik hisob-kitoblari uchun qo'llaniladi. Olimlar, muhandislar, texnik mutaxassislik talabalari va o'rta maktab o'quvchilari uchun mo'ljallangan.
  - Ular raqamlarning tabiiy va suzuvchi nuqtali formatlarida ishlaydi (ikkinchi holatda, ko'rsatkich odatda ikkita, ba'zida uchta raqamga ega, mantissa kamida sakkiz raqamga ega, shuning uchun qo'llab-quvvatlanadigan nolga teng bo'lmagan qiymatlarning maksimal diapazoni 1 ×10⁻⁹⁹⁹ dan ×10⁹⁹⁹ gacha). Ko'plab zamonaviy dizaynlar oddiy kasrlar bilan bevosita ishlashga, shu jumladan ular bilan operatsiyalarni bajarishga, oddiy kasrlarni noto'g'ri kasrga va aksincha, oddiy kasrdan . o'nli kasrga va aksincha o'zgrtirishga imkon beradi
  - Algebraik mantiqni qo'llab qavslar va amallar ustunligi bo'yicha hisoblashni amalga oshiradi. Ba'zan teskari polyak yozuvini ishlatiladi. Elementar funktsiyalarni hisoblaydi. Odatiy minimum amallar quyidagilar: kvadrat va kvadrat ildiz, teskari funktsiya, o'nlik va natural logarifmlar va antilogarifmalar, to'g'ri va teskari trigonometrik funktsiyalar; Takomillashgan modellar elementar funktsiyalarning katta to'plami, shuningdek, statistik hisob-kitoblarni, o'lchov (kattliklarni bir tizimdan ikkinchisiga o'tkazish, burchaklarni " daraja, daqiqa, soniya " tizimidan darajaning o'nli kasrlariga va aksincha, mantiqiy funktsiyalarni qo'llab-quvvatlashi mumkin., turli sanoq sistemalarida ishlash, gradus, radian va graddagi burchaklar bilan trigonometrik hisoblar . Qo'llab-quvvatlanadigan funktsiyalarning umumiy soni bir necha yuzgacha bo'lishi mumkin.
  - Qo'shimcha xotira registrlari soni bitta, o'nta yoki undan ko'p bo'lishi mumkin. Ko'p sonli qo'llab-quvvatlanadigan funktsiyalar tufayli muhandislik kalkulyatorlarining klaviaturasi ikki/uch funktsiyali tugmachalarni o'z ichiga oladi; ba'zi modellarda bitta tugmachaga to'rttagacha funksiya biriktirilgan bo'lishi mumkin. Eng rivojlangan modellar nafaqat raqamli, balki ramziy hisoblarni ham qo'llab-quvvatlaydi.
  - Casio DS-20 Hisobchilar kalkulyatori (Бухгалтерский калькулятор)
    Hisobchilar (Бухгалтерские) kalkulyatorlari pul summalari bilan professional arifmetik hisob-kitoblarga, ya'ni hisobchilar va g'aznachilar foydalanishiga mo'ljallangan. Odatda katta tugmachalar va katta displeyli korpusga ega bo'lib stol ustiga o'rnatishga mo'ljallangan. Klaviaturada qo'shimcha ravishda pul summalarini qulayroq kiritish uchun ("00" va "000" ), tugmalar bo'lishi mumkin. Muhandislik kalkulyatorlariga qaraganda ko'proq belgilarni qo'llab-quvvatlanadi (12-15 tagacha raqamli indikator ). Ular odatda bir yoki ikkitadan ortiq xotira registrlariga ega emas, lekin registrlarni yozish arifmetik va foizli hisoblarni qo'llab-quvvatlaydi. Qoida tariqasida, ular klaviaturada ikkita /uchta funktsiyali tugmachalarga ega emaslar. Ba'zi modellar arifmetik mantiqni amalga oshiradi: qo'shish va ayirish operatsiyalari raqam kiritilgandan keyin bosiladi, lekin ko'paytirish va bo'lish funktsiyalari odatiy shaklda amalga oshiriladi.
- Bundan tashqari, quyidagi maxsus "buxgalteriya" funktsiyalari qo'llab-quvvatlaydi:
  - Check&Correct ("tekshirish va tuzatish"): kalkulyator bajarilgan operatsiyalar zanjirini eslab qoladi, bu sizga uni keyinroq ko'rib chiqish, kerak bo'lganda o'zgartirishlar kiritish va barcha hisoblarni ba'zi oraliq ma'lumotlarning yangi qiymati bilan avtomatik takrorlash imkonini beradi.
  - Cost-Sell-Margin ("xarajat-sotish-foyda"): istalgan ikkita parametrni bilib, uchinchisini (tannarxni, sotish narxini yoki foydani ) hisoblab chiqadi.
  - MU, Mark-Up / Mark-Down ("sotish narxi va tannarx narxi"): narx bo'yicha ustama/chegirmani hisoblab chiqadi.
  - VAT и VAT-II ("Qo'shilgan qiymat solig'i"): bitta tugmani bosish orqali mos ravishda ikkita stavkadan biri yoki bittasi bo'yicha QQSni narxdan qo'shish yoki olib tashlash imkonini beradi.
  - GT (Grand Total Functin-"umumiy jami"): amalga oshirilgan barcha hisob-kitoblarning jami summasini avtomatik hisoblash (qayta tiklash(сброс)dan keyin "=" tugmachasini bosgandan so'ng kalkulyator hisoblagan barcha qiymatlar yig'indisini chiqarish).
  - Currency Conversion («конвертация валюты»). Valyuta konvertiri.
  - RATE / -TAX / +TAX: Soliqlarni hisoblash(НДС)^[1]

Moliyaviy (Финансовые) kalkulyatorlar moliyaviy hisob-kitoblarni amalga oshirishga qaratilgan va matematik funktsiyalarning standart minimal to'plamini qo'llab-quvvatlaydi, ularga murakkab foizlar bilan operatsiyalar bank va boshqa moliyaviy ilovalarda qo'llaniladigan o'ziga xos funktsiyalar qo'shiladi: annuitetni hisoblash, doimiylik, chegirmalar, kredit to'lovlari, pul oqimining qisqarishi va shunga o'xshashlar. Qoida tariqasida, ular qavslar va amallar ustunligini algebraik mantiqni qo'llash bilan amalga oshiradi.
Zamonaviy dasturlashtiriladigan kalkulyator
Dasturlashtiriladigan kalkulyatorlar funktsionallik nuqtai nazaridan murakkab muhandislik kalkulyatorlari darajasida, ammo qo'shimcha ravishda ular hisob-kitoblarni ko'p marta takrorlash, foydalanuvchi dasturlarini yaratish va bajarish imkonini beradi. Qoida tariqasida, ular ko'p sonli xotira registrlariga ega (10 yoki undan ko'p), ular tashqi qurilmalarni, shaxsiy kompyuterni, qo'shimcha xotira modullarini ulash uchun interfeyslar, apparat sensorlari, aktuatorlarga ega bo'lishi mumkin. Funktsionallik nuqtai nazaridan, eng takomillashgan dasturlashtiriladigan kalkulyatorlar eng oddiy portativ kompyuterlarga yaqin bo'lib, ulardan rasmiy ravishda tor ixtisoslashuvida farqlanadi. Bunday kalkulyatorlar grafik interfeysga va mukammal operatsion tizimlarga ega, ilgari eng ilg'or kalkulyatorlarda Windows CE operatsion tizimi keng qo'llanilgan. Kalkulyatorlarni dasturlashning bir necha usullari mavjud (qarang maqola ) Modelga qarab, kalkulyator ulardan bir yoki ikkitasini qo'llab-quvvatlashi mumkin.

