Rossiyadagi turklar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

 

Rossiyadagi turklar ( turkcha: Rusya'daki Türkler,ruscha: Турки в России ), turk ruslari yoki rus turklari deb ham ataladi, Rossiyaga ko'chib kelgan yoki Rossiya davlatida tug'ilgan to'liq yoki qisman etnik turkiy odamlarga tegishli. Jamiyat asosan bir nechta migratsiya to'lqinlaridan iborat, masalan: rus-turk urushlari davridagi Usmonli-Turkiya asirlarining avlodlari; turk mesxeti jamiyati va yaqinda Turkiya Respublikasidan kelgan turk muhojirlari[1].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

4 yoshida Usmonli Bolgariyasida topilganidan so'ng, Ayshe rus-turk urushi (1877-1878) paytida rus askarlari tomonidan asrab olingan va Maria Kexholmskaia [ru] nomi bilan xristian diniga berilgan [2]...

Usmonli migratsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1926-yilda Sovet Ittifoqining Birinchi Butun ittifoq aholini ro'yxatga olishda Sovet Ittifoqida yashovchi 8570 Usmonli turklari qayd etilgan. Usmonli turklari endi aholini ro'yxatga olishda alohida ro'yxatga olinmaydi, chunki 1920-yillarda Rossiyada yashaganlar keyinchalik rus jamiyatiga assimilyatsiya qilingan yoki mamlakatni tark etgan deb taxmin qilinadi[3].

Mesxeti turklarining migratsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2-jahon urushi davrida Sovet Ittifoqi Turkiyaga qarshi bosim kampaniyasini boshlashga tayyorlanayotgan edi. O'sha paytda tashqi ishlar vaziri bo'lgan Vyacheslav Molotov Turkiyaning Moskvadagi elchisiga Turkiyadan Onado'lining uchta viloyatini (Kars, Ardaxon va Artvin) topshirishni so'radi.Shunday qilib, Turkiyaga qarshi urush mumkin bo'lib tuyuldi va Iosif Stalin Turkiya-Gruziya chegarasi yaqinidagi Mesxetida joylashgan strategik turk aholisiga genotsid qilishni xohladi, chunki rus-turk urushlari paytida mintaqa turklari Usmonlilarga sodiq bo'lgan edi. Imperiya va shuning uchun Sovet niyatlariga dushman bo'lishlari mumkin edi. 1944-yilda mesxeti turklari Gruziyaning Mesxeti shahridan majburan deportatsiya qilindi va turk chegarasidan o'z qarindoshlari bilan hamkorlikda kontrabanda, banditizm va josuslikda ayblandi.

Sovet hokimiyati 17ming mesxeti turkini, Farg'ona vodiysidagi deyarli butun turk aholisini Rossiyaga olib ketish to'g'risida rasmiy qaror chiqardi. O‘zbekistonning boshqa hududlaridan kelgan yana 70ming mesxeti turklari ko‘p o‘tmay birinchi muhojirlar to‘lqiniga ergashib, asosan Ozarbayjonga va Rossiyaga joylashadilar.

1970-yillarning oxirlarida Stavropol va Krasnodar hokimiyatlari mesxeti turklarini Rossiya janubidagi qishloq xoʻjaligi korxonalarida ishlashga taklif qilish va yollash maqsadida Oʻzbekistonning turli viloyatlariga tashrif buyurdilar [4]. 1985-yilda Moskva ko'proq mesxeti turklarini Rossiya janubidagi etnik ruslar tashlab ketgan qishloqlarga ko'chib o'tishni taklif qildi. Biroq, mesxeti turklarining javobi, agar ular o'z vatanlariga ko'chib o'tishlari kerak bo'lsa, O'zbekistonni butunjlay tark etadilar [5]. Keyin 1989-yilda o‘zbek millatiga mansub turklarga qarshi bir qator harakatlar boshlandi; ular Farg'ona vodiysida yuzdan ortiq odamning o'limiga sabab bo'lgan tartibsizliklarning qurboni bo'ldilar. Bir necha kun ichida 503-sonli qaror turklarni Rossiya janubidagi bo'sh fermalarni egallashga "taklif" e'lon qilindi va ular yillar davomida ko'chib o'tishga qarshilik ko'rsatdilar va 17 000 ga yaqin mesxeti turklari Rossiyaga evakuatsiya qilindi [6] [7] . Mesxeti turklari oʻzbek qoʻzgʻolonlarini Moskva kgbsi rejalashtirgan, deb taʼkidlaydilar. [7] 1990-yillarning boshlariga kelib, O‘zbekistonda hali ham istiqomat qilayotgan 70 000 mesxeti turklari zo‘ravonlik davom etishidan qo‘rqib Ozarbayjon, Rossiya va Ukrainaga ketishdi [6].

