Radiatsiyadan himoya qilish

Radiatsiyadan himoya qilish, ya`ni radiologik himoya sifatida ham tanilgan, Xalqaro atom energiyasi agentligi tomonidan "odamlarni ionlashtiruvchi nurlanish ta'sirining zararli ta'siridan himoya qilish va bunga erishish vositalari" deb atalgan. Ta'siri inson tanasidan tashqaridagi radiatsiya manbasidan yoki radioaktiv ifloslanishni yutish natijasida yuzaga kelgan ichki nurlanish tufayli bo`ladi.

Ionlashtiruvchi nurlanish sanoat va tibbiyotda ko`p qo'llaniladi va tirik to'qimalarga mikroskopik zarar etkazish orqali sog'liq uchun katta xavf tug'diradi. Ionlashtiruvchi nurlanishning sog'liqqa ta'sirini ikkita asosiy ta`siri mavjud. Yuqori ta'sirlarda u "to'qima" ta'sirini keltirib chiqaradi, ular sodir bo'lishining aniqligi sababli "deterministik" ta'sirlar deb ataladi, an'anaviy ravishda kulrang birlik bilan ko'rsatiladi va o'tkir radiatsiya sindromiga olib keladi. Past darajadagi ta'sirlar uchun radiatsiyadan kelib chiqadigan saraton xavfi statistik jihatdan yuqori bo'ladi, an'anaviy ravishda zilvert birligi yordamida aniqlanadi.

Radiatsiyadan himoyalanishning asosiy sharti shundaki vaqt, masofa va himoya qilish kabi oddiy himoya choralari yordamida dozani oldini olish yoki kamaytirishdan iborat. Ta'sir qilish muddati zarur bo'lgan vaqt bilan cheklanishi kerak bo`ladi, nurlanish manbasidan masofa maksimal darajada bo'lishi kerak va iloji boricha manba yoki tekshiruvchi himoyalangan bo'lishi kerak. Kasbiy yoki favqulodda ta'sir qilishda shaxsiy dozani o'lchash uchun tashqi nurlanish uchun shaxsiy dozimetrlar qo'llaniladi.

Radiatsiyadan himoya qilish va dozimetriyani baholash uchun Radiatsiyadan himoya qilish bo'yicha Xalqaro komissiya va Radiatsiya birliklari va o'lchovlari bo'yicha xalqaro komissiya ma'lum darajadagi nurlanishning inson tanasiga biologik ta'sirini hisoblash uchun foydalaniladigan tavsiyalar va ma'lumotlarni e'lon qiladi.

Prinsiplar

Radiologik himoya sohasidagi xalqaro siyosat munosabatlari. RHSXSM odatda regulyatorlar tomonidan yaxshi amaliyot bo'yicha xalqaro vakolatli organ sifatida tan olingan

Radiatsiyadan himoya qilish va dozimetriyada ishlatiladigan tashqi doza miqdori - RHSXSM hisoboti 57 asosida

Radioaktivlik va aniqlangan ionlashtiruvchi nurlanish o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadigan grafik

RHSXSM xavfni qabul qilingan doza darajalariga tenglashtirish uchun mavjud bo'lgan keng ko'lamli ilmiy tadqiqotlarni baholashga asoslangan Xalqaro radiologik himoya tizimini tavsiya qiladi, ishlab chiqadi va qo'llab-quvvatlaydi.

Ushbu maqola Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy Universiteti talabasi Nosirova Nigora tomonidan vikita`lim loihasi doirasida ingiliz tilidan tarjima qilindi.

Ta'sir qilish holatlari

RHSXSM quyidagicha tavsiflanganidek, rejalashtirilgan, favqulodda va mavjud ta'sir qilish holatlarini tan oladi;

• Rejalashtirilgan ta'sir qilish - Bu xodimlarning ma'lum radiatsiya muhitida ishlashi zarur bo'lgan kasbiy ta'sir qilish holatlari kabi. "... radiologik himoyani oldindan, ta'sirlar paydo bo'lishidan oldin rejalashtirish mumkin bo'lgan va ta'sirning kattaligi va darajasini oqilona prognoz qilish mumkin bo'lgan joyda" deb ta'riflanadi.
• Favqulodda ta'sir qilish - "... shoshilinch himoya choralarini talab qilishi mumkin bo'lgan kutilmagan vaziyatlar" sifatida tavsiflanadi. Bu favqulodda yadroviy hodisa kabi bo'ladi.
• Mavjud ta'sir qilish - "...nazorat to'g'risida qaror qabul qilish kerak bo'lganda allaqachon mavjud bo'lganlar" deb ta'riflanadi. Bular atrof-muhitda mavjud bo'lgan tabiiy radioaktiv materiallardan bo'lishi mumkin.

