Toshkentdagi Kaufman mehribonlik uyi binosi

Toshkentdagi Kaufman bolalar uyi binosi — Toshkent shahridagi Rossiya imperiyasi davridagi yo‘q bo‘lib ketgan me’moriy yodgorlikdir. U 1913—1915-yillarda V.S.Geinselman va N.N.Botvinkinlar loyihasi bo‘yicha quriladi.

Bino Oktabr inqilobigacha 1918—1931-yillarda bolalar uyi sifatida faoliyat yuritadi. Uning devorlarida pedagog V.F.Lubentsov rahbarligida Karl Liyebknext nomidagi namunali mehnat maktabi bor edi. 1941—2017-yillarda ushbu bino qurilish ishlari bo‘yicha Energetika va avtomatlashtirish instituti shug‘ullanadi. Mazkur tumanda 2017-yilda qayta ta’mirlash ishlari olib borilishi munosabati bilan me’moriy obida poytaxt markaziga ko‘chirilgani ma’lum qilinadi.

Joylashgan o‘rni

Kaufman mehribonlik uyi binosi Toshkent shahrining Mirzo Ulug‘bek tumani Charogon ko‘chasi (sobiq Sagu ko‘chas) bo‘ylab joylashgan.

Bolalar uyi binosiga kirish  

Tarixi

Bolalar uyi

XX asr boshlarida Toshkentda bolalar uchun ikkita mehribonlik uyi mavjud edi: Aleksandr va Kaufman ( Turkiston general-gubernatori va Turkiston xayriya jamiyatining asoschisi K. P. fon Kaufman xotirasiga berilgan, har yili o‘z ixtiyoridan tarbiyalanuvchilar uchun mablag‘ ajratgan). Xivinskiy ko'chasi va Pushkinskaya ko'chasi o'rtasida joylashgan Kaufman bolalar uyi bir vaqtning o‘zida Nikolskiy qishlog‘i yaqinidagi shahar atrofi (o‘sha paytda) hududiga ega edi. 1912-yilning yozida ushbu hududda 100 nafar yetim bolani joylashtirishga mo‘ljallangan yangi bino qurishga qaror qilindi, shu bois Qurilishni rejalashtirish qo‘mitasi tuziladi.

Arxitektor V. S.Geynselman

Bolalar uyi binosining sharqiy qanoti

Qo‘mita tarkibiga, xususan, M.A.Sadirin (rais), S Ya.Berdin, V.S.Geynselman, A.Mallaboyev, N.I.Nikitin, A.A.Burmeysterlar kiradi va uning barcha a’zolari beminnat xizmat ko‘rsatishadi. Bino loyihasi me’morlari V.S.Geynselman va N.N.Botvinkin tomonidan tuziladi va Geynselman nafaqat chizmalar va rejalarni tayyorlash, balki smetalarni tekshiradi, ularning bajarilishini nazoratga oladi .

Sharqiy qanotning uchining bo‘lagi

Bino pishitilgan gʻishtdan qurilgan . Uning planirovkasida tomdagi shisha konstruksiyalar orqali birinchi qavat koridorlarida ventilyasiya va tabiiy yorug‘likni ta’minlash uchun nostandart muhandislik yechimi ishlatiladi . Birinchi jahon urushining boshlanishi sarf-harajatlarning 2-3 baravar oshishi bilan birga ishni sezilarli darajada murakkablashtirib yuboradi. Biroq, qurilish materiallari (tik turgan yog‘och, g‘isht, tosh, qum, ohak) oldindan tayyorlanadi, bu hatto qurilishning umumiy qiymatini 125 135,4 rublgacha kamaytirishga imkon beradi va vasiylik mablag‘laridan 33 565,82 rublni tejashga asos beradi. 1915-yil 2-oktabrda qo‘mita tomonidan binoni qabul qilish to‘g‘risida dalolatnoma tuziladi va 1916-yil 13-dekabrda qurilish ishlari yakunlanganligi to‘g‘risida dalolatnoma tuziladi, bir vaqtning o‘zida yangi mehribonlik uyi faoliyatini boshlaydi .

Binoning sharqiy qanoti, tom orqali tabiiy yorug‘lik shisha konstruksiyasini ko‘rsatadi

Oktabr inqilobidan ko'p o'tmay, Kaufman bolalar uyi binosini yopishga qaror qilinadi .

