Eron va Turkiya chegarasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Eron va Turkiya chegarasi
مرز ترکیه و ایران
İran–Türkiye sınırı
Xarakteristikasi
Obyektlari Eron bayrogʻi Eron Turkiya bayrogʻi Turkiya
Uzunligi 560 km (350 mi)[1]

Eron va Turkiya chegarasi (forscha: مرز ترکیه و ایران; turkcha: İran–Türkiye sınırı) uzunligi 534 kilometr (332 milya) boʻlib, shimolda Ozarbayjon bilan uch tomonlama chegara nuqtasidan janubda Iroq bilan uch tomonlama chegara nuqtasigacha davom etadi[2].

Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSh Davlat departamentining Eron-Turkiya chegarasi xaritasi

Chegara shimolda Ozarbayjonning Naxichevan Avtonom Respublikasi bilan Araz daryosi boʻyidagi uch tomonlama chegara nuqtasidan boshlanadi. Keyin chegara Karasu Chayi daryosi boʻylab shimoli-gʻarbga oʻtadi va shu tariqa Turkiya Ozarbayjon bilan bogʻlanadigan bir parcha hududga ega boʻladi. Keyin chegara janubi-gʻarbga, soʻngra janubga bir qator tartibsiz quruqlikdagi chiziqlar orqali, Iroq bilan uch tomonlama chegara nuqtasiga qadar davom etadi. Chegara hududi nihoyatda togʻli boʻlib, ikki tomondan asosan kurdlar yashaydi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Usmonlilar davri (1500-yillar—1920-yil)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Safaviylar bilan Usmonlilar chegarasi boʻylab istehkomlar, Sayyid Luqmonning Sulton Sulaymon tarixi kitobidan. Konstantinopolda (hozirgi Istanbul) yaratilgan fors tilidagi qoʻlyozma, 1579-yil.

Usmonlilar imperiyasi 1532—1555-yillardagi Usmonli-Safaviy urushida hozirgi Iroqning katta qismini Safaviy Forsidan bosib olgan edi. Urush Amasiya tinchligi bilan yakunlandi va bu tinchlik bilan mintaqa ustidan Usmonli hukmronligi tasdiqlandi[3][4]. Usmonlilarning Mesopotamiya va Turkiyaning sharqiy qismidagi nazorati Zuhob sulhi bilan yakunlangan Usmonli-Safaviy urushi (1623-1639) dan keyin tasdiqlandi[5][6][7][8]. Zuhob shartnomasida ikki imperiya oʻrtasidagi chegara Zagros togʻlari va Dajla daryosi oʻrtasida boʻlishi belgilab qoʻyilgan edi, lekin oʻsha paytda aniq chegaralar chizilmagan[9].

Usmonli-Xotakiy urushi (1722-1727) davrida Usmonlilar Rossiya bilan hamkorlikda Eronga bostirib kirdi va Hamadon shartnomasi orqali shimoli-gʻarbiy Eronning katta qismini egallab oldi[9]. 1740-yillarda yana bir urush boshlandi, 1746-yilda Kerden shartnomasi bilan yakunlandi, bu Eronning gʻarbiy viloyatlaridagi maqomini tikladi va 1639-yilgi Zuhob chegarasini qayta tasdiqladi[9][10].

Usmonli-Fors urushi (1821-1823) 1639-yildagi Zuhob chegarasini qayta tasdiqlagan birinchi Erzurum shartnomasining imzolanishi bilan yakunlandi[9][11][12]. Eron, Usmonli, Rossiya va Britaniya rasmiylari ishtirok etgan chegara komissiyasi chegarani delimitatsiya qilishda yordam berdi, natijada 1847-yildagi ikkinchi Erzurum bitimi 1639-yilgi chegarani kichik oʻzgartirishlar bilan tasdiqladi[9][13]. Toʻrt tomonlama chegara komissiyasi keyingi yillarda oʻz ishini davom ettirdi va koʻp mehnat va kartografik tortishuvlardan soʻng 1869-yilda mufassal xarita ishlab chiqildi[9]. Berlin shartnomasi (1878) natijasida Qatur yaqinida kichik oʻzgartirishlar kiritildi[9].