- Grafik kalkulyatorlar, dasturlashtiriladigan kalkulyatorlarning bir turi, grafik displey va qo'llab-quvvatlovchi buyruqlarga ega bo'lib, ular sizga funktsiyalar grafiklarini yoki hatto ekranda chizmalarni ko'rsatishga imkon beradi. Deyarli barcha grafik kalkulyatorlar dasturlashtiriladi^[2].An'anaviy muhandislik kalkulyatorlarida ham grafik displey o'rnatilishi mumkin (formulalarni tabiiy kiritish va jadval ko'rinishini qo'llab-quvvatlash uchun ) lekin ular grafik kalkulyator deb nomlanmaydi.
- Bosma kalkulyatorlar (Печатающие калькуляторы) Qog'oz lentasida hisob-kitoblarni, natijalarni va grafiklarni chiqarishni ta'minlaydigan printer bilan jihozlangan kalkulyatorlar. Ularning marketing materiallari va bozor tahlillari bo'yicha alohida sinflari farqlanadi^[3]. Dizayni va hisoblash imkoniyatlari bo'yicha zamonaviy bosma kalkulyatorlar odatda buxgalteriya sinfiga kiradi. Ilgari, ba'zi muhandislik va dasturlashtiriladigan kalkulyatorlar bosib chiqarish moslamalari bilan ishlab chiqarilgan, ammo bu turdagi zamonaviy modellar ko'pincha oddiygina tashqi bosib chiqarish moslamasini ulash uchun interfeysga ega.
- Maxsus (ixtisoslashtirilgan) kalkulyatorlari - yuqori ixtisoslashgan hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun mo'ljallangan kalkulyatorlar yoki dasturiy-apparat tizimlari. Masalan, navigatsiya hisob-kitoblari uchun navigatsiya kalkulyatori, binolar va inshootlarning konstruksiyalarini hisoblash uchun kalkulyator. (Construction Master^[4]) va boshqalar.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Elektorn hisoblash mashinalari, shu jumladan kalkulyatorlar tarixi an'anaviy tarzda 1643 yilda Blez Paskal tomonidan yaratilgan Paskal jamlash mashinasi va 1673 yilda nemis matematigi Gotfrid Vilgelm Leybnits tomonidan ixtiro qilingan Leybnits arifmometridan boshlanadi. 1876 yilda rus matematigi P. L. Chebyshev o'nlablarni uzluksiz uzatuvchi jamlash apparatini yaratdi. 1881 yilda u ko'paytirish va bo'lish uchun prefiksni ham ishlab chiqdi ( Leybnits arifmometri Chebishev arifmometri ). XIX asrning oxirida hisoblashni avtomatlashtiruvchi mexanik qurilmalarni ommaviy ishlab chiqarish boshlandi: jamlash mashinalari, tabulatorlar va arifmometrlar buxgalteriya hisobi, statistika va muhandislik hisoblarida haqiqiy yordamchiga aylandi.

1950-yillarda yaratilgan Elektron klaviaturali hisoblash qurilmalarida dastlab rele keyin esa yarimo'tkazgich komponentlari qo'llanilgan. Birinchi bunday qurilmalar shkafning o'lchamida va og'irligi yuz kilogrammdan ortiq edi. Shunday qilib, 1957 yilda Casio kompaniyasi birinchi seriyali kalkulyatorlardan 14-A ^[5] ni chiqardi. U 14 bitli o'nlik sonlar ustida to'rtta arifmetik amalni bajardi. Dizaynda rele ishlatilgan, og'irligi 140 kg bo'lgan va klaviatura va displey bilan stol shaklida qilingan. ish paytida 300 Vt elektr quvvati iste'mol qilgan, ^[6]

1961 yilda Buyuk Britaniyada 11 xonali gaz razryadli lampa-indekatorli, raqamni kiritish uchun to'liq klaviatura + ko'paytuvchini kiritish uchun o'nta tugmachali ANITA MK VIII to'liq elektron kalkulyator ommaviy ishlab chiqarilish boshlandi. 1964 yilda SSSRda birinchi mahalliy seriyali elektron kalkulyator " Vega " ^[7] chiqarildi. O'sha yili AQShda FRIDEN 130 (4 registr, teskari polsha yozuvi ) to'liq tranzistorli kalkulyator paydo bo'ldi.

Yarim o'tkazgichli kalkulyatorlar tezda murakkablashdi. 1965 yilda Vang Laboratories logarifmlarni hisoblay oladigan Vang LOCI-2 kalkulyatorini chiqardi. Casio ichki xotirali birinchi kalkulyator "Casio 001" (o'lchamlari 37 × 48 × 25 sm, og'irligi 17 kg) ni taqdim etdi. Olivetti "Programma 101" - dasturni saqlashi va u bo'yicha ko'p marta hisob-kitoblarni amalga oshirish mumkin bo'lgan birinchi kalkulyatorni yaratdi. 1967 yilda Casio o'zining AL-1000 dasturlashtiriladigan stol kalkulyatorini taqdim etdi. SSSRda transsendental funktsiyalarni hisoblaydigan EDVM-P kalkulyatorini ishlab chiqarish boshlandi. Nihoyat, 1969 yilda Hewlett-Packard ilmiy-texnik hisoblashlar uchun HP 9100A dasturlashtiriladigan stol kalkulyatorni chiqardi. U barcha asosiy matematik funktsiyalarni hisoblash uchun o'rnatilgan operatsiyalarni amalga oshirdi, 16 ta qo'shimcha xotira registrlari, 192 bosqichli dastur xotirasi va murakkab mantiqiy dasturlarni yozishga imkon berdi. Unda magnit kartalarda ma'lumotlarni saqlash moslamasini, maxsus printerni va IBM printeriga ma'lumotlarni chiqarish uchun interfeys modulini ulash ko'zda tutilgan. Alohida ravishda, 3472 dastur qadami yoki 248 xotira registrlari hajmiga ega xotira kengaytirish bloki sotilgan (xotira ehtiyojga qarab dastur va registrlar o'rtasida taqsimlangan). Kalkulyator stol ustiga qo'yilgan va taxminan 18 kg og'irlikda edi. HP 9100A va uning kengaytirilgan versiyasi HP 9100B, ehtimol, eng ilg'or diskret yarimo'tkazgichli kalkulyatorlar edi.

Kichik o'lchamli ish stoli va cho'ntak kalkulyatorlari 1970 yildan boshlab, elektron qurilmalarning o'lchamlari, vazni va quvvat sarfini keskin kamaytirgan integral mikrosxemalar paydo bo'lganidan keyin ishlab chiqarilmoqda. 1970 yilda Sharp va Canon qo'lda ushlab turish mumkin bo'lgan kalkulyatorlarni sotishni boshladilar (og'irligi taxminan 800 g). 1971 yilda birinchi haqiqiy cho'ntak kalkulyatori (131 × 77 × 37 mm) Bomwar 901B paydo bo'ldi ; u 4 ta arifmetik amalni bajarardi, Yorug'lik diodli (LED ) displeyga ega edi va 240 dollar turadi.

1972 yilda Hewlett Packard to'g'ridan-to'g'ri va teskari trigonometrik funktsiyalarni, logarifmlarni va antilogarifmlarni, ildiz chiqarish va ixtiyoriy darajaga ko'tarish amallarini bajaruvchi birinchi muhandislik cho'ntak kalkulyatori HP-35 ni chiqardi; Unda to'rtta operatsion registr bilan RPN mantig'idan foydalanilgan, qo'shimcha xotira registri mavjud edi. Model juda mashhur edi, 3,5 yil ichida 300000 dan ortiq sotilgan. Narxi 395 AQSh dollar (2018 yil narxlarida taxminan 2366 AQSh dollari). HP-35 Hewlett Packard RPN kalkulyatorlarining butun oilasining ajdodi bo'lib, IEEE tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan tarixiy ahamiyatga ega elektr va elektron ixtirolar va qurilmalarning "IEEE milestones" ro'yxatiga kiritilgan. 2007 yilda, kompaniya ushbu model xotirasi uchun " HP-35s " deb nomlangan kalkulyatorni chiqardi - RPN mantig'iga ega bo'lgan grafik bo'lmagan muhandislik dasturlashtiriladigan kalkulyator, iloji boricha HP-35 ning umumiy sxemasini va u bilan ma'lum bir o'xshashlikni saqlab qoladi.

1973 yilda Sharp EL-805 kalkulyatori sotuvga chiqdi, unda birinchi marta LCD displey ishlatilgan, 1978 yilda - Casio Mini karta cho'ntak kalkulyatori (qalinligi 3,9 mm). 1979 yilda Hewlett Packard birinchi HP-41C alifbo-raqamli displeyli kalkulyatorni chiqardi. U dasturlashtiriladigan, qo'shimcha modullarni - RAM, ROM, shtrix-kodni o'qish moslamalari, magnit lenta kassetalari, floppi disklar, printerlar va boshqalarni ulash imkoniyatiga ega edi. Grafik displeyli birinchi dasturlashtiriladigan kalkulyator Casio FX-7000G . 1985 yilda paydo bo'ldi.