Dozani qabul qilishni tartibga solish

ICRP barcha boshqariladigan taʼsir holatlari uchun umumiy tamoyillardan foydalanamiz.

• Asos: radiatsiyadan keraksiz foydalanishga yo'l qo'yilmaydi, bu afzalliklar kamchiliklardan ustun bo'lishi kerakligini anglatadi.
• Cheklash: Har bir inson radiatsiya dozasining individual chegaralarini qo'llash orqali juda katta xavflardan himoyalanishi kerak.
• Optimallashtirish: Bu jarayon asosli deb topilgan vaziyatlarda qo'llash uchun mo'ljallangan. Bu "ta'sir qilish ehtimoli, ta'sirlangan odamlar soni va ularning individual dozalarining kattaligi" ALARA yoki ALARP deb nomlanuvchi oqilona erishish mumkin bo'lgan darajada past (yoki oqilona amalga oshirilishi mumkin) saqlanishi kerakligini anglatadi. Bu iqtisodiy va ijtimoiy omillarni hisobga oladi.

Tashqi dozani qabul qilish omillari

Manbadan olingan nurlanish miqdori yoki dozasini boshqaradigan uchta omil bor. Radiatsiya ta'sirini quyidagi omillarning kombinatsiyasi bilan boshqarish mumkin bo`ladi:

1. Vaqt : Ta'sir qilish vaqtini qisqartirish samarali dozani mutanosib ravishda kamaytiradi. Ta'sir qilish vaqtini qisqartirish orqali radiatsiya dozalarini kamaytirishga misol sifatida radioaktiv manba bilan ishlashga ketadigan vaqtni qisqartirish uchun operatorlarni tayyorlashni yaxshilash mumkin.
2. Masofa : ortib borayotgan masofa teskari kvadrat qonuni tufayli dozani kamaytiradi. Masofa manbani barmoqlar bilan emas, balki forseps bilan boshqarish kabi oddiy bo'lishi mumkin. Masalan, agar floroskopik muolaja paytida muammo yuzaga kelsa, iloji bo'lsa, bemordan uzoqlashing.
3. Himoyalash : Radiatsiya manbalari nurlanish energiyasini o'zlashtiradigan qattiq yoki suyuq materiallar bilan himoyalangan bo'lishi mumkin. "Biologik qalqon" atamasi radiatsiyani insonlar uchun xavfsiz darajaga tushirish uchun yadro reaktori yoki boshqa radiatsiya manbalari atrofida joylashtirilgan materialni yutish uchun ishlatiladi. Himoyalash materiallari beton va qo'rg'oshin qalqon bo'lib, ikkilamchi nurlanish uchun qalinligi 0,25 mm va birlamchi nurlanish uchun 0,5 mm qalinlikda bo'ladi

Dozani ichki qabul qilish

Yadro sanoatidagi keng ko'lamli qo'lqop qutisi havodagi radioaktiv zarralarni saqlash uchun ishlatilgan.

Radioaktiv moddalarni nafas olish yoki nafas yutish natijasida ichki doza qabul qilingan radioaktiv moddaning miqdori va biokinetik omillarga qarab stokastik yoki deterministik ta'sirga aylanadi.

Radioaktiv moddalarni qabul qilish to'rtta yo'l bilan amalga oshiriladi:

• radon gazi va radioaktiv zarralar kabi havodagi ifloslantiruvchi moddalarni inhalatsiyalash
• oziq-ovqat yoki suyuqlikdagi radioaktiv ifloslanishni yutish
• teri orqali tritiy oksidi kabi bug'larning so'rilishi
• texnetiy-99m kabi tibbiy radioizotoplarni in'ektsiya qilish

Dozani qabul qilishning tavsiya etilgan chegaralari

AQSh Energetika Departamenti 2010 yildagi turli holatlar va ilovalar uchun sievertlarda dozalar jadvali.

