Qizil qalʼa

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Qizil qal'adan yoʻnaltirildi)

Qizil qal’a yoki Lal Qila (Hindustani: [laːlqiːlaː]) — Hindistonning Dehlidagi Eski Dehli shahridagi tarixiy qalʼa boʻlib, u Boburiyimperatorlarining asosiy qarorgohi boʻlib xizmat qilgan. Imperator Shoh Jahon 1638-yil 12-mayda Qizil qal’a qurilishini boshladi , u poytaxtini Agradan Dehliga koʻchirishga qaror qilganida. Dastlab qizil va oq rangda boʻlgan uning dizayni Toj Mahalni qurgan meʼmor Ustod Ahmad Lahoriyga tegishli. Qal’a Shoh Jahon davrida Boburiy arxitekturasining choʻqqisini ifodalaydi..

1739-yilda Nodirshohning Boburiylar imperiyasiga bostirib kirishi paytida qal’a sanʼat asarlari va taqinchoqlari talon-toroj qilingan. Qal’aning marmar inshootlarining aksariyati 1857-yilgi Hindiston qoʻzgʻolonidan keyin inglizlar tomonidan vayron qilingan. Qal’aning mudofaa devorlari asosan buzilmagan va keyinchalik qal’a garnizon sifatida ishlatilgan.

1947-yil 15-avgustda Hindistonning birinchi Bosh vaziri Javoharlaʼl Neru Hindiston bayrogʻini Lahori darvozasi tepasiga koʻtardi. Har yili Hindiston Mustaqillik kunida (15-avgust) Bosh vazir qal’aning asosiy darvozasiga Hindistonning uch rangli bayrogʻini koʻtaradi va uning qal’asidan milliy efirda nutq soʻzlaydi.

Qizil qal’a 2007-yilda Qizil qal’a majmuasining bir qismi sifatida YuNESKOning Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Boburiy imperatori Shoh Jahon, c. 1630

Imperator Shoh Jahon Qizil qal’a qurilishini 1638-yil mayda topshirdi , u poytaxtini Agradan Dehliga koʻchirishga qaror qilganida. Dastlab qizil va oq, Shoh Jahonning sevimli ranglari[1] uning dizayni Toj Mahalni ham qurgan meʼmor Ustod Ahmad Lahoriyga tegishli.[2] Qal’a Yamuna daryosi boʻyida joylashgan boʻlib, u devorlarning koʻp qismini oʻrab turgan xandaklar bilan oziqlangan.[3] Qurilish ishlari Islomning muqaddas oyi Muharram oyida,  1638-yil 13-mayda boshlangan[4].Boshqa Mugʻal qal’alaridan farqli oʻlaroq, Qizil qal’aning chegara devorlari eski Salimgarh qal’asini oʻz ichiga olishi uchun assimetrikdir. Qal’a-saroy hozirgi Eski Dehli boʻlgan Shohjahonobod shahrining markazi edi. :08

Image shows Red Fortʼs long walls including the gates as seen from Jama Masjid’s tower. The walls can be seen in the background extending a couple of thousand meters.
Qizil qal’aning devorlari (orqa fonda) Jama masjidi minorasi tepasidan koʻrinib turibdi

