Kontent qismiga oʻtish

Xitoy choy madaniyati

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Xitoy choy madaniyati ( soddalashtirilgan xitoycha : an'anaviy xitoycha : zhōngguó chá wénhuà, "Xitoy choy madaniyati") tarix davomida Xitoy madaniyati sezilarli darajada jismoniy va ma'naviy ta'sirga ega choyning barcha jihatlarini o'z ichiga oladi. Jumladan jismoniy jihatlariga choy yetishtirish tarixi, pivo tayyorlash, xizmat qilish usullari, iste'mol qilish usullari, san'ati va choy marosimi kabilarni misol sifatida keltirib o'tishimiz mumkin. Choy madaniyati choyni tashuvchi sifatida qabul qilish hamda shu tashuvchi orqali turli san'atlarni yoyishdir. Choy madaniyati ajoyib an'anaviy Xitoy madaniyatining ajralmas qismi bo'lib, uning mazmuni juda boy va qiziqarli sanaladi. Choy madaniyati - bu choy va madaniyatning uzviy asosiy negizi bo'lib, u moddiy va ma'naviy sivilizatsiyaning ma'lum bir davrining namoyon bo'lishini o'z ichiga oladi va o'zida mujassam qiladi. Choy madaniyati choy san'ati va ruhning uyg'unligi va choy san'atining ma'naviyat orqali ifodasidir. Xitoyda choy madaniyati Tan sulolasi davrida paydo boʻlgan, Son va Min sulolalarida gullab-yashnagan, Qing sulolasida esa pasayib ketgan.[1] Albatta bu choy madaniyati o'zining chuqur va uzoq tarixiga ega.

Xitoydagi choy madaniyati qadimgi va o'rta asrlardan beri qo'shni Sharqiy Osiyo mamlakatlari, xususan, Yaponiya va Koreyada kabi mamlakatlarning choy madaniyatiga ta'sir manbai bo'lgan, har bir mamlakat tarix davomida choy marosimining biroz boshqacha shaklini ishlab chiqqan; Shunga qaramay, bu farq choyga kech qo'llanilgan Buyuk Britaniya, Amerika Qo'shma Shtatlari va Rossiya kabi Xitoydan juda xilma-xil choy madaniyatini ishlab chiqqan mamlakatlar bilan solishtirganda unchalik katta farqga ega emas. Ammo keng miqyosda omma iste'moliga aylangan. Zamonaviy Xitoyda choy hali ham tasodifiy va rasmiy holatlarda muntazam ravishda iste'mol qilinadi. Ommabop ichimlik bo'lishdan tashqari, u an'anaviy xitoy tibbiyotida, bundan tashqari, Xitoy oshxonasida ajralmas tarkibiy qism sifatida keng foydalaniladi. Hatto barchaning sevimli ichimligiga aylanib ulgurgan choy Xitoyning unumdor yerlarida keng miqyosda yetishtiriladi va dehqonchilik sohalaridan biri sanaladi.

Etimologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shanxaydagi choyxona, Xitoy
Xitoyning Nankin shahridagi Prezident saroyi bog'idagi choyxona

Choy madaniyati tushunchasi xitoy tilida chayi ("choy ichish san'ati") yoki cha wenxua ("choy madaniyati") kabi iboralar bilan el orasida mashhur bo'lib shunday deb ataladi. Cha so'zi ( yán ) choy o'simligi Camellia sinensisdan olingan ichimlikni anglatadi. Miloddan avvalgi 8-asrgacha choy boshqa ko'plab achchiq o'simliklar bilan bir qatorda荼 pinyin (tú) atamasi va iyeroglifi bilan ma'lum bo'lgan. Bu ikki xitoycha belgi bir xil bo'lib, choyga tarjima qilingan xitoy yozuvidagi qo'shimcha gorizontal chiziqdan tashqari. Qadimgi belgi tubdan (pinyin: cǎo) qisqartma shaklida va fonetik ishorani beruvchi yú (pinyin: yú) belgisidan iborat.

Shu tarzda xitoy tilida choy so'zining manosini beruvchi bizga ma'lum choy so'zining iyeroglifi shakllangan.

Choy madaniyatining ma'naviy ma'nosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Choy marosimining ruhi choy madaniyatining o'zagidir. Chunki choy marosimi ruhining ma'nosi - bu uyg'unlik, tinchlik, baxt va salomatlik hamda rostgo'ylik, ularning eng muhimi baxt demakdir. Choy sog'likka yaxshi ta'sir qiladi va muntazam choy ichish tanani mustahkamlaydi. Jismoniy salomatlik "zavq va ozuqa" uchun zarur jihatlardan biri bo'lib, faqat zavqlanish orqali hayot sohasining sublimatsiyasiga erishish va hayot sifatini yaxshilash mumkin. Umuman olganda, choy marosimining ruhi bilan tanishganimizdan so'ng, biz choy madaniyatini yaxshiroq meros qilib olishimiz va targ'ib qilishimiz mumkin.Hatto choy marosimi Xitoyda hayot tarzining bir qismiga aylanib ulgurgan.