Namunaviy mehnat maktabi

1918-yilda o‘qituvchi V.F.Lubensov Turkiston o‘lkasida yangi, sovet mehnat maktabini yaratish ustida ish boshlaydi. Joriy yilning bahorida u Chimyonda kichik qishloq xo‘jaligi otryadi tashkil etib, uning negizida sobiq kadet korpusidagi Pavel Poltoratskiy nomidagi pedagogika shaharchasi tarkibida tajriba-mehnat o‘quv muassasa tashkil etiladi.  Biroq, fuqarolar urushi tufayli bu binolar Qizil Armiya harbiy gospitaliga berib yuboriladi. Buning evaziga Turkiston Muxtor Sovet Sosialistik Respublikasi hukumati avvallari Kaufman mehribonlik uyiga tegishli bo‘lgan binoni, shuningdek, Nikolskiy hududidan Sovet hukumati tomonidan burjuaziyadan tortib olingan 40 gektarga yaqin bog‘ yerlarini ajratib beradi. V.F.Lubensov tomonidan tashkil etilgan kommunal-maktab Xalq ta’limi komissarligiga bo'ysunadi va 1921-yilda esa mazkur bino nemis va xalqaro ishchi, kommunistik shaxs Karl Libknext nomini oladi.

K.Libknext nomidagi namunali (tajriba-ko‘rsatma) mehnat maktabi 1931-yilgacha (boshqa maʼlumotlarga koʻra – 1930-yilgacha) mavjud boʻlgan. 1919—1931-yillarda u yerda ota-onasini yo‘qotgan va yetim m bo‘lib qolgan 600 ga yaqin bolalar o‘qishni tamomlaydilar. Uning tarbiyalanuvchilari turli millatlarga mansub edi: ruslar, o'zbeklar, qozoqlar, turkmanlar, tatarlar, armanlar, ukrainlar bor edi. Muassasa tarkibida bolalar uyi, 9 yillik ta’lim maktabi, o‘qituvchilar va agronomlar tayyorlash uchun ikki yillik kurslar ochiladi . 1925-yildan boshlab V. F. Lubentsov taklifi bilan maktabda taʼlim nafaqat rus tilida, balki oʻzbek tilida ham olib boriladi. O‘sha yildan boshlab har yili kommunal-maktabida o‘zbek o‘qituvchilari malakasini oshirish kurslari tashkil etiladi va 1926-yildan pedagogika laboratoriyasi ishga tushiriladi .

O‘quv jarayonining uzviy jihati tarbiyalanuvchilarning o‘zini-o‘zi boshqarishini shakllantirish edi . Birinchi yili kommunal-maktab tartibsizlikdan katta zarar ko‘radi, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari ommaviy ravishda qochishga va maktab mulkini o‘g‘irlashga ishtiyoqmand edilar, shu sababli V.F.Lubensov o‘qituvchilarsiz yig‘ilishda o‘tkir muammolarni hal qilishni taklif qiladi. Bu nostandart chora o‘z ta’sirini ko‘rsatadi .

O'rta Osiyo sharoitida bolalar ta'limining politexnika va mehnat xarakteriga e'tibor qaratilishi innovasion edi. K. Libknext maktabining o‘quvchilari asosiy o‘quv fanlari bilan chambarchas bog‘langan holda dala dehqonchiligi, duradgorlik va santexnika, temirchilik, tikuvchilik kabi ko‘nikmalarga ega bo‘lishdi . Kommunal-maktabning o‘z ishlab chiqarish ustaxonalari bo‘lib, turli qishloq xo‘jalik ishlari, keyingi yillarda ham kichik g‘isht zavodi bo‘lib, o‘zini mahsulot bilan ta’minlab, davlatga yetkazib bergan. Har kuni o‘quvchilarning bir qismi ish vazifasini topshirardi . Mehnatni tashkil etish yuqori intizom bilan ajralib turardi. Shu bilan birga, havaskorlarning chiqishlari va san’atga qiziqishlari rag‘batlantirilgandi, maktabda drama to‘garagi, o‘z orkestriga ega edi, bundan tashqari gazeta ham chiqariladi. Maktab o‘qituvchilari orasida V.F.Lubensov bilan birga TASSR Maorif xalq komissarligi huzuridagi ilmiy-pedagogik komissiya rahbari /O‘zSSR N.P.Arxangelskiy edi (ikkalasiga ham O‘zSSRda xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi unvoni beriladi). Bitiruvchilarning ko‘pchiligi malakali o‘qituvchilar, ishchilar, olimlaryetishib chiqadi, jumladan shifokor, Lenin mukofoti laureati Ya. X. To'raqulov , O‘zbekiston xalq artisti A. A. Abdullaev, genetik M. E. Lobashev (biri Sanya Grigorevning "Ikki kapitan" romanidagi prototiplari), mineralog A. A. Kuxarenko , geolog A. A. Babinlarni ta’kidlash mumkin.