Komissiya ishiga qaramay, chegarani aniq belgilash boʻyicha bahslar davom etdi. Usmonlilar va Eron 1911-yilda mintaqada mustamlakachilik niyatida boʻlgan Rossiya va Britaniyaning talabiga binoan aniqroq chegaralarni belgilash ustida ishlashga kelishib oldilar[9][14][15][16]. 1913-yil noyabrdan 1914-yil oktyabrgacha chegara komissiyasi butun chegarani batafsil delimitatsiya qilishni taʼminlovchi Konstantinopol protokolini tuzdi[9]. Keyin toʻrt davlatdan iborat chegara komissiyasi chegarani yerda oʻrganib chiqdi va uni ustunlar bilan belgiladi (bahs ostida qolgan Qatur hududi bundan mustasno), tasdiqlangan chegara tasvirlangan batafsil xaritalar seriyasini yaratdi[9].

Usmonlilardan keyingi davr (1920-yildan hozirgi kungacha)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi jahon urushi paytida Britaniya tomonidan qoʻllab-quvvatlangan arab qoʻzgʻoloni Usmonlilar hukmronligini Yaqin Sharqning koʻp hududidan olib tashlashga muvaffaq boʻldi. 1916-yilgi Ango-Farang Sayks-Pikot kelishuvi natijasida Britaniya Usmonlilarning Mosul, Bagʻdod va Basra viloyatlari ustidan nazoratni qoʻlga kiritdi va 1920-yilda Iroq mandatini tashkil qildi[9].

1920-yilgi Sevr shartnomasiga koʻra, Anadolu Turkiyasi boʻlinib, Mosul viloyatining shimolidagi hududlar avtonom yoki mustaqil kurd davlati tarkibiga kiritilishi kerak edi[9][17]. Turk millatchilari bu shartnomadan gʻazablanib, Turkiya mustaqillik urushining boshlanishiga hissa qoʻshdilar; Turkiyaning bu toʻqnashuvdagi muvaffaqiyati Sevrni bir parcha qogʻozga aylantirdi[9]. 1923-yilgi Lozanna shartnomasiga koʻra Turkiyaning mustaqilligi tan olindi va Turkiya arab yerlariga boʻlgan har qanday daʼvosidan rasman voz kechishi hisobiga ancha saxovatli hududiy kelishuvga erishildi[18]. Sharqda sobiq Usmonli-Eron chegarasi saqlanib qoldi, endi Eron va Iroq, shuningdek, Eron va yangi Turkiya Respublikasi oʻrtasidagi chegaralarni tashkil qiladi[9].

Tehron konvensiyasi (1932)

1929-yil 9-aprelda Anqarada Turkiya va Eron oʻrtasida chegarani yanada delimitatsiya qilish toʻgʻrisida shartnoma imzolandi, bu bitim qisman kurdlarning Ararat qoʻzgʻoloniga javob sifatida koʻrildi. Bu keyinchalik 1932-yil Tehron konvensiyasida yakunlandi, natijada Kichik Ararat, Bajergoh va Qatur yaqinidagi kichik hududlar almashildi[9][19][20][21]. Keyin chegara belgilandi va 1937-yil 26-mayda Tehronda yakuniy bitim imzolandi[9].

2017-yildan Turkiya Eron bilan chegarasida noqonuniy kesib oʻtish va kontrabandaning oldini olishga qaratilgan toʻsiq qurishni boshladi[22]. Devor chegaraning 144 km (89 mi) qismini qoplaydi[23][24]. 2017-yil dekabr holatiga koʻra, chegara toʻsigʻining yarmi qurib bitkazilgan[25]. Mas’ul amaldorlarning fikricha, chegara toʻsigʻi 2019-yilning bahorida tugallanishi kerak edi[26]. Milliy uy-joy komissiyasi TOKİ Iğdır va Ağrı viloyatlarida devor qurmoqda[23].

Chegara yaqinidagi aholi punktlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bozorgondagi chegara punkti

Eron[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chegara oʻtish joylari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Butun chegara boʻylab uchta oʻtish joyi mavjud, ikkitasi avtotransport uchun va bittasi avtomobil va temir yoʻl harakati uchun[27]. Bular orasida eng gavjumi Gurbuloq dunyodagi eng gavjum chegara punktlaridan biridir[manba kerak].