Tarix

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Choy Xitoyning janubi-g'arbiy qismida to'rt ming yil oldin topilgan.[2] Ko'pgina olimlar tibbiyot va qishloq xo'jaligining otasi hisoblangan Shen Nongni choyning ta'sirini kashf etgan birinchi odam deb hisoblashadi.[3] Xususan u bu choy o'simligi iste'molga yaroqli yoki emasligini o'zi iste'mol qilish orqali aniqlagan. Ammo u choydan oziq-ovqat yoki dori sifatida foydalanish mumkinligini aniqlash uchun ko'plab barglarni tatib ko'rganligi ma'lum edi.[3] Afsonaga ko'ra, u choyning foydali xususiyatlarini qanday kashf etgani haqida ikki xil ma'lumot mavjud.[2] Jumladan birinchisi, uning oshkora oshqozoni borligi aytiladi, u yerda uning oshqozoni ovqatlangan narsaga qanday munosabatda bo'lishini ko'rishi mumkin edi. Kun davomida barg terib charchab, suv qaynayotgan paytida, bir qancha barglar yerga tushib ketdi. Suv ichsa shirin edi, ta’midan rohatlanardi. Ko'p o'tmay, u yanada kuchayib ketdi. Ikkinchi hisobda Shen Nong 72 ta zaharli barglarni tatib ko'rdi va qattiq kasal bo'lib qoldi va o'limga yaqin edi. Yonida bir nechta barglarga ko'zi tushib, u ularni og'ziga solib, chaynadi. Biroq u ko'p o'tmay, u o'zini yaxshi his qildi va kuchayib ketdi va kasallik bartaraf bo'ldi, shuning uchun u ko'proq barglar iste'mol qildi. Ko'p o'tmay, zahar uning tanasini tark etdi.[2] Choyning tibbiy ta'siri haqida yozilgan birinchi kitob Shen Nongga tegishlidir.[2] Qadimgi Xitoy xalqi tarix mobaynida choy barglarini iste'mol qilgan deb ishoniladi. Ammo, Xitoyning madaniy jihati sifatida choyning rivojlanishi vaqt o'tishi bilan rivojlandi.[4]

Dastlab, choy o'simligi asosan zodagonlar elitasi va qirollik oilasi tomonidan ishlatiladigan hashamatli, qimmatbaho buyum edi.[5] Elita nafaqat tibbiy maqsadlarda , balki tanani quvvatlantirish va ongni tozalash uchun choy iste'mol qilishni boshladi.[2] Choylarni boshqa o'simliklar bilan qaynatib, dori, oziq-ovqat va ichimlikning aralashmasi hisoblangan choy sho'rvasini tayyorlashdi.[4] Sho'rvani iste'mol qilish achchiq ta'mi tufayli omma orasida mashhur bo'lmadi.[6] Tarixiy qaydlardan shu narsa ma'lumki aynan, Chjou sulolasi davridagi marosimlarga sig'inish amaldorlar boshchiligidagi choy marosimlarini o'z ichiga olganligini ko'rsatadi. Choy janubiy Xitoyda ekzotik o'simliklardan biri hisoblangan bo'lib, shuning uchun u imperatorga o'lpon sifatida taklif qilingan, to'langan va zodagonlarga xizmat qilgan.[4][6]

Xan sulolasi (miloddan avvalgi 206-milodiy 220)

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu davrda yovvoyi choy o'simligini yig'ish va qayta ishlashning yaxshilanishi choyning ta'mini tozaladi.[2] Bu zodagonlar orasida mashhur bo'lgan yoqimli tetiklik manbai bo'ldi.[2]

Jin sulolasi (266-420) va Vey davri (220-265)

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Choy madaniyati rivojlangan sayin, u asosan savodxonlar, rohiblar, monarx va uning amaldorlari elitasi orasida yuqori tabaqada to'plangan va e'zozlangan.[7] Choy foydali ichimlik sifatida sharobga qarama-qarshi qo'yilgan ichimlik sanalib, sharob "zo'ravonlik va mastlik" belgisi bo'lsa, choy esa "tozalik va poklik" ramzi edi.[2] Bu davrda choy chuqur falsafiy munozaralar uchun zamin ham bo'lib xizmat qildi , buddist va daochi falsafiy ta'limotlari o'rtasida diniy tafakkurning bir qismiga aylandi. Buddistlar bu g'amginlikni oldini olishga yordam beradi, deb ishonishgan va daoistlar bu odamni yosh ushlab turadi va o'lmaslikka olib keladi deb hisoblashgan.[2] Tang sulolasidan oldin choy asosan yuqori tabaqalar tomonidan dori-darmon, qurbonlik, o'lpon yoki marosim maqsadlarida ishlatilgan va iste'mol qilingan, ammo omma tomonidan zavqlanmagan va qadrlanmagan.[4]

Tang sulolasi (618-906)