Materik turklar migratsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2000-yillarda Rossiyada Turkiyadan kelgan muhojirlar soni ortib borayotganiga guvoh bo'lindi; Turk mehnat muhojirlari soni yiliga o'rtacha 30-50% ga o'sdi. [8] 2008-yilga kelib Rossiyada 130 000 dan ortiq Turkiya fuqarolari ishlagan; Turk muhojirlarining aksariyati Turkiyada ruslarga uylangan va keyin turmush o'rtog'ining vatanida yashash uchun kelganlardir [8].

Demografiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

2010-yilgi Rossiya aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, 105 058 kishi o'zini "turk" deb e'lon qilgan va 4 825 kishi "mesxeti turklari" deb e'lon qilgan; demak, aholini ro'yxatga olish mamlakatda jami 109 883 nafar turk yashaganligini ko'rsatdi. [9]

Rossiya aholini ro'yxatga olish bo'yicha Rossiyadagi turklar
Rossiya aholini ro'yxatga olish turklar
1939 [10] 2936
1959 [11] 1377
1970 [12] 1568
1979 [13] 3561
1989 [14] 9 890
2002 [15] 95 672 [a]
2010 [9] 109 883 [b]

Diskriminatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rossiyadagi mesxeti turklari, ayniqsa Rossiyaning Krasnodardagilar mahalliy aholining dushmanligiga duch kelishdi. Krasnodardagi mesxeti turklari jiddiy inson huquqlari buzilishiga, jumladan, fuqarolikdan ham mahrum qilingan. Ular fuqarolik, siyosiy va ijtimoiy huquqlardan mahrum qilingan, mulkka ega bo‘lishlari va mehnat qilishlari taqiqlangan [16] .2004-yildan beri ko'pchilik hozirda Krasnodar o'lkasidan AQShga qochqin sifatida ketmoqda[17].

Asil oilalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Taniqli odamlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu ro'yxatga to'liq va qisman turk kelib chiqishli odamlar bor.

Ivan Aksakov
Vasiliy Ekimov
Vasiliy Kapnist
Aleksey Verstovskiy
Vasiliy Jukovskiy