Umuman olganda, 1980-yillarning ikkinchi yarmida va keyingi o'n yillikda kalkulyatorlarning narxini pasaytirish va ularning energiya sarfini kamaytirish jarayoni amalga oshirildi. Kalkulyatorlarning avtonom ishlash muddati sezilarli darajada oshirildi. Quyosh panellari va ekzotiklardan olingan suyuq kristalli (LCD) displeylar bilan jihozlangan oddiy uskunalar toifasiga o'tdi, shu bilan birga yorug'lik diodli (LED ) kalkulyatorlar deyarli foydalanishdan chiqdi (ayrim ish stoli modellari bundan mustasno).

Kompyuterlar, shu jumladan portativ kompyuterlar, shuningdek, katta hisoblash quvvatiga ega gadjetlar ( smartfonlar, planshetlar, mini-noutbuklar, hatto soatlar ) keng qo'llanilishiga qaramay, XXI-asrda kalkulyatorlarga bozorda talab saqlanib qolmoqda. Talab faqat vaqti-vaqti bilan uy hisob-kitoblari uchun ishlatiladigan eng oddiy cho'ntak kalkulyatorlariga kamayadi. ^[8] Ko'pincha kuchli kompyuterda ishlaydigan foydalanuvchi stolda kalkulyatorni ushlab turadigan va vaqti-vaqti bilan unga kiradigan vaziyatni kuzatish mumkin. "Haqiqiy" kalkulyatorlarning afzalligi - ma'lum bir dastur uchun mo'ljallangan ergonomika, ishlov berish qulayligi, minimal xizmat ko'rsatish operatsiyalari, portativlik va batareyaning uzoq ishlash muddati.

Kalkulyatorlarning funksionalligi XX-asrning oxiridan beri deyarli o'zgarmadi. Ilmiy kalkulyatorlarning eng yaxshi modellarini belgili algebra tizimlari bilan ta'minlash fundamental yangilik edi. Hisoblash tezligi va dasturlashtiriladigan kalkulyatorlarning xotirasi hajmi o'sdi, mos ravishda foydalaniladigan tillar murakkablashdi va imkoniyatlar oshdi. Etti segmentli indekator faqat eng oddiy kalkulyatorlarda saqlanadi, ilmiylarida esa to'liq grafik (ko'pincha rangli) displey ishlatiladi. Arzon LCD displeylarning mavjudligi nafaqat oddiy ilmiy kalkulyatorlarda berilgan formulalarni tabiiyroq ko'rsatishga, balki hisob-kitoblar natijalarini grafik ko'rinishda ko'rsatishga imkon beradigan yangi grafik-kalkulyatorlar sinfini yaratishga imkon berdi. Shuningdek, so'nggi yillarda muhandislik kalkulyatorlarida sensorli ekranlar paydo bo'ldi..

Rossiya imperiyasida/SSSR/Rossiyada[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oddiy rus hisoblagichlardan tashqari, Rossiyada hisob-kitoblarni avtomatlashtirish uchun birinchi ommaviy ishlab chiqarilgan qurilma Odnerning qo'shish mashinasi edi. 1874 yilda ixtiro qilingan qo'shish mashinasi 1890 yildan beri Sankt-Peterburg mexanika zavodida ommaviy ishlab chiqarildi. Model shu qadar muvaffaqiyatli bo'ldiki, u to'qson yil davomida, 1970-yillarning oxirigacha, ozgina yaxshilanishlar bilan ishlab chiqarilgan ( Felix-M modeli «Феликс-М»).).

1950-yillarda SSSRda elektr yuritma(mator)li elektromexanik kalkulyatorlarni ommaviy ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi - "Bystritsa", "VMM", "VMP" va boshqa modellar. 1964 yilda SSSRda birinchi to'liq elektron stol kalkulyatori " Vega " ishlab chiqildi va ommaviy ishlab chiqarish boshlandi, unda diskret yarimo'tkazgichlar va ferrit elementlarda xotira ishlatildi ^[9]

Mikrosxemalar yordamida ishlab chiqarilgan birinchi sovet kalkulyatori Iskra 111T hisoblanadi . Dasturlashtiriladigan stol kalkulyatorlardan 1972 yilda " Iskra 123 " ishlab chiqarila boshlandi. 1974 yilda birinchi " Elektronika B3-04 "-cho'ntak kalkulyatori chiqarildi ; aynan u bilan bog'liq holda "mikrokalkulyator" atamasi birinchi marta ishlatilgan. Elektronika B3-18 birinchi ommaviy sovet muhandislik kalkulyatori bo'ldi: 1976 yilda sotuvga chiqarilgan, keyinchalik u ikki marta (B3-18A va B3-18M) o'zgartirilgan va 1980-yillarning o'rtalariga qadar ishlab chiqarilgan. 1970-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab SSSRda barcha turdagi va maqsadli kalkulyatorlar ishlab chiqarish o'zlashtirildi; Sovet kalkulyatorlarining umumiy soni yuzga yaqin bo'lib, ular orasida G'arb modellarining analoglari ham, butunlay o'z ishlanmalari ham mavjud.

(«Электроника МК-52»)]] SSSRda birinchi cho'ntak dasturlashtiriladigan kalkulyator 1977 yildan beri ishlab chiqarilgan " Elektronika B3-21 " edi; ikkita operatsion registr, 13 registr uchun xotira va 60 ta dastur qadami bilan RPN mantig'idan foydalanilgan. Kalkulyator seriyaning ajdodi bo'lib, unga qo'shimcha ravishda arxitektura va buyruqlar tizimiga mos keladigan MK-46, MK-64, MC-1103 ish stoli kalkulyatorlarini o'z ichiga olgan, qo'shimcha funktsiyalarga ega - ular boshqarish vositasi sifatida ishlashi mumkin edi. ishlab chiqarish jarayoni, ular uchun 8 ta kanal uchun kuchlanish o'lchagichli kirish tizimi va o'lchangan qiymatning hisoblanganidan og'ishini ko'rsatish uchun qo'shimcha indikator mavjud edi

1979 yilda B3-34 dasturlashtiriladigan kalkulyator paydo bo'ldi, u B3-21 ga o'xshash holatda ishlab chiqarilgan, ammo qobiliyatlari bo'yicha sezilarli darajada ustun va buyruqlar tizimi jihatidan mos kelmaydi. Keyinchalik uning funktsional analogi MK-54 paydo bo'ldi, unda qadoqlanmagan mikrosxemalar ishlatilgan, buning natijasida hajmi, vazni va narxi pasaygan. MK-56 - MK-54 ning ish stoli versiyasi. Uchala model ham dasturiy ta'minotga to'liq mos keladi, ular uchun ilmiy va texnik hisob-kitoblar uchun dasturlarga ega bo'lgan bir nechta taniqli ma'lumotnomalar, shuningdek, mashhur " Yoshlar uchun texnologiya " va " Fan va hayot " jurnallarida bir qator maqolalar, dasturlashni o'rgatish, kalkulyatorlarning xususiyatlarini tavsiflash va texnikdan o'yingacha bo'lgan dasturlarga misollarni o'z ichiga oladi. 1985 yilda bir xil diapazondagi ikkita yangi model paydo bo'ldi - MK-61 va MK-52, kengaytirilgan funktsiyalar to'plami va kengaytirilgan xotira bilan. MK-52 dasturlar yoki ma'lumotlarni saqlash uchun o'rnatilgan o'zgarmas xotiraga ega edi va xotirani kengaytirish bloklarini (PDU) dastur kutubxonalari bilan ulash imkonini berdi. 1985 yilda " Nauka " nashriyoti SSSRda mikrokalkulyatorlar bo'yicha hisob-kitoblar bo'yicha eng ommaviy ma'lumotnomaning birinchi nashrini nashr etdi. V. P. Dyakonovning so'zlariga ko'ra, kitobning har uch nashrining tiraji 1,05 million nusxani tashkil etdi.