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tang sulolasi davrida choy madaniyati yoki "choy san'ati" butun Xitoy bo'ylab keng tarqala boshladi.[3] Shuningdek choyni qayta ishlash usuli “yashil ildiz” deb nomlandi, bu esa uni ichishni yanada yoqimli qilish va uning mashhurligini oshirishga zamin yaratdi.[2] Qadimgi Choy Oti yo'lining rivojlanishi janubiy va shimoli-g'arbiy Xitoy va Tibet hududlari o'rtasidagi savdo yo'llarini keng miqyosda rivojlantirdi.[5] Katta kanalning tugallanishi Xitoyda tovarlarni tashishning tejamkor usulini yaratdi, bu esa choyning narxini arzonlashtirdi.[5] Savdo yo'llari va yangi qayta ishlash usullarini ochish choyni butun Xitoy bo'ylab milliy ichimlik sifatida yaratish uchun juda muhim edi.[5] Bundan tashqari savdoda ayirboshlash (barter) qilish uchun choy qimmatbaho tovarga aylandi.

Hunarmandlar shoirlar,yozuvchilar tomonidan she’rlar, chizmalar, qo‘shiqlar, adabiyotlar kabi yuzlab choy san’ati namunalari yaratildi. Bu davrda choyxonalar va choyxonalar ham tashkil etilgan.[2]

Choy klassikasi (780) Tang sulolasi davrida choy madaniyati inqilobiga katta hissa qo'shgan choy biluvchi(tatib ko'ruvchi) Lu Yuning muhim adabiyot asari bo'lib, unda u choyning har bir jihati atroflicha tahlil qilgan.[6] Choy klassikasi choyni o'rganishga oid birinchi monografiya manbai sanalib, u choy tarixi, uni yetishtirish, uni tayyorlash, xizmat qilish va ichish , uni urug'lik , o'simlik holidan iste'mol holatiga keltirilgunigacha bo'lgan barcha jarayonlari kabi o'n bobdan iborat. Lu Yu shuningdek, Xitoy choy madaniyati haqida umumiy ma’lumot berdi.[6] U oddiy odamlarni choy ichishga undagan, agar biror kishi sotib olish imkoni bo'lmasa, hatto unga sotib olib bergan va qanday choy idishlarini tashlab qo'yish mumkinligi haqidagi bo'limni qo'shgan. Lu Yu choy madaniyatiga chuqur ta'sir ko'rsatgani uchun "choy adibi" va "choy xudosi" sifatida mashhur nomlar bilan tanilgan.[3] Uning klassik kitobida choy ichish ma'naviy masalalar, san'at, Xitoy turmush tarzi, axloq va falsafa kabi eng muhim qirralarga e'tibor qaratilgan. Garchi Xitoy aholisining aksariyati uni o'qimaganliklariga qaramay , ziyolilar, zodagonlar va ma'naviyat peshvolari qatlamlari bu kitobni qabul qilishdi. Konfutsiy ta'limotlari dunyoni boshqarish, yaxshilash va axloqni klassik ta'lim orqali o'rgatish kerakligini ko'rsatdi. Liuning so'zlariga ko'ra, "Xitoy ziyolilari madaniyatni yoki barcha adabiyot va bilimlarni Tao tsivilizatsiyasi funktsiyasini (koinotning ishlash usuli) amalga oshirishga xizmat qiladigan inson axloqining tashuvchisi yoki quroli deb hisoblardi." [4] Lu Yuning klassik yozuvi yoqimli ichimlikni Xitoy madaniyatida to'qilgan san'atga aylantirishga yordam berdi.[4]

  1. ↑ Gao. „A Cultural History Of Tea In China“ (en). Culture Trip (2016-yil 16-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 3-dekabr.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 Liu, Tong. Chinese Tea (English). Australia: Cambridge, 2012. ISBN 978-0-521-18680-3. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Weber, Irena (December 2018). „Tea for Tourists: Cultural, Representation, and Borrowing in the Tea Culture of The Mainland China and Taiwan“. Academica Turistica. year11 2-jild.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Liu, Jerry C.Y. (2011). „Between Classical and Popular: The Book of Tea and the Popularization of Tea-Drinking Culture in the Tang China“. Journal of Popular Culture. 44-jild, № 1. 114–133-bet. doi:10.1111/j.1540-5931.2010.00822.x. PMID 21539025.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Sigley, Gary (2015-12-01). „Tea and China's rise: tea, nationalism and culture in the 21st century“. International Communication of Chinese Culture (inglizcha). 2-jild, № 3. 319–341-bet. doi:10.1007/s40636-015-0037-7. ISSN 2197-4241.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Hinsch, Bret. The Rise of TEA Culture in China: The Invention of the Individual (English). London: Cambridge, 2016. ISBN 978-1-4422-5178-6. 
  7. ↑ Jie. „Teahouses and the Tea Art: A Study on the Current Trend of Tea Culture in China and the Changes in Tea Drinking Tradition“ (2015). 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xitoy_choy_madaniyati&oldid=4219309" dan olindi