Ophrys caucasica

Biologik klassifikatsiya
Urugʻ:	Ophrys;
Tur:	sphegodes;
Osttur:	taurica;
Sinonimlari
	Roʻyxat Ophrys adonidis — A.Camus & Gomb.; Ophrys aegilica — Engelen; Ophrys aesculapii subsp. pseudoaraneifera — Renz; Ophrys alasiatica — Kreutz, Segers & H.Walraven; Ophrys amanensis subsp. antalyensis — (Kreutz & Seckel) Kreutz; Ophrys amanensis subsp. iceliensis — (Kreutz) Kreutz; Ophrys antalyensis — Kreutz & Seckel; Ophrys aranifera subsp. boissieri — (Soó) Soó; Ophrys aranifera subsp. macedonica — H.Fleischm. ex Soó; Ophrys aranifera subsp. mammosa — (Desf.) Soó; Ophrys aranifera subsp. taurica — (Aggeenko) K.Richt.; Ophrys aranifera subsp. vierhapperi — (Soó) Soó; Ophrys caucasica — Woronow ex Grossh.; Ophrys caucasica subsp. cyclocheila — Aver.; Ophrys chaonica — P.Delforge; Ophrys ciliciana — (Kreutz) P.Delforge; Ophrys cretensis subsp. samica — A.Alibertis; Ophrys cyclocheila — (Aver.) P.Delforge; Ophrys doerfleri subsp. mouterdeana — (B.Baumann & H.Baumann) Paulus & M.Hirth; Ophrys eretriae — M.Hirth & Paulus; Ophrys grammica — (B.Willing & E.Willing) Devillers-Tersch. & Devillers; Ophrys grammica subsp. knossia — A.Alibertis; Ophrys hansreinhardii — M.Hirth; Ophrys herae — M.Hirth & H.Spaeth; Ophrys herae subsp. janrenzii — (M.Hirth) M.Hirth; Ophrys herae subsp. osmaniaca — Kreutz; Ophrys hittitica — Kreutz & Ruedi Peter; Ophrys hystera — Kreutz & Ruedi Peter; Ophrys iceliensis — Kreutz; Ophrys janrenzii — M.Hirth; Ophrys knossia — (A.Alibertis) P.Delforge; Ophrys leucophthalma — Devillers-Tersch. & Devillers; Ophrys macedonica — (H.Fleischm. ex Soó) Devillers-Tersch. & Devillers; Ophrys mammosa — Desf.; Ophrys mammosa subsp. caucasica — (Woronow ex Grossh.) Soó; Ophrys mammosa subsp. ciliciana — Kreutz; Ophrys mammosa subsp. cyclocheila — (Aver.) B.Baumann, H.Baumann, R.Lorenz & Ruedi Peter; Ophrys mammosa subsp. falsomammosa — B.Baumann & H.Baumann; Ophrys mammosa subsp. grammica — B.Willing & E.Willing; Ophrys mammosa subsp. janrenzii — (M.Hirth) Kreutz; Ophrys mammosa subsp. leucophthalma — (Devillers-Tersch. & Devillers) Kreutz; Ophrys mammosa subsp. macedonica — (H.Fleischm. ex Soó) Kreutz; Ophrys mammosa subsp. mouterdeana — B.Baumann & H.Baumann; Ophrys mammosa subsp. parviflora — Kreutz & H.Heitz; Ophrys mammosa subsp. posteria — B.Baumann & H.Baumann; Ophrys mammosa subsp. serotina — B.Willing & E.Willing; Ophrys mammosa subsp. taurica — (Aggeenko) Soó; Ophrys mammosa subsp. vierhapperi — (Soó) Soó; Ophrys morio — Paulus & Kreutz; Ophrys mouterdeana — (B.Baumann & H.Baumann) P.Delforge; Ophrys osmaniaca — (Kreutz) P.Delforge; Ophrys palaestinae — Kreutz & Shifman; Ophrys paphlagonica — (Kreutz) P.Delforge; Ophrys posteria — (B.Baumann & H.Baumann) Devillers & Devillers-Tersch.; Ophrys prespaensis — M.Hirth & Paulus; Ophrys pseudomammosa — Renz; Ophrys sintenisii — H.Fleischm. & Bornm.; Ophrys sphegodes subsp. alasiatica — (Kreutz, Segers & H.Walraven) H.Baumann & R.Lorenz; Ophrys sphegodes subsp. caucasica — (Woronow ex Grossh.) Soó; Ophrys sphegodes subsp. grammica — (B.Willing & E.Willing) Kreutz; Ophrys sphegodes subsp. herae — (M.Hirth & H.Spaeth) Kreutz; Ophrys sphegodes subsp. janrenzii — (M.Hirth) Kreutz; Ophrys sphegodes subsp. mammosa — (Desf.) Soó ex E.Nelson; Ophrys sphegodes subsp. parnassica — Soó ex J.J.Wood; Ophrys sphegodes subsp. sintenisii — (H.Fleischm. & Bornm.) E.Nelson; Ophrys spruneri var. orientalis — Soó; Ophrys taurica — (Aggeenko) Nevski; Ophrys transhyrcana subsp. morio — (Paulus & Kreutz) Kreutz; Ophrys transhyrcana subsp. mouterdeana — (B.Baumann & H.Baumann) Kreutz; Ophrys transhyrcana subsp. paphlagonica — Kreutz; Ophrys transhyrcana subsp. sintenisii — (H.Fleischm. & Bornm.) Kreutz; Ophrys willingii — Paulus & M.Hirth;

Ophrys caucasica janubi-sharqiy Yevropadan Kavkaz orqali Erongacha boʻlgan hududlarda tarqalgan orkide oʻsimliklarining ostki turi. Ophrys caucasica sifatida Armaniston, Ozarbayjon, Gruziya va Rossiyaning koʻplab hududlarida qayd etilgan^[2]^[3]. Shuningdek bir qator ahalliy nomlarga ham ega, jumladan, armancha: Սարդակիր Մեղվակիր, ozarbayjoncha: xarı-bülbül va gruzincha: ფუტკრის-დედა.