Qo'shimcha[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ma'lumotnomalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. Ryazantsev 2009, 155.
  2. 2,0 2,1 The story of Marie Kexholmskaia, a Turkish Child Adopted by Russian Soldiers, The Salt Lake Herald, 11 July 1890, qaraldi: 23 May 2021, „During the Russian-Turkish war a private in the Kexholm regiment when in Bulgaria found a little Turkish girl about four years old... The child, who was suffering for want of food, soon recovered and told her protectors that her name was Aisha. When the regiment returned to Warsaw the officers resolved to take best care of the girl. They imposed upon themselves an income tax of 1 per cent. Aish, who meanwhile had been christened under the name Lexholmskaia...“ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "SLDH" defined multiple times with different content
  3. Akiner 1983, 381.
  4. Ryazantsev 2009, 168.
  5. Goltz 2009, 124.
  6. 6,0 6,1 Ryazantsev 2009, 167.
  7. 7,0 7,1 Goltz 2009, 125.
  8. 8,0 8,1 Ryazantsev 2009, 159.
  9. 9,0 9,1 Демоскоп Weekly. „Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав населения Российской Федерации“. Qaraldi: 2012-yil 30-yanvar.
  10. Демоскоп Weekly. „Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. Qaraldi: 2011-yil 4-iyun.
  11. Демоскоп Weekly. „Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. Qaraldi: 2011-yil 4-iyun.
  12. Демоскоп Weekly. „Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. Qaraldi: 2011-yil 4-iyun.
  13. Демоскоп Weekly. „Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. Qaraldi: 2011-yil 4-iyun.
  14. Демоскоп Weekly. „Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. Qaraldi: 2011-yil 4-iyun.
  15. Демоскоп Weekly. „Всероссийская перепись населения 2002 года.“. Qaraldi: 2011-yil 4-iyun.
  16. Barton, Heffernan & Armstrong 2002, 9.
  17. Coşkun 2009, 5.
  18. 18,0 18,1 I, Aksakov (2020), Иван Сергеевич Аксаков в его письмах: Часть 1: учебные и служебные годы, Litres, ISBN 9785042442186, „Его жена и мать Ольги Семеновны была Турчанка, Игель-Сюма, взятая летъ, при осаде Очакова.“
  19. 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Рубрика «Аксаковы. История разбитых судеб»: «Глава I», Aksakoff, qaraldi: 11 April 2021, „От брака с Ольгой Семеновной Заплатиной (1 марта 1793 г. – 2 мая 1878 г.), дочерью генерал-майора Семена Григорьевича Заплатина и пленной турчанки Игель-Сюм, Сергей Тимофеевич Аксаков имел четырех сыновей – Константина, Григория, Ивана, Михаила и семь дочерей – Веру (1819–1864 гг.), Ольгу (1821–1861 гг.), Надежду (1829–1869 гг.), Анну (1829–1829 гг.), Любовь (1830–1867 гг.), Марию (1831–1906 гг.), Софью (1835–1885 гг.).“
  20. Поколенная роспись: поколение XXV, Aksakoff, qaraldi: 11 April 2021, „Дочь генерал-майора Семена Григорьевича Заплатина и пленной турчанки Игель-Сюм (Руммель В.В., Голубцов В.В. Т. I. С. 29).“
  21. 'Mithat Can ile her şey çok güzel', Hürriyet, 2018, qaraldi: 11 April 2021, „Moskova’da doğmadım, Moskova’nın yakınlarında bir kasabada doğdum... annem Rus. Babam Bulgar göçmeni Türk.“
  22. Bulgaristan Göçmeni Bir Türk'ün Kızı - Alina Boz, Bizim Gazete, 2018, qaraldi: 11 April 2021, „14 Haziran 1998 tarihinde Rusya, Moskova'da dünyaya gelen Alina Boz'un annesi Rus Olga Boz, babası Bulgaristan göçmeni Türk'dür.“
  23. Первый русский Актёр, Белгород Медиа, 2013, qaraldi: 11 April 2021, „А ведь он был уже семейным человеком. Супругой его стала прекрасная турчанка Елена Дмитриевна Дмитриева, которую муж ласково называл Алёшей.“
  24. «Роза в черных кудрях». История любви Михаила и Елены Щепкиных, The Armenian Museum of Moscow and Culture of Nations, 2017, qaraldi: 11 April 2021, „В 1812 году Елена Дмитриевна стала женой провинциального крепостного актера Михаила Щепкина. Она — турчанка по происхождению и русская по духу — стала своему мужу верным другом, поддержкой и опорой, хранительницей очага...Однажды, когда Елена Дмитриевна уже была замужем, до нее дошли слухи, что семья турецкого паши, приехавшая в Санкт-Петербург, разыскивает дочь, пропавшую у них при взятии Анапы. Как пишет невестка Щепкиных в своих воспоминаниях, Елена Дмитриевна была уверена, что разыскивают именно ее: о своем происхождении ей все было известно. Люди, у которых ей довелось побывать в воспитанницах, не делали из этого секрета и довольно подробно обо всем рассказывали. Но Елена Щепкина не пожелала что-либо менять в своей жизни. Посланцы турецкого паши уехали ни с чем.“