Boburiylar sulolasining maʼmuriy va fiskal tuzilishi Aurangzebdan keyin tanazzulga yuz tutdi va 18-asrda saroyning tanazzulga uchrashi kuzatildi. 1712-yilda Jahondarshoh imperatori boʻldi. Hukmronligi boshlanganidan bir yil oʻtmay, Shoh oʻldirildi va uning oʻrniga Farruxsiyar keldi. 1739-yilda Fors imperatori Nodirshoh 200 000 ga yaqin askardan iborat kuchli Mugʻal qoʻshinini osonlikcha magʻlub etdi[5] Qizil qal’ani, jumladan Tovus taxtini taladi. Nodirshoh uch oydan keyin Forsga qaytib, vayron qilingan shaharni va zaiflashgan Boburiylar imperiyasini Muhammadshohga qoldirdi.   Boburiy hokimiyatining qarorgohi va mudofaa qobiliyatiga qaramay, Qizil qal’a 1857-yilda inglizlarga qarshi qoʻzgʻolon paytida jangovar joy emas edi. Qoʻzgʻolon magʻlubiyatga uchragach, Bahodirshoh II 17- Sentyabrda qal’ani tark etdi va Britaniya kuchlari tomonidan qoʻlga olingan. Bahodirshoh Zafar II ingliz asiri sifatida Qizil Fortga qaytib keldi, 1858-yilda sud qilindi va Rangunga surgun qilindi.  Qal’aning daryoga qaragan jabhasi boʻylab ayvonlarni bir-biriga bogʻlab turuvchi tosh parda ham shu saʼy-harakatlar natijasida qal’aning 80 % binolari buzib tashlangan.[6] Barcha mebel olib tashlangan yoki yoʻq qilingan; haram xonadonlari, xizmatkorlar turar joyi va bogʻlar buzib tashlandi, ularning oʻrniga qator tosh kazarmalar qurildi.[7] Faqat sharqiy tarafdagi imperator qoʻriqxonasidagi marmar binolar toʻliq vayronagarchilikdan qutuldi, garchi ular buzish harakatlaridan zarar koʻrgan boʻlsalar ham. Mudofaa devorlari va minoralari nisbatan zarar koʻrmagan boʻlsa-da, ichki inshootlarning uchdan ikki qismidan koʻprogʻi vayron qilingan. 

1899-yildan 1905-yilgacha Hindiston vitse- qiroli Lord Kerzon qal’ani taʼmirlashni, shu jumladan devorlarni qayta qurish va sugʻorish tizimi bilan toʻliq bogʻlarni tiklashni buyurdi.[8]

Har yili Hindiston Mustaqillik kunida Bosh vazir qal’aning asosiy darvozasiga Hindistonning " uch rangli bayrogʻini " koʻtaradi va uning qal’asidan milliy efirda nutq soʻzlaydi. Suratda Neru 1947-yil 15-avgustda.

Qizil Qal’ada joylashgan zargarlik buyumlari va sanʼat asarlarining aksariyati Nodirshohning 1747-yildagi bosqini paytida va yana 1857-yilda inglizlarga qarshi Hindiston qoʻzgʻolonidan keyin talon-toroj qilingan. Oxir-oqibat ular xususiy kollektorlarga yoki Britaniya muzeyiga, Britaniya kutubxonasiga va Viktoriya va Albert muzeyiga sotilgan. Misol uchun, Shoh Jahonning nefrit vino kosasi va Bahodirshoh II toji hozirda Londonda joylashgan. Qaytarilish boʻyicha turli soʻrovlar Britaniya hukumati tomonidan hozirgacha rad etilgan.[9]

Qizil qal’aning daryodan koʻrinishi (Gʻulom Alixon tomonidan, taxminan 1852-1854-yillar oraligʻida)

1911-yilda qirol Jorj V va qirolicha Meri Dehli Durbarga tashrif buyurishdi. Ularning tashrifiga tayyorgarlik koʻrish jarayonida baʼzi binolar qayta tiklandi. Qizil Fort arxeologiya muzeyi baraban uyidan Mumtaz Mahalga koʻchirildi.


 1947-yil 15-avgustda, Hindistonning birinchi Bosh vaziri Javoharlaʼl Neru Hindiston milliy bayrogʻini Lahor darvozasi tepasida koʻtardi.[10]

Arxeologik topilmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qizil qal’ada olib borilgan arxeologik qazishmalar miloddan avvalgi 2600-yildan 1200-yilgacha boʻlgan bir nechta Ocher rangli kulolchilik madaniyati artefaktlarini topdi.[11]

Image shows the inner walls and celling of the Diwan-e-Khas
Xos Devonning ichki devorlari va shiftlari

Qizil qal’a, Dehlidagi eng katta yodgorlik[12], uning eng mashhur sayyohlik joylaridan biri[13] va har yili minglab tashrif buyuruvchilarni jalb qiladi.[14] Bu milliy ahamiyatga ega yodgorlik, har yili Hindiston Mustaqillik kunida (15-avgust) Hindiston Bosh vaziri Qizil Qal’ada mamlakat bayrogʻini koʻtaradi va uning qal’alaridan milliy miqyosda nutq soʻzlaydi.[15]