IUCN Qizil kitob roʻyxatiga koʻra, turning toifasi va holati „Yoʻqolib ketish xavfi ostida“ — EN (endangered) B1ab(iii)+2ab(iii)^{[iqtibos kerak]}.

Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻsimlik hayotining turli bosqichlarida oq gulbarglari pushti rangga aylanadi, bu yerda turli xil ranglar (yashil, sariq, qizil va boshqalar) birlashadi. Bundan tashqari, gullarida turli naqshlar ham boʻladi^[4]

Tarqarilish holati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ophrys caucasica butun dunyoda keng tarqalgan. Janubi-sharqiy Yevropaning Albaniya, Bolgariya, Sharqiy Frakiya, Gretsiya, Qrim, Ruminiya va sobiq Yugoslaviya hududlarida uchraydi. Gʻarbiy Osiyoda esa Krit, Kipr, Sharqiy Egey orollari, Eron, Iroq, Livan — Suriya, Falastin mintaqasi va Turkiyada keng tarqalgan. Bundan tashqari, Shimoliy Kavkaz va Janubiy Kavkaz Ophrys caucasica oʻsimligining vatani hisoblanadi^[1].

Mahalliy etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Arman tilidagi oʻsimlikning asl nomi (sardakir mexvakir) uning asosiy changlatuvchilari, oʻrgimchaklar (sard) va asalarilar (mexu) hamda ularning oziq-ovqatlari (kir) soʻzlarining birlashmasidan hosil qilingan^{[iqtibos kerak]}.

Xara ozarbayjoncha qalin va yaltiroq matodir. Unda turli xil naqshlar mavjud boʻlib, turli burchaklardan qaralganda turfa xil rangda koʻrinadi. Ushbu xususiyati tufayli oʻsimlik oʻzining ozarbayjoncha nomini xameleon mato nomidan olgan. Ozarbayjoncha gulning nomi „xara bulbuli“ deb tarjima qilinadi. Xara soʻzining imlosi ozarbayjon tilidagi uygʻunlik qonuni talabi bilan xariga oʻzgargan^[5].

Madaniy tadbirlardagi oʻrni[tahrir | manbasini tahrirlash]

2014-yilda Rossiyadagi Ozarbayjonlar Federal Milliy Madaniy Avtonomiyasi tomonidan „Xari bulbul, tinchlik va muhabbat guli“ nomli koʻrgazma tashkil etilgan^[6]. 2014-yil mart oyida Ophrys caucasica taqdimot marosimi Amerika Qoʻshma Shtatlari Botanika bogʻi konservatoriyasida boʻlib oʻtgan^[7].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ ^1,0 ^1,1 „Ophrys sphegodes subsp. taurica (Aggeenko) Soó ex Niketic & Djordjevic“. Plants of the World Online. Royal Botanic Gardens, Kew. Retrieved 2023-12-13.
↑ „Studies on the botanical and ecological aspects of a rare species Ophrys caucasica from Azerbaijan (Orchidaceae)“ (2019-yil oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 12-noyabr.
↑ „Georgian Biodiversity Database“. biodiversity-georgia.net. Qaraldi: 2020-yil 12-noyabr.
↑ Huseyinoghlu. „"Xarı bülbül" adının mənası“. Axar (2022-yil 8-aprel). Qaraldi: 2023-yil 12-mart.
↑ „The meaning of the word Khari Bulbul“. Karabakh Foundation. Qaraldi: 2023-yil 12-mart.
↑ „'Khari Bulbul - a flower of peace and love' exhibition due in Moscow“. Today.az (2014-yil 4-avgust). Qaraldi: 2017-yil 12-may.
↑ Rajabova. „Karabakh's Khari Bulbul presented in U.S.“. Azernews (2014-yil 19-mart). Qaraldi: 2017-yil 12-may.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

[POWO_77218421-1-1] 1,0 ^1,1 „Ophrys sphegodes subsp. taurica (Aggeenko) Soó ex Niketic & Djordjevic“. Plants of the World Online. Royal Botanic Gardens, Kew. Retrieved 2023-12-13.

[2] „Studies on the botanical and ecological aspects of a rare species Ophrys caucasica from Azerbaijan (Orchidaceae)“ (2019-yil oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 12-noyabr.

[3] „Georgian Biodiversity Database“. biodiversity-georgia.net. Qaraldi: 2020-yil 12-noyabr.

[4] Huseyinoghlu. „"Xarı bülbül" adının mənası“. Axar (2022-yil 8-aprel). Qaraldi: 2023-yil 12-mart.

[5] „The meaning of the word Khari Bulbul“. Karabakh Foundation. Qaraldi: 2023-yil 12-mart.

[6] „'Khari Bulbul - a flower of peace and love' exhibition due in Moscow“. Today.az (2014-yil 4-avgust). Qaraldi: 2017-yil 12-may.

[7] Rajabova. „Karabakh's Khari Bulbul presented in U.S.“. Azernews (2014-yil 19-mart). Qaraldi: 2017-yil 12-may.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]