1986 yildan beri Electronics MK-85 kalkulyatori ishlab chiqarilmoqda (modifikatsiya - MK-85M). U BASIC tilida dasturlashtiriladi. SSSR parchalanganidan keyin Rossiyada kalkulyatorlarning ishlab chiqarishi butunlay to'xtatildi va hozirgi kungacha tiklanmagan. So'zma-so'z izolyatsiya qilingan istisnolardan tashqari (masalan, bitta nusxada ishlab chiqarilgan MK-161 ) Hozir Rossiya bozoridagi barcha kalkulyatorlar chet elda ishlab chiqarilgan ^[10] .

Dizayn (Конструкция)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oddiy kalkulyatorda bitta korpusda ishlab chiqarilgan displey (indikator), klaviatura mavjud bo'lib, unda kalkulyatorning elektron sxemasi va batareyalari ham joylashgan.

Displey (ekran)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zamonaviy kalkulyatorlarda displey sifatida asosan suyuq kristall ( LCD ) indekatorlar ishlatiladi. Professional buxgalteriya kalkulyatorlarida ham LCD, ham vakuumli lyuminestsent displeyda qo'llaniladi (ikkinchisi ko'proq elektr energiyasini iste'mol qiladi, lekin u kam yorug'lik sharoitida aniq ko'rinadi).

Kalkulyatorning maqsadiga qarab, ma'lumotlar quyidagi turdagi ko'rsatkich(ekran)lar bilan ko'rsatiladi:

- raqamli etti segmentli (oddiy modellar);
- raqamli va raqamli bo'lmagan belgilarni chiqarish uchun maxsus matritsali;
- grafik (grafiklarni chizish, algebraik shakldagi formulalar, jadvallar va boshqalar)

Klaviatura (tugmachalar majmuasi)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kalkulyatorlar klaviaturasida raqamlarni kiritish va amallar va funktsiyalarni bajarishni ta'minlaydigan tugmachalar (tugmalar) mavjud. Klaviaturada kamida quyidagi tugmalar mavjud:

Raqamli - raqamlarni kiritish uchun 0 dan 9 gacha arab raqamlari bo'lgan o'nta tugma. Bundan murakkab buyruqlarda ham foydalanish mumkin. An'anaga ko'ra, 1-9 tugmalar 3 × 3 kvadratga joylashtirilgan, bittasi pastki chapda, to'qqiztasi yuqori o'ngda, nol alohida, birlik ostida joylashgan (kompyuter klaviaturasining qo'shimcha raqamli maydoni bilan bir xil joylashuv). ).
O'nlik nuqta (nuqta) - o'nlik ajratgichni kiritish uchun.
Arifmetik amallar - " + " (qo'shish), " - " (ayirish), " × " (ko'paytirish), " ÷ " (bo'lish) amallarini kiritish uchun.
Teng belgisi " = " - arifmetik yoki algebraik mantiqqa ega kalkulyatorlarda zanjirli hisob-kitoblarda oxirgi amalni bajarish.
Kiritish ( " ↑ " yoki "ENTER" yoki "B↑" yoki "E↑" ) - teskari polkcha yozuvli kalkulyatorlarida raqamni kiritishni yakunlash uchun.
Tozalash (" C " bilan belgilanadi, odatda qizil) - indikatordagi qiymatni tiklash va agar kiritilgan bo'lsa, operatsiyani bekor qilish.

Ro'yxatga kiritilgan majburiy kalitlarga qo'shimcha ravishda, kalkulyatorda funktsiyalarni hisoblash, xotira registrlari bilan ishlash va hisob-kitoblar tartibini boshqarish uchun ko'proq yoki kamroq tugmalar bo'lishi mumkin. Bunday tugmachalarni bosish kalkulyator indikatorida ko'rsatilgan raqamdan tegishli operatsiyani bajarishga yoki unda ko'rsatilgan funktsiyani hisoblashga olib keladi. Qo'llab-quvvatlanadigan funktsiyalar ro'yxati kalkulyator modeli tomonidan aniqlanadi. Algebraik hisoblash mantiqiga ega bo'lgan kalkulyatorlarda qavs tugmalari ham mavjud.

Eng oddiy kalkulyatorlarda bitta tugma bitta funktsiyaga mos keladi. Qo'llab-quvvatlanadigan funktsiyalar sonining ko'payishi bilan klaviatura qabul qilinishi mumkin bo'lmagan darajada o'sishni boshlaydi, shuning uchun o'ndan yuzlab funktsiyalarni qo'llab-quvvatlaydigan muhandislik kalkulyatorlarida klaviatura yoki uning bir qismi birlashtirilgan rejimda ishlaydi: ikkita yoki undan ko'p funksiya bitta tugmaga to'g'ri keladi. Tugma belgilardan biri kalitning o'ziga qo'llaniladi, ikkinchisi - uning ustida (ba'zan uchinchisi ikkinchisining yonida). Bunday holda, "F" o'zgartirish tugmasi klaviaturada joylashgan (shuningdek, "Shift" yoki " _2nd " sifatida ham tanilgan). Ikki maqsadli tugmani bosishdan oldin darhol ushbu tugmani bosish oxirgi tugmachaning asosiy emas, balki qo'shimcha funktsiyasini ishlashiga olib keladi. Ba'zan bitta tugmachaga uchta yoki to'rtta funktsiya belgilanishi mumkin, bunday hollarda belgilar kalitning tepasida, pastki qismida, yon tomonida, boshqa rangda va hokazolarda yoziladi va uchinchi tugmani kiritish uchun maxsus tugmalar ishlatiladi. yoki to'rtinchi funktsiya (masalan, " _3rd » yoki "K"). Shuningdek, kalkulyatorning ish rejimlarini almashtirish va rejimga qarab bajariladigan funksiyani tanlash mumkin. Masalan, kalit odatiy trigonometrik funktsiyani bajarishi mumkin, "F" tugmasini bosgandan so'ng - teskari; lekin bir vaqtning o'zida kalkulyatorni alohida kalit yoki kalit yordamida statistik hisoblash rejimiga o'tkazish mumkin, bu holda xuddi shu kalit statistik ishlov berish buyruqlaridan birini chaqiradi.

Ba'zi modellarda, masalan, TI-30X Proda bir nechta funksiyalarning nomlari bitta tugmada chop etiladi va kerakli funksiya displeyda kerakli funksiya paydo bo'lguncha tugmani ketma-ket bir necha marta bosish orqali tanlanadi.

Kalkulyator klaviaturasi u bilan bir qo'l bilan ishlashga mo'ljallangan, shuning uchun bir vaqtning o'zida bosilgan bir nechta tugmalar kombinatsiyasi deyarli ishlatilmaydi. Istisno juda kam qo'llaniladigan xizmat operatsiyalari bo'lishi mumkin (masalan, ko'p sonli registrlarga ega kalkulyatorda barcha xotirani tozalash operatsiyasi).

Protsessor va xotira[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zamonaviy kalkulyatorlarning protsessori va xotirasi katta va juda katta darajada integratsiyalashgan elektron mikrosxemalardir. Kalkulyatorlarda ixtisoslashtirilgan mikrosxemalardan ham, universallardan ham foydalanadi. Misol uchun, TI-89 seriyali kalkulyatorida mobil qurilmalar va o'rnatilgan tizimlarda keng qo'llaniladigan odatiy Motorola 680x0 oilaviy protsessoridan foydalanadi. Kalkulyatorlarning katta qismi raqamlarning ikkilik-o'nlik kod (BCD) ko'rinishidagi ichki ko'rinishidan foydalanadi, bu kiritish-chiqarish sxemalarini sezilarli darajada soddalashtiradi, lekin hisoblar tezligiga salbiy ta'sir qiladi va biroz ko'proq xotirani talab qiladi (taxminan 4/log₂10 ≈ 1,2 marta) an'anaviy ikkilik kodlash bilan solishtirganda bir xil miqdordagi ma'lumotlarni saqlash uchun.

Kalkulyatorning xotirasi mantiqan (foydalanuvchi nuqtai nazaridan) ko'p hollarda registrlar to'plamidir, ularning har biri bitta raqamni saqlashi mumkin. Kalkulyatorda hozirda qayta ishlanayotgan ma'lumotlarni saqlaydigan kamida ikkita operatsion registr (tezkor xotira) mavjud. An'anaga ko'ra, birinchi operatsion registr (qiymati kalkulyator displeyida ko'rsatiladi) "X", ikkinchi operatsion registr esa (oldin kiritilgan operandni saqlaydi) "Y" sifatida belgilanadi.