  25. Vladimir, Butromeev (1997), Иллюстрированная энциклопедическая библиотека: Искусство России, Алкиона, ISBN 9785270016166, „ЕКИМОВ ( Василий Петрович, он же Якимов ) — литейный мастер Академии художеств, турецкого происхождения ( 1758— 1837 )...“
  26. RUSYA VATANDAŞI AHISKALI TÜRK NİYAZ İLYASOV AVRUPA ŞAMPİYONU OLDU, Ahıskaspor Kulübü, 2018
  27. Мемория. Тина Канделаки, Polit, 2014, qaraldi: 23 May 2021, „Тинатин Гивиевна Канделаки (39 лет) родилась в Тбилиси в семье служащих. Отец — Гиви Шалвович происходил из дворянского грузинского рода, работал директором овощной базы в Тбилиси, мать Эльвира Георгиевна — наполовину армянка, наполовину турчанка, работала врачом-наркологом. После выхода на пенсию родители Канделаки переехали в Москву, где отец скончался в 2009 году.“
  28. Brown, William Edward (1980), A History of 18th Century Russian Literature, Ardis Publishing, 455-bet, ISBN 9780882333410, „D. Vasily Vasilievich Kapnist (1758-1823): The fourth and longest-lived poet of the Lvov circle was Vasily Vasilievich... there is a family tradition that his own mother was, like Zhukovsky's, a captive Turkish woman...“
  29. Averkov, Stanislav (2021), Современные страсти по древним сокровищам, LitRes, ISBN 9785457752559
  30. Караманов Алемдар Сабитович, muzcentrum, 2011-11-20da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 6 May 2021
  31. Eşref Kolçak: Yeşilçam'ın usta oyuncusu Eşref Kolçak 92 yaşında hayatını kaybetti, BBC, 2019, qaraldi: 11 April 2021, „Babası İspir Gaziler köyünden Harun Kolçakoğlu, annesi ise daha sonra Hateme adını alan Rus kökenli Katya'dır.“
  32. Абрамов Виталий (2005), „Турчанка из рода Крупских. Штрихи к родословной Надежды Константиновны“, Родина, 7-jild, 55-bet, ISSN 0235-7089
  33. 33,0 33,1 {{Yangiliklar manbasi}} andozasidan foydalanishda title= parametri belgilanishi kerak.
  34. Duygu Özaslan yeni sevgilisiyle fotoğrafını ilk kez paylaştı - Can Maxim Mutaf kimdir, kaç yaşında, nereli?, Hürriyet, 2020, qaraldi: 11 April 2021, „Frutti Extra Bursaspor ve millî basketbol takımı oyuncusu Can Maxim Mutaf, 9 Ocak 1991 tarihinde dünyaya geldi. Babası Türk, Annesi Rus'tur. Rus vatandaşlığına da sahiptir.“
  35. Bogacheva, Irina (2018), Культурный центр турок-месхетинцев «Ватан Ёлунда», Kabardino-Balkarskaya Pravda, 2021-06-30da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 19 June 2021, „С началом Великой Отечественной войны было мобилизовано практически всё взрослое мужское турецкое население (более 40 тыс. человек, 26 тыс. из них погибли), восемь человек стали Героями Советского Союза, трое – полными кавалерами орденов Славы. Тремя орденами Славы был награждён Минур Иса оглы Мамедов, который последний период жизни провёл в Кабардино-Балкарии, в городе Нарткале.“
  36. Aleksandrova, Vera (1963), A History of Soviet Literature, Greenwood publishing, 260-bet, ISBN 978-0837161143, „The Paustovsky family stems from Zaporozhye Cossacks, with an admixture of Turkish and Polish blood.“
  37. Vincent, Veresaev (2018), Спутники Пушкина. Том 1, Рипол Классик, 146-bet, ISBN 9785386108564, „ПЕТР ИВАНОВИЧ ПОЛЕТИКА (1778–1849) Сын врача из обрусевших польских шляхтичей и пленной турчанки.“
  38. Петр Иванович Полетика: 15.08.1778 - 26.01.1849, RusDiplomats, qaraldi: 11 April 2021, „Сын надворного советника Ивана Андреевича Полетики (ок. 1726-1783), врача при карантинной заставе, и турчанки Фатимы, захваченной русскими в плен при взятии Очакова.“
  39. T., Korzhenyants, Алексей Николаевич Верстовский, Belcanto, qaraldi: 11 March 2021, „Верстовский родился в имении Селиверстово Тамбовской губернии. Отец композитора был внебрачным сыном генерала А. Селиверстова и пленной турчанки, и потому фамилия его — Верстовский — образована от части родовой фамилии, а сам он был приписан к дворянскому сословию как выходец из «польского шляхетства».“
  40. Род Селиверстовых - Верстовских, Tambov State Technical University, 2015, qaraldi: 11 March 2021, „Дед знаменитого композитора, Алексей Михайлович, был генерал-майором во времена Екатерины II. Под Измаилом он взял в плен красавицу турчанку, в которую влюбился.“
  41. Shirlee, Emmons; Lewis, Wilbur Watkins (2006), Researching the Song: A Lexicon, Oxford University Press, ISBN 9780199882304, „Zhukovsky, Vasily (1783-1852): Russian poet, the natural son of a wealthy landowner father and a captive Turkish girl.“
  42. Robert, Chandler; Mashinski, Irina; Dralyuk, Boris (2015), The Penguin Book of Russian Poetry, Penguin Books, ISBN 9780141972268, „Vasily Zhukovsky (1783-1852). The son of a small landowner and his Turkish housekeeper...“

Foydalangan adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]