1931-yilda Oʻzbekiston SSR poytaxti Samarqanddan Toshkentga koʻchirilishi munosabati bilan sobiq Kaufman boshpanasi binosi davlat ehtiyojlariga berildi. Karl Libknext maktabi yopiladi, ammo V.F.Lubensov o‘z o‘qituvchilik faoliyatini shu sohada davom ettirib, Samarqandga ko‘chirib o‘tkazadi .

1920-30-yillarda yoki boshqa manbalarga Ulug‘ Vatan urushi davrida devorning tashqi qismida, binoning yon kirish eshigi yaqinida bugungi kungacha saqlanib qolgan freskalar chizilgan .

Energetika va avtomatlashtirish instituti

1941-yilda Leningraddan ilmiy xodimlarning evakuasiya qilinishi munosabati bilan Suv xo‘jaligi muammolari institutining energetika bo‘limi negizida Toshkentda Energetika instituti tashkil etilib, keyinchalik u Energetika va avtomatlashtirish institutiga aylantiriladi . Muassasa sobiq bolalar uyi va mehnat maktabi binosida joylashgan edi[. Institutda energetik sinov maydonchalari yaratiladi, 1957-yilda bu yerda birinchi kaskad transformatori o‘rnatiladi va ishga tushiriladi.

2006-yilda me’moriy yodgorlik O‘zbekiston tarixi va madaniyat yodgorliklarini muhofaza etish va ulardan foydalanish bo‘yicha Davlat boshqarmasi ekspertizasidan o‘tgan va arxiv materiallarini hisobga olgan holda davlat darajasida muhofaza qilish maqomiga ega bo‘ladi . Energetika va avtomatlashtirish institutining binosi (1825-sonli) tarixiy, badiiy yoki boshqa madaniy ahamiyatga ega bo‘lgan ob’ektlar ro‘yxatiga kiritiladi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 5-dekabrdagi 335-son qarori (“Tarixiy, badiiy yoki o‘zga madaniy qimmatliligi tufayli garov va ipoteka qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan ob’yektlar ro‘yxatini tasdiqlash to‘g‘risida”gi) garov va ipoteka mablag‘laridan foydalanish, qaror ning ilovasiga muvofiq ruxsat berilmaydi .

2016-yilda Energetika va avtomatlashtirish instituti “O‘zbekenergo” aksiyadorlik jamiyatining ilmiy-texnika markaziga aylantirilib, tarixiy binoni egallashda davom etadi .

Xozirgi zamon

2017-yil 9-yanvarda Mirzo Ulug‘bek tumanini 2017—2019-yillarga mo‘ljallangan rekonstruksiya qilish rejasi qabul qilinadi. Tuman me’mori vazifasini bajaruvchi Mirobid Jamolovning ta’kidlashicha, sobiq Kaufman bolalar uyi joylashgan hudud istirohat bog‘iga aylanishi ko‘zda tutilgandi, biroq tarixiy obida bo‘yicha rahьariyat ko‘rsatmasi yo‘q va madaniy boylik bo‘lgani bois, Vazirlar Mahkamasi maxsus davlat komissiyalari ishi asosida tegishli qarorlar qabul qilinishi kerak bo‘ladi . Ammo Toshkent shahar hokimligi tarkibidagi Obodonlashtirish bosh boshqarmasi kapital qurilish boshqarmasining sobiq xodimi V.Mayevskiy ushbu joy rekonstruksiya qilinayotgan hududlarga umuman kirmasligini ta’kidlaydi .

Hozirgi kunda ilmiy markaz boshqa tumanga ko‘chirilmoqda, u yerda unga ancha kichikroq bino ajratilgan . Institut va unga tutash xususiy sektorning yordamchi binolarini buzish va uni amalga oshirish buzish-shtabi qarama-qarshi Kaufman old tomonida joylashgan .