Sivertlarda nurlanishning turli dozalari, ahamiyatsizdan o'ldiradigangacha.

Kundalik hayot faoliyatidagi radiologik ta'sirni vizual taqqoslash.

ICRP ICRP 103 hisobotining 8-jadvalida dozani qabul qilish uchun bir qator cheklovlarni tavsiya qiladi. Bunday vaziyatlarda ma'lum guruhlar uchun chegaralar beriladi;

• Rejalashtirilgan ta'sir qilish - kasbiy, tibbiy va jamoat ta'siri uchun berilgan chegaralar. Samarali dozaning kasbiy ta'sir qilish chegarasi yiliga 20 mSv ni tashkil qiladi, o'rtacha 5 yil davomida belgilangan davrlar uchun, bir yil 50 mSv dan oshmaydi. Aholiga ta'sir qilish chegarasi yiliga 1 mSv.
• Favqulodda ta'sir qilish - kasbiy va jamoat ta'siri uchun berilgan chegaralar
• Mavjud ta'sir qilish - barcha ta'sirlangan shaxslar uchun mos yozuvlar darajalari

Radiatsiyaga duchor bo'lgan ishchilar, masalan, radiograflar, atom elektr stantsiyasi ishchilari, radiatsiya terapiyasidan foydalanadigan shifokorlar, radionuklidlardan foydalanadigan laboratoriyalarda ishlaydiganlar va HAZMAT guruhlari dozimetr kiyishlari kerak, shuning uchun kasbiy ta'sirni qayd etish mumkin. Bunday qurilmalar odatda "qonuniy dozimetrlar" deb ataladi,

Ionlashtiruvchi nurlanish uchun taqiladigan dozimetrlarning keng tarqalgan turlariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:

• Kino nishoni dozimetri
• Kvarts tolasi dozimetri
• Elektron shaxsiy dozimetr
• Termolyuminestsent dozimetr

Radiatsiyaviy himoya

Ionlashtiruvchi nurlanishning turli shakllari va bu turni to'xtatish yoki kamaytirish uchun ishlatiladigan material turini ko'rsatadigan diagramma.

Gamma nurlari uchun qo'rg'oshinning umumiy yutilish koeffitsienti (atom raqami 82), gamma energiyasiga nisbatan chizilgan va uchta effektning hissasi. Bu erda fotoelektr effekti past energiyada hukmronlik qiladi. 5 MeV dan yuqori juft ishlab chiqarish hukmronlik qila boshlaydi.

Laboratoriyada radioaktiv namunani himoya qilish uchun qurilgan qo'rg'oshin qal'asi qo'rg'oshinni himoya qilish shaklidir.

• radiatsiyaviy shikastlanishdan himoya qilish
• detektorlar uchun fon shovqinini kamaytirish
• bitta materialdan himoya qilish bilan solishtirganda kamroq massa

Zarrachalar nurlanishi

Zarrachalar nurlanishi zaryadlangan yoki neytral zarralar oqimidan, ham zaryadlangan ionlardan, ham subatomik elementar zarralardan iborat bo`ladi. Bunga quyosh shamoli, kosmik radiatsiya va yadroviy reaktorlarda neytron oqimini kiritishimiz mumkin.