Bundan tashqari, kalkulyator konstantalarni yoki hisoblarning oraliq natijalarini saqlash uchun bir yoki bir nechta buyruqli xotira registrlarini ajratishi mumkin. Bitta xotira registriga ega kalkulyatorlarda ushbu registrni boshqarish uchun kalitlar odatda quyidagicha ko'rsatiladi:

- CM (MC) - xotira registrini tozalash, ya'ni unga 0 (nol) qiymatini yozish.
- M, P, STO - registrda X operatsion registridagi joriy qiymatni saqlash (displeyda ko'rsatilgan raqam).
- MR, RM, RC, IP - qiymatni xotira registridan X operativ registrga (displeyda) nusxalash.
- MR(c) - xotira registridan qiymat olish va registrni tozalash uchun kombinatsiyalangan kalit. Uni bir marta bosilganda xotira registridagi qiymat X operativ registrga ko'chiriladi (displeyda), ketma-ket ikki marta bosilganda esa xotira registriga nol yoziladi.
- M+, M-, M×, M÷ - xotira registridagi joriy qiymat va displeydagi qiymat o'rtasida "M" dan keyin ko'rsatilgan operatsiyani bajarish, natijani xotira registriga qayta joylashtirish. X operatsion registrining mazmuni bir xil bo'lib qoladi. Eng keng tarqalgan operatsiya - bu registrdagi yig'ish ("M+"), qolgan uchtasi kamroq tarqalgan. Ayrim xollarda xotira registrida boshqa operatsiyalar mavjud, masalan, " Elektronika B3-18 " kalkulyatorida "M + X²". Buxgalteriya kitobidagi operatsiyalar ma'lum turdagi hisob-kitoblarni sezilarli darajada osonlashtirishi mumkin. Misol uchun, takrorlanuvchi seriyalar yig'indisini hisoblashda, har bir keyingi atama oldingisidan olinadi, operator ketma-ketlikning har bir a'zosini olgandan so'ng, registrdagi yig'ish tugmachasini bosishi mumkin; registrda yig'ish paytida displeydagi qiymat o'zgarmasligi sababli, seriyadagi keyingi muddatni hisoblash uchun uni maxsus saqlash kerak emas. Bunday holda, miqdor xotira registrida to'planadi, bu seriyaning barcha kerakli a'zolari hisoblangandan keyin ko'rsatilishi mumkin.

Xotira registrida nolga teng bo'lmagan qiymat mavjud bo'lsa, indikator xizmat belgisini ko'rsatadi (odatda M harfi).

Agar bir nechta xotira registrlari mavjud bo'lsa, ular odatda raqamlangan yoki lotin alifbosi harflari bilan belgilanadi. Bunda registrlar bilan amallarni bajarish uchun yuqoridagi belgilarga ega bo'lgan tugmalar qo'llaniladi, shundan so'ng tegishli raqamli yoki alifbo tugmalari qo'shimcha ravishda bosiladi.

Muhandislik va dasturlashtiriladigan kalkulyatorlarning eng ilg'or zamonaviy modellarida ularning raqamlari bo'yicha xotira registrlari bilan bevosita ishlash qo'llanilmaydi. Buning o'rniga foydalanuvchi o'zgaruvchilarni ma'lum nomlar bilan tavsiflash va ushbu o'zgaruvchilar nomlari bilan formulalar kiritish orqali ular ustida ishlash imkoniyatiga ega.

Taminlash elementlari (Batareyalar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kalkulyator batareyasi sifatida tuzli, ishqorli yoki litiy-ionli batareyalar yoki qayta zaryadlanuvchi akkumulyatorlardan foydalanish mumkin. Ko'pchiligi juda kam quvvat iste'moliga ega bo'lgan zamonaviy kalkulyatorlar deyarli universal mitti disksimon ishqoriy element foydalanadilar. Bitta yangi elementdan kalkulyator bir necha oydan bir necha yilgacha ishlashi mumkin. Ba'zi ishlab chiqaruvchilar kalkulyatorlarni quyosh panellari bilan ta'minlaydilar, ularning quvvati o'rtacha quvvatli muhandislik kalkulyatori yoki ikki tomonlama quvvat, ya'ni quyosh va kimyoviy batareyalarning kombinatsiyasi uchun etarli. Shu bilan birga, quyosh batareyasining mavjudligi batareyadan yukning bir qismini olib tashlaydi, kalkulyator batareyasining ishlash muddatini uzaytiradi va batareya kam yorug'lik sharoitida barqaror ishlashni ta'minlaydi. Faqat eng murakkab va samarali dasturlashtiriladigan kalkulyatorlar sig'imli va kuchli batareyalarni talab qiladi; ular bir nechta katta elementlar yoki akkumulyatorlardan foydalanishlari mumkin. Bundan tashqari, ayniqsa ish stoli modellarida yoki printerga ega modellarda, tegishli tarmoq taminlash bloki orqali elektr tarmog'idan quvvat olish mumkin.

Amallar mantig'i[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kalkulyator uchta variantdan birini (juda kamdan-kam hollarda ikkitasini) ya'ni arifmetik hisoblarni bajarish uchun zarur bo'lgan buyruqlarni kiritish tartibi bo'lgan mantiqiy amallarni ( qo'shish, ayirish , ko'paytirish va bo'lish uchun buyruqlar) bajaradi. Bular arifmetik mantiq, algebraik mantiq va teskari polyakcha yozuvlari bilan hisoblash mantiqidir. Birinchi ikkitasi infiks yozuviga asoslanadi (formuladagi operandlar orasiga ikkilik operatsiya belgisi qoʻyilganda), oxirgisi postfiks belgisiga asoslanadi (operatsiya belgisi u tegishli operandlardan keyin qoʻyilganda).

Arifmetik mantiq[tahrir | manbasini tahrirlash]

Arifmetik mantiq ustunlik yoki qavssiz infiks yozuviga asoslanadi. “a * b” (bu yerda “*” ixtiyoriy ikkilik amal) amalini bajarish uchun foydalanuvchi avval a qiymatini kiritadi, so‘ngra ikkilik amal tugmalaridan birini (“+”, “-”, “×”, "÷", "y ^x " ham mumkin) bosadi keyin b qiymatini kiritadi va "=" tugmachasini bosadi. Kiritilgan operatsiya a va b raqamlarida bajariladi va uning natijasi displeyda aks etadi. Agar foydalanuvchi "=" o'rniga ikkilik operatsiya tugmachasini yana bossa, xuddi shu narsa sodir bo'ladi - avval kiritilgan operatsiya bajariladi va uning natijasi ko'rsatiladi, ammo bu natija bosilgan tugma ifodalovchi operatsiya uchun birinchi operand bo'ladi. .

Shunday qilib, masalan, "30 * 5 + 45" iborasining qiymatini hisoblash uchun foydalanuvchi ketma-ket quyidagi tugmalarni bosishi kerak: "3", "0", "×", "5", "+", "4" ", "5", "=" . Bunda plyus tugmasi bosilgandan so'ng avval kiritilgan 30 ni 5 ga ko'paytirish bajariladi, displeyda natija 150, tenglik belgisidan keyin esa yakuniy natija 195 ko'rsatiladi.Arifmetik mantiq amal ustuvorliklari mavjudligini tekshirmaydi, barcha operatsiyalar ular kiritilgan tartibda amalga oshiriladi. Shunday qilib, "1", "+", "2", "×", "3", "=" ketma-ketlikdagi tugmalarni bosib 1 + 2 × 3 ifodasini hisoblashga urinish noto'g'ri natijaga olib keladi, chunki birinchi navbatda qo'shish, keyin esa ko'paytirish amalga oshiriladi, natijada matematika qoidalariga ko'ra 7 emas, 9 ta bo'ladi. To'g'ri natijaga erishish uchun foydalanuvchi kiritish tartibini o'zgartirishi kerak: birinchi navbatda ko'paytirish amalini bajaring va faqat keyin qo'shing. Lekin ba'zi zamonaviy muhandislik kalkulyatorlarida avtomatik avval qavs ichidagi ifoda kiyin " * " va "/" so'ngra "+" va "-" amallari bajariladi.