Toshkent jamoatchiligida me’moriy yodgorlik tugatilishi xavfi bor degan xavotirlar bor edi. Masalaga oydinlik kiritish uchun ketgan jurnalist va blogerlarga suratga olish taqiqlangan, hatto binoga kirishga ham ruxsat berilmagan, ular uning taqdiri haqida ma’lumot berishdan bosh tortishgan. O‘zini tanishtirmagan shtab vakillari ulardan shaxsiy ma’lumotlarni so‘rashdi . “Gazeta.uz” bilan suhbatlashgan ilmiy markaz xodimlarining aksariyati sobiq Kaufman boshpanasi ham rejaga ko‘ra buzib tashlanishi mumkinligini tasdiqladi, boshqalari esa bu masalani yechim topmaganini aytishdi. Bundan tashqari, ilmiy markazning qimmatbaho uskunalari uchun boshqa joyga ko‘chirilishining salbiy oqibatlari qayd etildi . Kaufman bolalar uyi binosining buzilishi mumkinligi haqidagi xabar Toshkentda eng shov-shuvli xabarlardan biriga aylanadi .

“Gazeta.uz” xabariga ko‘ra, 2017-yilning 10-iyul kuni O‘zbekiston bosh vaziri Abdulla Aripov rekonstruksiya qilingan hududga tashrif buyurib, me’moriy yodgorlikni asrab-avaylash va restavrasiya qilish bo‘yicha topshiriq beradi . 18 iyul kuni: Kaufman bolalar uyi binosini demontaj qilish va aniq qayta tiklash (“regenerasiya”) yo‘li bilan haqiqiy g‘ishtdan Toshkent shahri markaziga ko‘chirishni O‘zbekiston Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi hukumatdagi manbalar tomonidan tasdiqlangan qarorni topshiradi. O‘sha internet nashrida O‘zbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tashabbusi haqidagi xabar berilgan edi. Shu bilan birga, binoning hozirgi holati avariya holatida ekanligi qayd etiladi . Ish joyini borib ko‘rgan “O‘zbekiston yangiliklari” gazetasi muxbiri alohida qurilish konstruksiyalariga jiddiy shikast yetganini tasdiqladi: qanotlardan birida tosh devoridagi yoriqlar, polda hasharotlar yegan yog‘ochlar, ustunlari vaqti-vaqti bilan yemirilgani, chordoqdagi mahalliy yong‘in izlarini ko‘rinadi .

2017-yil 26-iyul holatiga ko‘ra tom konstruksiyalarini demontaj qilish ishlari yakunlandi, g‘isht ishlarini ajratish va olib tashlash ishlari olib borilmoqda. Arxitektura yodgorligini qayta tiklash uchun Toshkent yuridik universiteti orqasidagi hudud ajratiladi. 25 avgustda sobiq mehribonlik uyidan faqat kirish ravoqlari qoladi.

2017-yil 26-avgust kuni Toshkent shahridagi Kaufman nomli mehribonlik uyi binosining bir yarim oydan ortiq davom etgan buzish ishlari to‘liq bitkaziladi .

Manbalar

• Санаева Т. „Cносить нельзя, сохранить для потомков: Ташкент может лишиться еще одного исторического здания“. Новости Узбекистана (2017-yil 9-iyul). 2017-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-iyul.

• Санаева Т. „В год диалога с народом: вопрос о сохранении здания Кауфманского приюта остается открытым“. Новости Узбекистана (2017-yil 11-iyul). 2018-yil 16-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-iyul.

• Санаева Т. „Приют Кауфмана меняет адрес, или Об этом говорит весь Ташкент“. Новости Узбекистана (2017-yil 26-iyul). 2017-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 26-iyul.

• „Здание Кауфманского приюта в Ташкенте сохранят“. Газета.uz (2017-yil 10-iyul). 2017-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-iyul.

• Сударева А. „Ташкентский Кауфманский детский приют. Продолжаем тянуть ниточку“. Письма о Ташкенте (2011-yil 8-iyun). 2017-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-iyul.

• „Образцовая трудовая школа имени К. Либкнехта“,Ташкент. Энциклопедия. Ташкент: Главная редакция УзСЭ, 1983 — 229 bet. 
• Лунин Б. В. Педагог, учёный, общественник (к 100-летию со дня рождения Н. П. Архангельского) // Общественные науки в Узбекистане. — 1991. — Вып. 3. — С. 47—48.
• Архангельский Н. П. „«Жемчужина Востока»“,. Ветераны труда рассказывают (сборник воспоминаний ветеранов социалистического строительства в Узбекистане). Ташкент: Узбекистан, 1973 — 196—206 bet. 
• Фетисов В. „Педагогическая поэма Всеволода Лубенцова“. Новости Узбекистана (2015-yil 25-dekabr). 2017-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 22-avgust.