Asosiy meʼmoriy xususiyatlar aralash holatda. Baʼzi binolar juda yaxshi holatda, ularning dekorativ elementlari buzilmagan; boshqalarida marmar naqshli gullar talonchilar tomonidan olib tashlangan. Choyxona tarixiy holatda boʻlmasa-da, ishlayotgan restoran bor. Masjid va hammom jamoat uchun yopiq, ammo tashrif buyuruvchilar shisha derazalari yoki marmar panjaralari orqali qarashlari mumkin. Piyoda yoʻlaklar vayronaga aylangan, parkning kirish qismida va ichida jamoat hojatxonalari mavjud. Lahori darvozasiga kirish zargarlik buyumlari va hunarmandchilik doʻkonlari joylashgan savdo markaziga olib boradi. Shuningdek, 20-asrdagi yosh hind shahidlari va ularning hikoyalari tasvirlangan „qonli rasmlar“ muzeyi, arxeologiya muzeyi va hind urushi-memorial muzeyi mavjud. 

Arxitektura[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lahor darvozasi yonida joylashgan bochkalar ombori inshooti qal’ada istiqomat qiluvchi yuqori martabali Boburiy ayollarining ehtiyojlarini qondirish uchun qurilgan bozor vazifasini bajaradi.

Butunjahon merosi konventsiyasi Qizil qal’ani „Boburiy ijodining choʻqqisi“ sifatida tavsiflaydi. Qal’a islom saroyi tuzilishini mahalliy anʼanalar bilan sintez qiladi, natijada " fors, temuriylar va hind meʼmorchiligi " qoʻshiladi. Qal’a Hindiston yarimoroli boʻylab keyingi binolar va bogʻlar uchun ilhom manbai boʻlib xizmat qildi.[16]

Asosiy tuzilmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Omon qolgan eng muhim inshootlar devor va qal’alar, asosiy darvozalar, tomoshabinlar zallari va daryoning sharqiy qirgʻogʻidagi imperator xonadonlaridir.[17]

Asosiy tuzilmalarni koʻrsatadigan Qizil Fort xaritasi

Lahori darvozasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Red sandstone gate of the fortress
Dehli darvozasi, tashqi koʻrinishi Lahori darvozasi bilan deyarli bir xil

Lahori darvozasi Qizil qal’aning asosiy darvozasi boʻlib, uning Lahor shahriga yoʻnaltirilganligi uchun nomlangan. Aurangzeb hukmronligi davrida darvozaning goʻzalligi barbikan qoʻshilishi bilan oʻzgargan, Shoh Jahon uni „chiroyli ayolning yuziga oʻralgan parda“ deb taʼriflagan.[18][19][20] 1947-yildan beri har bir Hindiston Mustaqillik kunida milliy bayroq koʻtariladi va bosh vazir uning devorlaridan nutq soʻzlaydi.

Dehli darvozasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dehli darvozasi janubiy jamoat kirish joyi boʻlib, tartibi va koʻrinishi boʻyicha Lahori darvozasiga oʻxshaydi. Darvozaning ikki tomonidagi ikkita haqiqiy oʻlchamdagi tosh fil bir-biriga qaragan[21]

Kutish xonasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Photo of courtyard shortly after the 1857 uprising
Naubat Xona va uning inglizlar tomonidan vayron qilinishidan oldingi hovli, 1858-yilgi fotosuratda
Naubat Khana bugun Qizil qal’a ichida

Hududning sharqiy devorida hozirda izolyatsiya qilingan Naubat Xona (forscha : „Kutish zali“), shuningdek, Nakkar Xona (baraban uyi) nomi bilan ham tanilgan. Musiqa har kuni, belgilangan vaqtda yangrardi va qirollikdan tashqari hamma otdan tushishi kerak edi. Keyinchalik bu yerda Boburiy shohlari Jahondarshoh (1712—13) va Farruxsiyar (1713—19) oʻldirilgani aytiladi. Hindiston urushi memorial muzeyi ikkinchi qavatda joylashgan.[22]

Bugun Divon-i Aam tomoshabinlar zali

Mumtoz Mahal[tahrir | manbasini tahrirlash]