Postfiks arifmetik mantiq[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qo'shish va ayirish uchun postfiks belgilaridan foydalanadigan arifmetik mantiq turi. Ushbu mantiqqa ega kalkulyatorlarning o'ziga xos xususiyati "+=" va "-=" belgilariga ega kalitlarning mavjudligi. Ushbu tugmachalarni bosish mos ravishda oxirgi kiritilgan ikkita raqamning yig'indisi va farqini hisoblashga olib keladi. Masalan, 2 - 3 ni hisoblash uchun [2] [+=] [3] [-=] tugmasini bosing. Bunda ko'paytirish va bo'lish amallari odatdagi usulda bajariladi. Hozirgi vaqtda bunday mantiqqa ega kalkulyatorlar ishlab chiqariladi va buxgalteriya hisoblari uchun foydalaniladi.

Algebraik mantiq[tahrir | manbasini tahrirlash]

Algebraik mantiq amallarning infiks belgisiga asoslanadi, lekin arifmetik mantiqdan farqli o'laroq, u matematikada qabul qilingan amallarning hisob-kitoblarda ustuvorliklarini hisobga oladi va qavslardan foydalanishga imkon beradi. Faqat ikkilik operatsiya xuddi arifmetik mantiqdagi kabi amalga oshiriladi, lekin zanjirli hisob-kitoblarni amalga oshirishda, uning ustuvorligi avval kiritilganining ustuvorligidan yuqori bo'lgan operatsiyani kiritishda yoki ochiladigan qavsni kiritishda kalkulyator avval kiritilgan operandlarni ichki registrlarda saqlaydi va kiritishni davom ettirish imkonini beradi. Va faqat foydalanuvchi "=" tugmachasini bosganda yoki pastroq ustuvorlik yoki yopish qavsli operatsiyani kiritganda, kiritilgan ifoda yoki uning bir qismining natijasi hisoblanadi.

Algebraik mantiq amallarning to‘g‘ri tartibi haqida o‘ylamasdan, matematik formulalar bo‘yicha hisob-kitoblarni bajarish, ma’lumotlar, amallar va qavslarni formulaga yozilish tartibida kiritish imkonini beradi. Ushbu qulaylik uchun ''to'lov'' kalkulyatorning murakkabligidir, chunki operatsiyalari hali bajarilmagan operandlarni saqlash uchun qo'shimcha operatsion registrlar talab qilinadi. Har bir ichki qavs juftligi va past ustuvorlikdan keyingi har bir yuqori ustuvor operatsiya ikkita operatsion registrni talab qiladi: biri operandni saqlash uchun, ikkinchisi esa kutilayotgan operatsiya uchun. Masalan, quyidagi formulani hisoblashda:

a+b\cdot (c-d\cdot (e+f\cdot (g-h\cdot (i+j))))

ustunlik qoidalariga ko'ra, oxirgi parametr j kiritilgunga qadar amallarning hech biri bajarilmaydi; foydalanuvchi birinchi yopish qavsni kiritgan vaqtga kelib, kalkulyator operatsion registrlarda 10 ta operand va 9 ta amalni saqlashi kerak.

Registrlar soni cheklanganligi sababli, algebraik mantiq kalkulyatorlari uchun konvertatsiya qilmasdan hisoblash mumkin bo'lgan ifodaning murakkabligi chegarasi mavjud. Eng oddiy muhandislik kalkulyatorlari 3-5 ta kutilayotgan raqamlar chegarasiga ega bo'lishi mumkin (mos ravishda, hisoblangan formulada bir xil miqdordagi ichki qavslar va kutilayotgan operatsiyalar), murakkabroqlari - o'nlab yoki undan ko'p b.

Qo'shish, ayirish, ko'paytirish va bo'lishning ustuvorligi va assotsiativligi matematikada qabul qilinganlarga mos keladi, ammo boshqa ikkilik operatsiyalar turli kalkulyatorlar tomonidan boshqacha bajarilishi mumkin. Masalan, “ 2 ^ 3 ^ 4 = ” ^[11] zanjiri koʻrsatkichi turli modellarda 2 ^{3 ⁴} yoki (2 ³ ) ⁴ ni, “ − 2 ^ 2 = ” esa (−2) ² va −( ni bildirishi mumkin. 2 ² ). Hisob-kitoblarning to'g'riligini kafolatlash uchun ma'lum bir kalkulyator modelining hujjatlarini diqqat bilan o'rganish va noaniq holatlarda qo'shimcha qavslardan foydalanish kerak. Kalkulyatorlarning ba'zi modellari operatsiyalarning ustuvorligini ko'rsatish uchun avtomatik ravishda kiritish maydoniga qo'shimcha qavslar kiritadi ^[12] .

Teskari qavssiz mantiq[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu turdagi mantiq ifodalarning teskari polyakcha yozuviga (RPN, Reverse Polsha Notation) asoslangan bo'lib, unda operandlarning qiymatlari birinchi navbatda ketma-ket yoziladi va ulardan keyin bajarilayotgan operatsiya belgisi yoziladi.

Teskari qavssiz mantiqqa ega kalkulyatorlarning arxitekturasi o'lchami kamida uch bo'lgan (odatda X, Y, Z bilan belgilanadi) va klaviaturada "↑" ( shuningdek "ENTER", "B↑", "E↑" ) sifatida belgilangan maxsus buyruqli operatsion registrlar to'plamining mavjudligi bilan tavsiflanadi. Klaviaturadan kiritilgan yoki xotira registridan olingan qiymat X registriga joylashtiriladi va displeyda aks etadi. "↑" buyrug'i stekdagi qiymatlarni X → Y → Z → yo'nalishi bo'yicha siljitadi (va bundan keyin stekda ko'proq registrlar mavjud bo'lsa), ya'ni bu operatsiya ketma-ket operandlarning kiritilishini ajratish imkonini beradi. . Foydalanuvchi har qanday operatsiya tugmachasini bosganida, bu operatsiya stekdagi operandlarda (odatda Y va X registrlaridagi qiymatlarda) amalga oshiriladi va natija X registriga joylashtiriladi. Qolgan qiymatlar stekdagi →Z→Y yo'nalishi bo'yicha orqaga siljiydi. Quyidagi jadvalda RPNli kalkulyatorda "1 + 2 × 3" iborasini baholash tartibi va har bir tugmani bosgandan so'ng stek registrlari tarkibi ko'rsatilgan (agar stek dastlab to'liq nolga teng bo'lsa).

T registr	0	0	0	0	0	0	0	0
Z registr	0	0	0	0	1	1	0	0
Y registr	0	0	1	1	2	2	1	0
X registr (displey)	0	1	1	2	2	3	6	7
Tugma bosildi		"1"	"↑"	"2"	"↑"	"3"	"×"	«+»
Bajariluvchi amal		kiritish	siljish	kiritish	siljish	kiritish	"2×3"	«1+6»

Ba'zan RPNli kalkulyatorlar yana bitta qo'shimcha operativ registrga ega bo'lib, unda operatsiya tugagandan so'ng X registrining oldingi tarkibi saqlanadi.Agar kerak bo'lsa, bu qiymatni maxsus buyruq yordamida olish mumkin. RPN da qavslar kerak emas, chunki amallar kiritilgan tartibda bajariladi.

RPN funktsional jihatdan oddiy qavs ichidagi infiks belgisiga o'xshaydi, lekin bir xil iboralar baholash uchun kamroq tugmachalarni bosishni talab qiladi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, RPN-dan qanday foydalanishni o'rganish juda oddiy, ammo teskari qavs mantig'i bilan kalkulyatordan samarali foydalanish uchun dastlabki tayyorgarlik va doimiy ko'nikmalarni saqlash kerak. Umumiy muhandislik kalkulyatorlari orasida RPNlardan foydalanish kamdan-kam uchraydi; xorijiy modellardan HP ning bir nechta modellarini nomlash mumkin, Sovet modellaridan - yagona "Electronics B3-19M" modeli (hozirda mavjud emas). RPN dasturlashtiriladigan kalkulyatorlarda, shu jumladan undan foydalanish natijasida erishilgan dastur hajmining qisqarishi tufayli ko'proq mashhur: dastur xotirasi kichik bo'lgan kalkulyator uchun bir yoki ikkita ko'rsatmalarni tom ma'noda saqlash ba'zan juda zarur bo'lgan dastur xotiraga joylashishini aniqlaydi, yoki imkoniyatlarni va foydalanish qulayligini qurbon qilib, qisqartirilishi kerak bo'ladi.