• Alfa zarralari ( geliy yadrolari ) eng kam kirib boradi. Hatto juda baquvvat alfa zarralarini ham bir varaq qog'oz bilan to'xtatish mumkin.
• Beta zarrachalari ( elektronlar ) ko'proq kirib boradi, lekin baribir bir necha millimetr alyuminiy tomonidan so'rilishi mumkin. Biroq, yuqori energiyali beta zarralari chiqarilgan hollarda, ekranlash past atomli materiallar, masalan, plastmassa, yog'och, suv yoki akril shisha (Plexiglas, Lucite) bilan amalga oshirilishi kerak. Bu Bremsstrahlung rentgen nurlarining paydo bo'lishini kamaytirishdir. Beta+ nurlanishi ( pozitronlar ) bo'lsa, elektron-pozitronni yo'q qilish reaktsiyasining gamma nurlanishi qo'shimcha tashvish tug'diradi.
• Neytron nurlanishi zaryadlangan zarracha nurlanishi kabi tez so'rilmaydi, bu esa bu turni yuqori darajada o'tkazuvchan qiladi. Neytron faollashuvi deb ataladigan jarayonda, neytronlar yadro reaktsiyasida atomlarning yadrolari tomonidan so'riladi. Bu ko'pincha ikkilamchi nurlanish xavfini keltirib chiqaradi, chunki yutuvchi yadrolar keyingi og'irroq izotopga o'tadi, ularning aksariyati beqaror.
• Kosmik radiatsiya Yerda keng tarqalgan muammo emas, chunki Yer atmosferasi uni o'zlashtiradi va magnitosfera qalqon vazifasini bajaradi, lekin u sun'iy yo'ldoshlar va kosmonavtlar uchun, ayniqsa Van Allen kamaridan o'tayotganda yoki butunlay himoya zonalaridan tashqarida bo'lganida katta muammo tug'diradi. Yer magnitosferasi. Atmosfera yupqaroq so'rilishi kamayganligi sababli tez-tez uchuvchilar biroz yuqoriroq xavf ostida bo'lishi mumkin. Kosmik nurlanish juda yuqori energiya va juda kirib boradi.

Elektromagnit nurlanish

Elektromagnit nurlanish elektromagnit to'lqinlarning emissiyasidan iborat, ularning xususiyatlari to'lqin uzunligiga bog'liq.

• X-nurlari va gamma nurlanishi og'ir yadroli atomlar tomonidan eng yaxshi so'riladi; yadro qanchalik og'ir bo'lsa, yutilish shunchalik yaxshi bo'ladi. Ba'zi maxsus ilovalarda, kamaygan uran yoki toriy ishlatiladi, ammo qo'rg'oshin ancha keng tarqalgan; ko'pincha bir necha sm talab qilinadi. Bariy sulfat ba'zi ilovalarda ham qo'llaniladi. Biroq, xarajat muhim bo'lsa, deyarli har qanday materialdan foydalanish mumkin, ammo u ancha qalinroq bo'lishi kerak. Ko'pgina yadroviy reaktorlar g'ovakli betonni ichidagi sovutish suvidan himoya qilish uchun ichkarida yupqa suv bilan sovutilgan qo'rg'oshin qatlami bilan bioqalqon yaratish uchun qalin beton qalqonlardan foydalanadi. Beton, shuningdek, betonning himoya xususiyatlariga yordam berish uchun Barit yoki MagnaDense ( Magnetit ) kabi og'ir agregatlar bilan ishlab chiqariladi. Gamma nurlari yuqori atom raqamlari va yuqori zichlikka ega bo'lgan materiallar tomonidan yaxshiroq so'riladi, ammo gamma nurlari yo'lidagi maydonning umumiy massasiga nisbatan hech qanday ta'sir muhim emas.
• Ultrabinafsha (UV) nurlanish eng qisqa to'lqin uzunliklarida ionlashtiruvchi xususiyatga ega, lekin ichkariga kirmaydi, shuning uchun uni quyoshdan himoyalovchi, kiyim-kechak va himoya ko'zoynaklari kabi nozik shaffof qatlamlar bilan himoya qilish mumkin. UV nurlaridan himoya qilish yuqoridagi radiatsiyaning boshqa shakllariga qaraganda osonroq, shuning uchun u ko'pincha alohida ko'rib chiqiladi.

Qayta ishlatiladigan havo tozalovchi respiratorlar (APR)

• Og'iz va burunga kiyiladigan elastik yuz qismi
• Yuqori himoya va yaxshi filtrlashni ta'minlash uchun filtrlar, kartridjlar va kanistrlarni o'z ichiga oladi

Havoni tozalovchi respirator (PAPR)

• Batareya bilan ishlaydigan puflagich havoni tozalash filtrlari orqali ifloslanishni kuchaytiradi
• Tozalangan havo musbat bosim ostida yuz qismiga etkaziladi

Ta'minlangan havo respiratori (SAR)

• Statsionar manbadan yuz qismiga etkazilgan siqilgan havo

Qochish uchun yordamchi respirator

• Egasini zararli gazlar, bug'lar, bug'lar va changdan nafas olishdan himoya qiladi
• Havoni tozalovchi qochish respiratori (APER) yoki mustaqil nafas olish apparati (SCBA) tipidagi respirator sifatida ishlab chiqilishi mumkin.
• SCBA tipidagi qochish respiratorlari nafas olish havosining biriktirilgan manbasiga va ifloslangan tashqi havoga qarshi to'siqni ta'minlaydigan kaputga ega.c