Simple white building, with persons on walkway

Saroyning ikkita janubiy pavilonlari zenana (ayollar turar joyi) boʻlib, ular imperator Shoh Jahonning rafiqasi Arjumand Banu Begum (Mumtoz Mahal) uchun qurilgan Mumtoz Mahal[23] va kattaroq Rang Mahal shoh ayollari uchun dam olish maskanidir.[24] Mumtaz Mahalda Qizil Fort arxeologiya muzeyi joylashgan.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. Nelson, Dean. Delhi's Red Fort was originally white. The Daily Telegraph (UK) (20-may 2011-yil).
  2. „Building the Taj – who designed the Taj Mahal“. PBS. 18-fevral 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-avgust 2013-yil.
  3. „Red Fort lies along the River Yamuna“. 14-avgust 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-avgust 2012-yil.
  4. „Comprehensive Conservation Management Plan for Red Fort, Delhi“. Archaeological Survey of India (2009-yil mart). 8-may 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-avgust 2012-yil.
  5. „Battle of Karnal | Summary“ (en). Encyclopedia Britannica. Qaraldi: 24-may 2021-yil.
  6. Soofi. „The other red corridor“ (en). mint (19-avgust 2011-yil). Qaraldi: 23-may 2021-yil.
  7. William Dalrymple „Introduction“,. The Last Mughal. Penguin Books, 2007 — 7 bet. ISBN 978-0-14-310243-4. 
  8. Eugenia W Herbert. Flora's Empire: British Gardens in India. Penguin Books Limited, 2013 — 333 bet. ISBN 978-81-8475-871-9. 
  9. Nelson, Sara C.. „Koh-i-Noor Diamond Will Not Be Returned To India, David Cameron Insists“. The Huffington Post (21-fevral 2013-yil). 19-avgust 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-iyul 2013-yil.
  10. PTI. „Manmohan first PM outside Nehru-Gandhi clan to hoist flag for 10th time“. The Hindu (15-avgust 2013-yil). 21-dekabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-may 2014-yil.
  11. Singh, Upinder. A History of Ancient and Early Medieval India From the Stone Age to the 12th Century, 2008 — 218 bet. ISBN 9788131711200. 
  12. Schreitmüller, Karen. Baedeker India. Baedeker, 14-fevral 2012-yil — 253 bet. ISBN 978-3-8297-6622-7. 25-avgust 2012-yilda qaraldi. 
  13. Devashish, Dasgupta. Tourism Marketing. Pearson Education India, 2011 — 79 bet. ISBN 978-81-317-3182-6. 25-avgust 2012-yilda qaraldi. 
  14. Murthy, Raja. „Mughal 'paradise' gets tortuous makeover“. Asia Times Online (23-fevral 2012-yil). 20-noyabr 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25-avgust 2012-yil.
  15. „Singh becomes third PM to hoist flag at Red Fort for 9th time“. Business Standard (15-avgust 2012-yil). Qaraldi: 17-avgust 2012-yil.
  16. „Red Fort Complex“. World Heritage List. UNESCO World Heritage Centre. 3-avgust 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-noyabr 2009-yil.
  17. „World Heritage Site – Red Fort, Delhi“. Archaeological Survey of India. 24-dekabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-avgust 2012-yil.
  18. Fanshawe.H.C. Delhi, Past and Present. Asian Educational Services, 1998 — 1–8 bet. ISBN 978-81-206-1318-8. 10-iyun 2009-yilda qaraldi. 
  19. Sharma p.143
  20. Mahtab Jahan. „Dilli's gates and windows“. MG The Milli Gazette (2004). 19-iyun 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-may 2009-yil.
  21. „World heritage site“. Asi.nic.in. 1-noyabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-avgust 2015-yil.
  22. „Lal Qila (Red Fort) – Naubat Khana“. indiapicks.com. 11-mart 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-aprel 2020-yil.
  23. Lach, Donald F.. Asia in the Making of Europe, Volume III: A Century of Advance. Book 2, South Asia (en). University of Chicago Press, 1998 — 689 bet. ISBN 9780226466972. 
  24. „Rang Mahal Delhi, India“. archnet.org. Qaraldi: 12-aprel 2020-yil.