Funktsiyani hisoblash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bir o'rinli funktsiyalarni hisoblash (qat'iy darajalar va ildizlar, trigonometrik, logarifmlar va boshqalar) ), hisob-kitoblar mantig'idan qat'i nazar, ko'pincha postfiks sxemasi bo'yicha amalga oshiriladi:

Foydalanuvchi klaviaturada argumentni kiritadi yoki hisoblaydi.
Foydalanuvchi hisoblanayotgan funksiyaning tugma(lari)ni bosadi.
Kalkulyator bosilgan tugmachaga mos keladigan funktsiyani hisoblab chiqadi va indikatorda hisoblash natijasini ko'rsatadi.

Masalan, ifodani baholash uchun $log_{10}(5\cdot 4)$ Ko'pgina kalkulyatorlarda tugmachalarni quyidagi ketma-ketlikda bosishingiz kerak:

[5], [×], [4], [=], [lg].

Algebraik mantiqqa ega eng murakkab kalkulyatorlar funksiya chaqiruvini natural (algebraik) shaklda kiritish imkonini beradi: birinchidan, funksiyaning belgisi, undan keyin esa qavs ichiga bu funksiyani hisoblash kerak bo‘lgan qiymat yoki ifoda kiritiladi. Ya'ni, bunday kalkulyatorda oldingi misolni hisoblash uchun tugmachalarni bosish kerak bo'ladi:

[lg], (, [5], [×], [4], ), [=].

Ba'zi modellarda funktsiya tugmasi bosilganda ochiladigan qavs avtomatik ravishda kiritiladi va tenglik tugmasi bosilganda yopish qavslari avtomatik ravishda kiritiladi.

Ta'riflangan variantlardan birinchisini amalga oshirish osonroq va shu bilan birga tejamkor, chunki funktsiyaning o'zini hisoblash uchun siz faqat funktsiya tugmachasini bosishingiz kerak. Ammo murakkab formulalar yordamida hisob-kitoblar uchun yoki rivojlangan mahorat talab qilinadi yoki formulani qog'ozga kiritish tartibining dastlabki ro'yxati. Ikkinchi variant foydalanuvchi uchun aniqroq va osonroqdir, chunki butun algebraik ifodani tabiiy shaklda to'liq kiritish mumkin, ammo bu faqat kiritilgan formulani ko'rsatadigan etarlicha katta harf-raqamli displey mavjud bo'lsa yoki hech bo'lmaganda muhim qismi. Bundan tashqari, siz yozayotganda odatda ko'proq tugmachalarni bosishingiz kerak.

Kalkulyator dasturlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ishlab chiqarilgan kalkulyator qurilmalaridan tashqari, kompyuter dasturlari - kalkulyatorlari ham mavjud. Bunday dasturlar tor doiradagi hisob-kitoblar uchun mo'ljallangan maxsus dasturiy mahsulotdir, masalan:

Statistik kalkulyatorlar katta hajmdagi ma'lumotlarni - sotsiologik so'rovlar natijalarini, ilmiy tadqiqotlarni va boshqalarni qayta ishlashda zarur bo'lgan turli xil hisob-kitoblarni bajarish uchun mo'ljallangan. Tez taqsimlash, dispersiya, korrelyatsiya, o'rtacha qiymat va hokazolarni hisoblash uchun vositalarga ega bo'ling. Ko'pgina muhandislik kalkulyatorlari muhim statistik funktsiyalarni ham qo'llab-quvvatlaydi.
Tibbiy kalkulyatorlardan shifokorlar, farmatsevtlar, hamshiralar, tibbiyot talabalari foydalanadilar. Ular alohida qurilma, bemorlarni chetlab o'tish uchun planshet va universal kompyuter / PDA dasturi sifatida amalga oshirilishi mumkin. Ular tibbiy ma'lumotnomaning funktsiyalarini amalga oshiradilar, tibbiy hisob-kitoblarni ma'lumotnomalar bilan ta'minlaydilar, dori vositalarining dozasini hisoblaydilar, tibbiy muassasaning ma'lumotlar bazalariga kirishadi va hokazo.
Homiladorlik kalkulyatori - kalendar yordamida homiladorlikning davomiyligi va uning borishini hisoblab chiqadi.
Kaloriya kalkulyatori - individual ovqatlarning kaloriya miqdorini hisoblang va dietadagi kaloriya miqdorini kuzatishga yordam bering.
Qurilish kalkulyatori (qurilish kalkulyatori) odatiy tuzilmalar (poydevorlar, zinapoyalar, tomlar ...) uchun hisob-kitoblarni avtomatlashtirish va soddalashtirish uchun keng qamrovli vositadir. Ko'pincha, bu sizga materiallar miqdori va ob'ektning chizmalarini hisoblash imkonini beradi.
Ipoteka kalkulyatori - bank kreditlarini hisoblash uchun.
Kalkulyator dasturlarining boshqa turlari: depozitlar kalkulyatori, valyuta kurslari, QQS, OSAGO va boshqalar. d.

Onlayn kalkulyatorlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Keng tarqalgan kompyuter ilovasi - bu sichqoncha bilan bosiladigan tugmalar bilan ekranda kalkulyatorni chizadigan onlayn kalkulyator dasturi (odatda, xuddi shu effekt bilan klaviaturadagi raqamli tugmalarni ham bosishingiz mumkin). Bunday dastur an'anaviy kalkulyator bilan ishlashga odatlanganlar uchun qulaydir. Kalkulyator dasturlari ko'pchilik ma'lum turdagi operatsion tizimlar uchun mavjud va qoida tariqasida tizim bilan ta'minlangan standart yordamchi dasturlar to'plamiga kiritilgan, masalan, standart Windows dasturlari to'plamidan taniqli Microsoft Windows kalkulyator dasturi . Kompyuterda kalkulyatorlarni amalga oshirishning yana bir yondashuvi buyruq satriga ifodalarni kiritishdir (masalan, bc ). Bunday kalkulyatorlar kichik harflar deb ham ataladi. Umuman olganda, bu qulayroq, chunki siz murakkab iboralarni kiritishingiz va agar kerak bo'lsa, ularni qayta qo'ng'iroq qilishingiz mumkin (o'zgartirish bilan yoki o'zgartirmasdan), shuningdek, hisob-kitoblar tarixini ko'rishingiz mumkin.

Kalkulyatorlarning emulyatorlari (simulyatorlari).[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ba'zi dasturlar maxsus kalkulyator modeliga taqlid qilish (симуляции ), uning tashqi ko'rinishini va barcha funktsiyalarini (shu jumladan, uning o'ziga xos xatolarini ) takrorlash uchun yaratilgan. Kalkulyatorni taqlid qilishda kalkulyatorning funktsiyalari to'liq nusxalanadi (kalkulyatorning dasturiy ta'minoti kodlari ishlatiladi), simulyatsiya qilishda faqat funktsiyalarning taxminiy takrorlanishi amalga oshiriladi. Emulator kalkulyator dasturiy ta'minotini ishlab chiqish tizimining bir qismi bo'lishi mumkin. Misol uchun, bozordagi eng kuchli dasturlashtiriladigan kalkulyatorlardan biri bo'lgan HP 50g kalkulyatorlar oilasi uchun Windows ostida ishlaydigan emulyator va tuzatuvchini o'z ichiga olgan ishlab chiqish muhiti bepul mavjud.

Kalkulyatorlarning ba'zi modellarini taqlid qilish, masalan, uning ishini o'rganish imkoniyatini beruvchi ixtisoslashgan saytlar mavjud ^[13]^[14] .

