Osen operatsiyasi
Osen operatsiyasi (Kuz operatsiyasi; litovcha: Operacija «Ruduo») — SSSR Davlat xavfsizlik vazirligi (MGB) tomonidan 1951-yil kuzida Litva SSR hududida amalga oshirilgan ommaviy deportatsiya, bu davrda 20 000 dan ortiq odam Sovet Ittifoqining chekka hududlariga majburan olib ketilgan.
Bu Litvadan sovet deportatsiyasining oxirgi yirik deportatsiyasi boʻlgan. Operatsiya, ayniqsa, kollektivlashtirishga qarshilik koʻrsatgan va kolxozlarga qoʻshilishdan bosh tortgan dehqonlarga qaratilgan boʻlinish kampaniyasi edi.
Amalga oshirish[tahrir | manbasini tahrirlash]
1948-yil may va 1949-yil mart oylarida ikkita yirik deportatsiyadan soʻng, Litva SSRda kollektivlashtirish jarayoni 1949-yil yanvardagi 3,9 % dan 1950-yil yanvarida 60,5 % gacha koʻtarildi[1]. Biroq, Litvada kollektivlashtirish sur’ati hali ham Latviya yoki Estoniyadagi kabi tez emas edi, bu yerda 1949-yil oxiriga kelib fermer xoʻjaliklarining mos ravishda 93 % va 80 %i kollektivlashtirilgan[2]. Sovet hokimiyati Litvada majburiy kollektivlashtirishni yakunlamoqchi boʻlib, yangi tashkil etilgan kolxozlarga qoʻshilishdan bosh tortgan dehqonlarni ommaviy surgun qilishga tayyorgarlik koʻrishni boshladi. 1951-yil 5-sentabrda Sovet Ittifoqi Vazirlar Kengashi 3309-1568cc-sonli „Kulaklar va ularning oilalarini Litva hududidan deportatsiya qilish toʻgʻrisida“ gi Farmon chiqardi[3]. Farmon Iosif Stalin va Mixail Pomaznev tomonidan imzolangan va „4000 ta kolxozga qarshi quloqlar va ularning oilalarini Krasnoyarsk oʻlkasi va Tomsk viloyatiga doimiy ravishda koʻchirish“ to‘g‘risida qaror qabul qilingan[3].
Litva SSR Davlat xavfsizlik vazirligining brifingi 1951-yil 6-sentyabrda boʻlib oʻtgan[3]. Deportatsiya qilinganlar roʻyxati mahalliy maʼmuriyat va Litva Kommunistik partiyasi qoʻmitalari tomonidan tayyorlanishi kerak edi[4]. MGB tomonidan tayyorlangan jamlangan roʻyxatga 4215 oila (14950 kishi) kiritilgan[3]. Ularning baʼzilari allaqachon kolxozlarga qoʻshilgan va „kulaklarga xayrixoh“ deb atalgan[4]. Shundan soʻng, MGB mos ravishda 4007 va 998 oilaning asosiy va ikkinchi darajali roʻyxatini tuzdi, natijada roʻyxatda jami 5005 oila paydo boʻldi[3] . Roʻyxatlar Litva SSR Vazirlar Kengashi tomonidan tasdiqlangan. Roʻyxatlarda nafaqat litvaliklar, balki Litvadagi polyak ozchilik vakillari ham bor edi. Maʼlumotlar toʻliq boʻlmasa-da, operatsiya davomida 1100 dan 1200 gacha polyaklar deportatsiya qilingani taxmin qilingan[5].
Deportatsiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
1951-yil kuzida deportatsiya bir nechta alohida tadbirlarda amalga oshirildi:
| sana | deportatsiya qilingan odamlar, miqdori Anušauskas maʼlumotlari)[6] |
Deportatsiya qilingan odamlar, soni (Tumavičius maʼlumotlari)[3] |
Manzil | Deportatsiya qilingan odamlar |
|---|---|---|---|---|
| 1951-yil 20-21-sentyabr | 3 807 | 2987 | Irkutsk viloyati | Partizanlarning qarindoshlari, tarafdorlari va elchilari |
| 1951-yil 2-3-oktyabr | 16 485 | 15 537 | Tomsk viloyati va Krasnoyarsk oʻlkasi | 5278 bola, ulardan 39 nafari deportatsiya paytida vafot etgan |
| 1951-yil 30-noyabr | 452 | Oltoy oʻlkasining Biysk tumani | Dehqonlar |
Operatsiyani Pyotr Kapralov va Yakov Edunov boshqargan. Har bir necha soatda ular Semyon Ignatievga operatsiyaning borishi haqida maʼlumot yuborishardi. Operatsiya katta ishchi kuchini talab qilgan va 3818 MGB zobiti, MGB ichki qoʻshinlarining 11270 aʼzosi, qirgʻin bataloni va militsiya askarlari va 8000 ga yaqin Kommunistik partiya faollari ishtirok etgan. Bu odamlar 3000 dan ortiq tezkor boʻlinmalarga birlashtirilgan boʻlib, ular bir MGB operativi, ikkita qirgʻin bataloni jangchisi, ikkita MGB askari va faollaridan iborat edi. Bir yoki uch oilani deportatsiya qilish uchun yagona boʻlinma mas’ul boʻlgan: oilani uygʻotish (deportatsiyalar tunda amalga oshirilgan), hech kim qochib ketmasligini taʼminlash, deportatsiya qilinganlar roʻyxatini tuzish va ularning maʼlumotlarini tekshirish, oilaning yuklarini yigʻishtirishni nazorat qilish, shaxsiy buyumlar va ularni belgilangan temir yoʻl stantsiyasiga yetkazib berish kabi vazifalarga mas’ul boʻlgan. Partiya faollari kolxoz mulkiga aylanishi kerak bo‘lgan qolgan mulkni ro‘yxatga olish uchun odamlarning uylarida qolgan. Deportatsiya qilinganlar hech qanday sharoiti yoʻq chorva vagonlariga ortilgan va Tomsk viloyati va Krasnoyarsk oʻlkasiga boradigan yoʻlda taxminan bir oy vaqt oʻtkazgan.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Arvydas Anušauskas. Lietuva 1940-1990: okupuotos Lietuvos istorija. Вильнюс: Lietuvos Gyventojų Genocido ir Rezistencijos Tyrimo Centras, 2007 — 281—282 bet. ISBN 9789986757788.
- ↑ Romuald J. Misiunas. The Baltic States, years of dependence, 1940-1990. University of California Press, 1993 — 102 bet.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Tumavičius, Andrius. „Lietuvos gyventojø trëmimai „Osenj““ (lt) (PDF). Tremtinys (2014-yil 10-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 7-avgust.
- ↑ 4,0 4,1 Linas Šalna. „"Prisimenant 1951 metų trėmimus"“ (lt). www.xxiamzius.lt (2011-yil 7-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 7-avgust.
- ↑ „"Istorija"“ (lt). 2021-yil 9-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 7-avgust.
- ↑ Arvydas Anušauskas. Lietuvių tautos sovietinis naikinimas : 1940-1958 metais. Вильнюс: Mintis, 1996 — 239 bet. ISBN 5-417-00713-7.