Buxorxudotlar hokimligi

Buxorxudotlar sugʻ. βuxārak Xwaday
← 681 — 750 →
Poytaxti	Buxoro
Til(lar)i	Sugʻd tili
Boshqaruv shakli	Monarxiya

Buxorxudotlar hokimligi — Buxorxudotlar sulolasi idora qilgan kichik davlat (VII—VIII asrlar). Poytaxti Buxoro shahri. Hududi hozirgi Buxoro viloyatining Buxoro, Vobkent, Kogon, Romitan, Jondor va Qorakoʻl tumanlari yerlaridan iborat boʻlgan. Arablar Buxoroni fath etgandan keyingi dastlabki yillarda hokimiyatni buxorxudotlar bilan birgalikda boshqarganlar. 715-yil Xuroson noibi Qutayba ibn Muslim oʻldirilgach, sulola hokimlikni bir yil davomida mustaqil idora eilganlar. VIII asrning 3-choragida arablar butun Movarounnahrni fath etib, Buxorxudotlarni rasman oʻz oʻrinlarida qoldirgan boʻlsalarda, hokimiyatni amalda toʻlaligicha arablar boshqargan. 782-yil soʻnggi buxorxudot Bunyod Muqanna qoʻzgʻolonini qoʻllab-quvvatlagani uchun arablar tomonidan qatl etilib, Buxorxudotlar hokimligi bartaraf etilgan.

Tarixi

Eftaliylarning asosiy kuchlari 567–yilda Buxoro yaqinida turklar tomonidan tor-mor etilgan va Soʻgʻd Turk xoqonligiga qoʻshib olingan. VII asr boshlarida (603) Turk xoqonligi Gʻarbiy va Sharqiy xoqonliklarga boʻlinib ketdi. Gʻarbiy xoqonlik tarkibiga Qozogʻiston, Oʻrta Osiyo, Shimoliy Kavkaz, Qrim, Ural, Volgaboʻyi kiradi. Xoqonlik Sheguy xoqon ( 610-618- yillar) va uning ukasi Tonyabgʻu xoqon ( 618-630-yillar ) davrida hokimiyatning eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. Toxariston va Afg'onistondagi yangi yurishlar shtat chegaralarini Hindistonning shimoli-g'arbiy qismiga surib qo'ydi. Toʻnyabgʻu xoqon maʼmuriy islohot oʻtkazib, oʻlpon yigʻish ishlarini nazorat qilish va nazorat qilish uchun viloyatdagi oʻz vakillari – tudunlarni tayinladi. U oʻz tangalarini “To‘nyabgʻu xoqon” yozuvi bilan muomalaga chiqargan, deb taxmin qilinadi. Gʻarbiy Turk xoqonligi parchalangandan soʻng Buxoroda hokimiyat tepasiga buxorxudotlar keldi. Bir qator tadqiqotchilar buxorxudotlarni Ashina urug‘ining bir tarmog‘i deb hisoblaydilar. Narshaxiyning asarida nomi birinchi zikr etilgan buxorxudotlar hukmdori 673 yoki 674–yillarda vafot etgan Bidun (Buxor-Xudat-Bidun) edi. Uning vafotidan keyin taxtni o‘g‘li Tugʻshoda I (yoki Tahshod ) shoh bo‘ldi.

Buxorxudotlar hokimligi hududi arxeologik jihatdan mukammal oʻrganilmagan. Tarixiy manbalarda (masalan, Narshaxiyning „Buxoro tarixi“da) keltirilgan maʼlumotlarga qaraganda, Buxorxudotlar hokimligida bir qancha mustahkam qalʼali shaharlar boʻlgan, ularda madaniyat, hunarmandchilik, savdo-sotiq taraqqiy etgan. Buxorxudot Kono Buxorxudotlar hokimligida birinchi boʻlib oʻzining tasviri va uning ostiga "Buxoro hokimi" degan yozuv zarb qilingan kumush tangalar (dirhamlar) chiqargan. Bunday tangalar arxeologik qazishmalar vaqtida koʻplab topilgan. Narshaxiy oʻzining „Buxoro tarixi“ asarida Buxorxudotlardan bir nechasining nomini keltirgan boʻlib, ular orasida Kono va Abruy (Abarzi) degan ismlar ham mavjud. Tarixchi Gʻ. Gʻoibovning „Arablarning Oʻrta Osiyoga qilgan ilk yurishlari“ (Dushanbe, 1989) nomli asarida esa Buxorxudotlar vakillari quyidagicha tartibda bayon qilingan: Bidun (?—673), Xutak xotun (673—692), Tugʻshoda I (692—724), Tugʻshoda II (724—738), Qutayba ibn Tugʻshoda (738—753), nomaʼlum buxorxudot (Tugʻshoda III) (753—768), Sukon (768—775), Bunyod (775—782).

Din

Buxorxudotlar hukmronligi davrida Buxoro aholisining aksariyati turli dinlarga, jumladan zardushtiylikning mahalliy variantiga eʼtiqod qilganlar. Biroq xristianlik izlari ham topilgan, hatto Narshaxiy Buxoroda joylashgan cherkovni ham tilga olib o‘tgan.

Hukmdorlar

Hukumat yillari		Nomi	Eslatmalar
?	673	Bidun	Xutak xotunning eri
673	692	Xutak xotun	Bidunning xotini, Tugshada I ning onasi
692	724	Tugʻshoda I	Bidun va Xo‘tak xotunning o‘g‘li
706	709	Hunuq	vardanxudat, Vardonze hukmdori
		Tug‘shoda II	Tugʻshada I oʻgʻli
		Qutayba ibn Tug‘shoda	Tug‘shoda II ning ukasi
		Tug‘shoda III	nomaʼlum buxorxudot
		Sukon	Tug‘shoda III ning oʻgʻli
		Bunyod	Sukonning ukasi