XXI-asrda kalkulyatorlarni ishlab chiqarilishi va qo'llanilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ishlab chiqaruvchilar[tahrir | manbasini tahrirlash]

21-asrning birinchi o'n yilligining oxirida bir necha o'nlab firmalar kalkulyatorlarni ommaviy ishlab chiqarish bilan shug'ullangan, ularning assortimentida turli maqsadlar uchun jami yuzlab modellar mavjud edi. Ishlab chiqaruvchilar orasida o'nga yaqin dunyoga mashhur brendlar va barcha turdagi kalkulyatorlarni ishlab chiqaradigan bir nechta firma bor. Kalkulyatorlarning umumiy ishlab chiqarish bo'yicha etakchi CASIO - 2006 yilda u milliardinchi nusxasini chiqarishni e'lon qildi. Xuddi shu yili Sharp 600 millioninchi kalkulyatorni chiqardi. Global savdo hajmi bo'yicha to'rtta kompaniya etakchi hisoblanadi: CASIO, Hewlett Packard, Texas Instruments, Citizen . Ba'zi brendlar ma'lum mamlakatlar yoki mintaqalarda sezilarli darajada ko'proq mahalliy mashhurlikka ega. Shunday qilib, Rossiyada brendlar orasida so'zsiz etakchi Citizen hisoblanadi, ammo "katta to'rtlik" dan biri - Texas Instruments mahsulotlari yomon taqsimlangan. Rossiyada Citizen, HP va CASIO’dan tashqari Canon, Sharp, STAFF, ASSISTANT, Kenko kalkulyatorlaridan ham keng foydalaniladi ^[15] .

Bozor hajmi va tuzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2009 yilda kalkulyatorlar uchun Evrosiyo bozori oyiga 4,5-6 million evroga baholandi.

Ilgari (1990-yillargacha) butun dunyoda bozorning asosiy ulushini (pul ko‘rinishida 65-70%) hisobchilar stol kalkulyatori va oddiy arifmetik cho‘ntak kalkulyatorlari tashkil etgan. Birinchisi ofis ishlarida, shuningdek savdoda oddiy kundalik hisob-kitoblar uchun, kassaga qo'shimcha sifatida faol foydalaniladi, ikkinchisi - kundalik uy hisob-kitoblari uchun.

G'arbda so'nggi o'n yilliklarda vaziyat keskin o'zgardi. Bu G'arb maktablari va universitetlarida o'quv jarayonida kalkulyatorlar "qonuniylashtirilgan" va kalkulyator bilan ishlash usullari umumiy maktab o'quv dasturiga kiritilganidan keyin sodir bo'ldi; o'quv jarayonida kalkulyatorlardan foydalanish u erda nafaqat taqiqlangan, balki ba'zan hatto majburiydir. Natijada, G'arbiy Evropada muhandislik va grafik kalkulyatorlarning ulushi sezilarli darajada o'sdi va 2009 yilda miqdoriy jihatdan 33% ni tashkil etdi va pul ko'rinishida ish stoli va oddiy cho'ntak kalkulyatorlari ulushidan 25% ga yuqori bo'ldi.

Ta’lim muassasalarida kalkulyatorlardan foydalanish hali ham qat’iy cheklangan Rossiyada ilgari Yevropada bo'lgan vaziyat saqlanib qolmoqda: bozorning 70 foizini ish stoli kalkulyatorlari, 10-12 foizini cho‘ntak kalkulyatorlari egallashda davom etmoqda. muhandislik kalkulyatorlari 5-13% oralig'ida. Shuningdek, Rossiyada bosma kalkulyatorlarga G'arbga qaraganda kamroq talab mavjud. Ob'ektiv sabablarga qo'shimcha ravishda, tahlilchilar ma'lum turdagi kalkulyatorlarga bo'lgan talabdagi farqlarni etkazib beruvchilarning marketing siyosati bilan bog'lashadi ^[16] .

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ „CT-555N | Citizen calculator“. 2017-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 21-oktyabr.
↑ Исключения редки, но существуют, например, Casio fx-6200G — не программируемый
↑ Считаем прибыль – обзор рынка калькуляторов // «Канцелярия» : Журнал. — 2009. — 12 sentyabr.
↑ „Construction Master Pro | Calculated Industries“. 2019-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 10-avgust.
↑ „Casio 14-A“. 2020-yil 1-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 16-fevral.
↑ „Casio (calculator)“. www.firstversions.com. 2017-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 17-fevral.
↑ Museum of Soviet Calculators — VEGA (Wayback Machine saytida 2010-09-29 sanasida arxivlangan) ( at www.taswegian.com Error: unknown archive URL 20100929142141 sanasida arxivlangan)
↑ Считаем прибыль – обзор рынка калькуляторов // «Канцелярия» : Журнал. — 2009. — 12 sentyabr.
↑ Museum of Soviet Calculators — VEGA (Wayback Machine saytida 2012-05-16 sanasida arxivlangan)
↑ Считаем прибыль – обзор рынка калькуляторов // «Канцелярия» : Журнал. — 2009. — 12 sentyabr.
↑ Знаком «^» записана команда вычисления произвольной степени.
↑ Casio 新型號計數機 fx-50FH II 及 fx-3650P II 大測試 — YouTube
↑ „Reversing Sinclair’s amazing 1974 calculator hack — half the ROM of the HP-35“. 2019-yil 16-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 10-avgust.
↑ „Эмулятор русских калькулятов“. pmk.arbinada.com. 2021-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 16-noyabr.
↑ Считаем прибыль – обзор рынка калькуляторов // «Канцелярия» : Журнал. — 2009. — 12 sentyabr.
↑ Считаем прибыль – обзор рынка калькуляторов // «Канцелярия» : Журнал. — 2009. — 12 sentyabr.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Микрокалькулятор // Сельскохозяйственный энциклопедический словарь / Редкол.: В. К. Месяц (гл. ред.) и др. — М. : Советская энциклопедия, 1989. — С. 311. — 655 с.
Кройль, Ганс. Что умеет мой микрокалькулятор? = Was kann mein elektronischer taschenrechner? / Перевод с нем. Ю. А. Данилова. — М. : Мир, 1981. — 133 с. — (В мире науки и техники. 83).
Дьяконов В. П. Расчёт нелинейных и импульсных устройств на программируемых микрокалькуляторах: Справочное пособие. — М. : Радио и связь, 1984. — 176 с.
Дьяконов В. П. Справочник по расчётам на микрокалькуляторах. — 3-е изд., доп. и перераб. — М. : Наука, 1989. — 462 с. — ISBN 5-02-013988-2.
Дьяконов В. П. Современные зарубежные микрокалькуляторы. — М. : Салон-Р, 2002. — 393 с. — ISBN 5-93455-148-5.
Байков В. Д., Селютин С. А. Вычисление элементарных функций в ЭКВМ. — М. : Радио и связь, 1982. — 64 с.
Сворень Р. Пришла пора оставить счёты // Наука и жизнь : журнал. — 1981. — № 3. — С. 48-55. — ISSN 0028-1263. ; № 4. — С. 104-114, VI-VII

[1] „CT-555N | Citizen calculator“. 2017-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 21-oktyabr.

[2] Исключения редки, но существуют, например, Casio fx-6200G — не программируемый

[cancelaria2-3] Считаем прибыль – обзор рынка калькуляторов // «Канцелярия» : Журнал. — 2009. — 12 sentyabr.

[4] „Construction Master Pro | Calculated Industries“. 2019-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 10-avgust.

[5] „Casio 14-A“. 2020-yil 1-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 16-fevral.

[6] „Casio (calculator)“. www.firstversions.com. 2017-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 17-fevral.

[7] Museum of Soviet Calculators — VEGA (Wayback Machine saytida 2010-09-29 sanasida arxivlangan) ( at www.taswegian.com Error: unknown archive URL 20100929142141 sanasida arxivlangan)

[cancelaria3-8] Считаем прибыль – обзор рынка калькуляторов // «Канцелярия» : Журнал. — 2009. — 12 sentyabr.

[9] Museum of Soviet Calculators — VEGA (Wayback Machine saytida 2012-05-16 sanasida arxivlangan)

[cancelaria4-10] Считаем прибыль – обзор рынка калькуляторов // «Канцелярия» : Журнал. — 2009. — 12 sentyabr.

[11] Знаком «^» записана команда вычисления произвольной степени.

[12] Casio 新型號計數機 fx-50FH II 及 fx-3650P II 大測試 — YouTube

[13] „Reversing Sinclair’s amazing 1974 calculator hack — half the ROM of the HP-35“. 2019-yil 16-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 10-avgust.

[14] „Эмулятор русских калькулятов“. pmk.arbinada.com. 2021-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 16-noyabr.

[cancelaria5-15] Считаем прибыль – обзор рынка калькуляторов // «Канцелярия» : Журнал. — 2009. — 12 sentyabr.

[cancelaria6-16] Считаем прибыль – обзор рынка калькуляторов // «Канцелярия» : Журнал. — 2009. — 12 sentyabr.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]