Mustaqil nafas olish apparati (SCBA)

• Shlang orqali to'liq yuz niqobini juda toza, quruq siqilgan havo bilan ta'minlaydi
• Havo atrof-muhitga chiqariladi
• Hayot va sog'liq uchun xavfli muhitga (IDLH) kirganda yoki ma'lumot IDLH atmosferasini istisno qilish uchun etarli bo'lmaganda kiyiladi.

Kimyoviy moddalarga chidamli ichki kostyum

• G'ovakli umumiy kostyum - terini aerozollar, quruq zarralar va xavfli bo'lmagan suyuqliklardan himoya qiladi.
• Teri himoyasini ta'minlash uchun g'ovak bo'lmagan umumiy kostyum:
  • Quruq kukunlar va qattiq moddalar
  • Qon orqali yuqadigan patogenlar va bio-xavflar
  • Kimyoviy chayqalishlar va noorganik kislota/asos aerozollari
  • Zaharli va korroziy moddalardan engil suyuq kimyoviy chayqalishlar
  • Zaharli sanoat kimyoviy moddalari va materiallari

Portativ asboblar

Cassini kosmik kemasi uchun uchta radioizotop termoelektr generatoridan (RTG) birida sirt dozasi tezligi uchun ishlatiladigan qo'lda ion kamerali o'lchash moslamasi.

Asbob turlari

Bir qator tez-tez ishlatiladigan aniqlash asboblari turlari va ular ham statsionar, ham tadqiqot monitoringi uchun ishlatiladi va ular quyidagilardan iborat

• ionlash kameralari
• proportsional hisoblagichlar
• Geiger hisoblagichlari
• yarimo'tkazgichli detektorlar
• sintilatsiya detektorlari
• havodagi zarrachalar radioaktivligini kuzatish

Har birining to'liq tavsifi uchun havolalarga rioya qilish kerak.Andoza:Radiation related quantities

Erta radiatsiya xavfi

1896 yilda erta Crookes naychali rentgen apparatidan foydalanish. Bir kishi naycha chiqindilarini optimallashtirish uchun qo'lini floroskop bilan ko'rmoqda, ikkinchisining boshi naychaga yaqin. Hech qanday ehtiyot choralari ko'rilmaydi.

1936 yilda Gamburgdagi Sankt-Georg kasalxonasida barcha xalqlarning rentgen va radiy shahidlari yodgorligi o'rnatilgan bo'lib, u 359 ta ilk radiologiya xodimlarini xotirlaydi.

Shuningdek qarang

• CBLB502, 'Protectan', radioterapiya paytida hujayralarni himoya qilish qobiliyati uchun ishlab chiqilayotgan radioprotektor preparati.
• Ex-Rad, Amerika Qo'shma Shtatlari Mudofaa vazirligining radioprotektor preparati ishlab chiqilmoqda.
• Salomatlik fizikasi
• Kosmik nurlarning sog'liq uchun tahdidi
• Xalqaro Radiatsiyadan Himoya Assotsiatsiyasi - (IRPA). Radiatsiyadan himoya qilish fanini va amaliyotini rivojlantirish bilan shug'ullanadigan xalqaro tashkilot.
• Juno radiatsiya ombori
• Ionlashtiruvchi bo'lmagan nurlanish
• Yadro xavfsizligi
• Kaliy yodid
• Radiatsiya monitoringi
• Radiatsiyadan himoya qilish to'g'risidagi konventsiya, 1960 yil
• Evropa Ittifoqining radiatsiyaviy himoya bo'yicha hisobotlari
• Radiobiologiya
• Bemorlarni radiologik himoya qilish
• Radioqarshilik
• Radiologik himoya qilish jamiyati - Buyuk Britaniyaning radiatsiyaviy himoya fan va amaliyotini targ'ib qilish bilan shug'ullanuvchi asosiy organi. Bu IRPAga Buyuk Britaniyaning milliy bog'langan organi
• Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atom radiatsiyasining ta'siri bo'yicha ilmiy qo'mitasi