Haft avrang
| Asl nomi | forscha: هفت اورنگ |
|---|---|
| Muallif(lar) | Abdurahmon Jomiy |
| Til | Forscha |
| Janr(lar)i | masnaviy |
Haft avrang (forscha: هفت اورنگ, maʼnosi „Yetti taxt“) – fors shoiri Abdurahmon Jomiyning 1468—1485-yillarda yaratgan asari. Jomiy yettita dostondan iborat asari masnaviy yoʻnalishida yozilgan:
- Silsilat uz-zahab (سلسلة الذهب, „Oltin zanjir“): pandnoma ruhidagi doston.
- Yusuf va Zulayho (یوسف و زلیخا): Potifarning xotini Zulayhoning Yusuf bilan islom anʼanalari asosidagi ishqiy sarguzashtlari.
- Sibhat ul-abror (سبحة الابرار, „Taqvodorlar tasbehi“): pandnoma ruhidagi doston.
- Salomon va Absol (سلامان و ابسال): Shahzoda va uning enagasi oʻrtasidagi halokatli romantika. Asl hikoya yunoncha boʻlib, ilk islom davrida Ibn Hunayn tomonidan arab tiliga tarjima qilingan, soʻngra Jomiy tomonidan fors sheʼriyatiga tarjima qilingan. Dehxudo bu hikoya isroilliklardan kelib chiqqan boʻlishi mumkinligini taxmin qiladi.
- Tuhfat ul-ahror (تحفة الاحرار, „Nuroniylar tuhfasi“).
- Layli va Majnun (لیلی و مجنون)
- Xiradnomai Iskandariy (خردنامهٔ اسکندری, Iskandarning hikmat kitobi) Iskandarning oʻlimigacha boʻlgan voqealar haqida hikoya qiladi.
Haft avrang nomining oʻzi „Katta ayiq“ (دب اکبر) yulduzlarini tashkil qiluvchi yetti yulduzga ishora qiladi.
Yetti masnaviyning zamirida din, falsafa va soʻfiylik odob-axloqi yotadi.
Freer Jami[tahrir | manbasini tahrirlash]
1556—1565-yillarda Mashadni boshqarib turgan chogʻida Shoh Tahmasp I ning jiyani va kuyovi shahzoda Sulton Ibrohim Mirzo oʻzining rassom va xattot atelyesiga „Haft avrang“ning dabdabali tasvirlangan nusxasini yaratishni topshirib, ulardan birini yaratdi. Fors miniatyurasining shubhasiz durdona asarlari, hozirda Vashingtondagi Freer sanʼat galereyasida joylashgan va Freer Jami nomi bilan mashhur[1].
Freer Jami qoʻlyozmasi tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qoʻlyozmaning asrlar va bir qancha imperiyalar boʻylab bosib oʻtgan yoʻlini uning sahifalaridagi rasmiy muhrlar va Fors, Hindiston va Yevropaning maʼlum davrlari va joylariga xos boʻlgan materiallar va uslublardagi oʻzgarishlar orqali kuzatish mumkin.
Dastlab Ibrohim Mirzo qoʻlyozmani yaratishni Shoh Tahmasp I toʻyi nishonlash uchun topshirgan boʻlishi mumkin. Jomiyning yetti masnaviyidagi ishqiy va falsafiy mavzular yaqinda turmush qurgan kishiga sovgʻa sifatida oʻrinli boʻlar edi. Qoʻlyozmaning yaratilishiga kamida beshta xattot hissa qoʻshgan: Shoh Mahmud Nishopuriy, Rustam Ali, Muhibb Ali, Molik ad-Daylamiy va Ayshiy ibn Ishratiy. Shuningdek, u uch xil shaharda: Mashhad, Qazvin va Hirotda koʻchirilgan. Shaxsiy hissalar birlashtirilib, yigʻilgach, qoʻshimcha bezak qoʻshilgan. Qoʻlyozma yettita sheʼrning koʻplab illuminatsiyalarini, jumladan, batafsil meʼmorchilik sozlamalari va ideallashtirilgan figuralarning murakkab tartiblarini aks ettiruvchi 28 ta toʻliq sahifali rasmlarni oʻz ichiga oladi[2].
Koʻchirilganlik haqidagi birinchi maʼlumotni bir nechta muhr bosilgan sahifada topish mumkin, bu esa taxminan 1609-yilda Safaviylar shohi Abbos I qoʻlyozmani Ardabildagi sulolalar ziyoratgohiga hadya qilganini koʻrsatadi[2].
Taxminan XVII asr oʻrtalarida qoʻlyozma Hindistondagi Boburiylar davlatiga yoʻl oldi. Tekshiruv yozuvlari va koʻproq muhr taassurotlari boʻlgan sahifa oxirgi folioga qoʻshilgan boʻlib, unda Shoh Jahon I (hukmdorlik yillari 1628-1658) va uning vorisi Avrangzeb (h.1658-1707) haqida soʻz boradi[2].
Olimlarning fikricha, u XVIII-XIX asr oxirlarida hozirgi Eron hududiga qaytib kelgan, chunki birinchi folioda Qojar davri uslubida (1785-1906) yoritilgan. U, ehtimol, Yevropada hozirgi bezatilgan „lak“ qoplamalarini va qizil teri umurtqasini shundan keyin sotib oldi. Qoʻlyozma sayohatidagi navbatdagi tasdiqlangan qadam arxeolog va kolleksioner Hagop Kevorkyan uni qoʻlga kiritgan 1926-yildagi Milan (Italiya) savdo katalogida boʻladi. Smitson instituti qoʻlyozmani 1946-yilda undan sotib oldi[2][3]. U Vashingtondagi Freer galereyasida saqlanadi. Qoʻlyozmaning barcha sahifalarini Smitson institutining onlayn maʼlumotlar bazasida koʻrish mumkin[3].
Haft avrang oʻzbek tilida[tahrir | manbasini tahrirlash]
18- asr oxiri va 19- asrning boshlarida Muhammad Rizo Ogahiy Jomiyning „Yusuf va Zulayho“sini oʻzbek tiliga tarjima qilgan.
Hozirda mazkur asarning bir qoʻlyozmasi OʻzFA Temuriylar tarixi davlat muzeyining ekspozitsiyasidagi noyob eksponatlaridan biri hisoblanadi[4].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Simpson, Marianna Shreve. Sultan Ibrahim Mirza's Haft awrang : a princely manuscript from sixteenth-century Iran, Massumeh Farhad, Freer Gallery of Art, New Haven: Yale University Press, 1997. ISBN 0-300-06802-6. OCLC 36011617.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 The Oxford illustrated history of the book, James Raven, First, Oxford, United Kingdom, 2020. ISBN 978-0-19-870298-6. OCLC 1112145568.
- ↑ 3,0 3,1 „You searched for Haft Awrang“ (en-US). Smithsonian's National Museum of Asian Art. Qaraldi: 2023-yil 22-mart.
- ↑ Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi. „Temuriylar davri tarixidan: Аbdurahmon Jomiy va uning "Haft avrang" asari haqida“. academy.uz. Qaraldi: 5-fevral 2024-yil.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Explore the Freer Jami (Wayback Machine saytida 2022-01-04 sanasida arxivlangan)