Turkiya Turkiya chegara nuqtasi Viloyat Eron Eron chegara nuqtasi Viloyat Ochilgan vaqti Turkiya tomonidagi avtomobil yoʻli Eron tomonidagi avtomobil yoʻli Holati
Gürbuloq Ağrı Bozarqon Gʻarbiy Ozarbayjon 1953-yil 4-sentyabr[manba kerak] Ochiq
Kapıköy Van Razi Gʻarbiy Ozarbayjon 2011-yil 16-aprel[manba kerak] Ochiq
Esendere Hakkâri Sero Gʻarbiy Ozarbayjon 1964-yil 15-sentyabr[manba kerak] Ochiq
Borualan Iğdır nomaʼlum Gʻarbiy Ozarbayjon 1985-yil 1-yanvar[manba kerak] Yopiq

Chegara toʻsigʻi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiya tomonidan Eron-Turkiya chegarasidagi toʻsiq

Van hokimi Mehmet Emin Bilmez 2021-yil 27-iyul kuni Turkiya hukumati Eron chegarasi boʻylab 295 kilometr (183 milya) chegarani toʻliq qoplash uchun beton devor qurish rejalarini kengaytirganini maʼlum qildi[28][29].

Devor balandligi 3 metr (9.8 feet) boʻlib, 2021-yilda Afgʻonistonning Tolibon qoʻliga tushishi munosabati bilan patrullar kuchaytirilgan[30].

Noqonuniy kesishmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

2021-yilda Afgʻonistonning qulashi bilan qochqinlar toʻlqini Eron orqali Turkiyaga oʻtmoqda. Ish izlayotgan iqtisodiy muhojirlar ham, Tolibon zoʻravonligi yoki tovlamachilikdan qochgan qochqinlar ham qayd etilgan. Turkiya chegara politsiyasi sonini oshirdi, kuch bilan qochqinlarni chegarada toʻpladi, Eronga qaytarib yubordi, ularni kesib oʻtganda hibsga oldi va tegishli tartibsiz deportatsiya qildi. Jurnalistlarning ushbu masalani hujjatlashtirishiga yoʻl qoʻymaslik boʻyicha maxsus harakatlar haqida dalillar keltirildi[31].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Türkiyenin Komşuları ve Coğrafi Sınırları“ (2016-yil 14-fevral). 2016-yil 14-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  2. ↑ CIA World Factbook - Iran, qaraldi: 5 April 2020
  3. ↑ 'The Reign of Suleiman the Magnificent, 1520–1566', V. J. Parry, in A History of the Ottoman Empire to 1730, ed.
  4. ↑ Mikaberidze, Alexander Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia, Volume 1.
  5. ↑ Kia, Mehrdad. The Ottoman Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO, 2017 — 46 bet. ISBN 978-1610693899. 
  6. ↑ Somel, Selçuk Akşin, Historical Dictionary of the Ottoman Empire, (Scarecrow Press Inc., 2003), 306
  7. ↑ Meri, Josef W.. Medieval Islamic Civilization: L-Z, index. Taylor & Francis, 2006 — 581 bet. ISBN 978-0415966924. 
  8. ↑ „The Origin and Development of Imperialist Contention in Iran; 1884–1921“. History of Iran. Iran Chamber Society. 2018-yil 17-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-sentyabr.
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 9,14 9,15 International Boundary Study No. 28 – Iran-Turkey Boundary (PDF), 3 February 1964, 2019-10-01da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 5 April 2020 (PDF), 3 February 1964, archived from the original (PDF) on 1 October 2019, retrieved 5 April 2020
  10. ↑ Mikaberidze, Alexander. Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia, Volume 1. ABC-CLIO, 2011 — 169 bet. ISBN 978-1598843361. 
  11. ↑ Ateş, Sabri. Ottoman-Iranian Borderlands: Making a Boundary, 1843–1914. New York: Cambridge University Press, 2013 — 49 bet. ISBN 9781107033658. 
  12. ↑ Mikaberidze, Alexander. Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO, 2011 — 301 bet. ISBN 9781598843361. 
  13. ↑ Victor Prescott and Gillian D. Triggs, International Frontiers and Boundaries: Law, Politics and Geography (Martinus Nijhoff Publishers, 2008: ISBN 90-04-16785-4), p. 6.
  14. ↑ Kazemzadeh, Firuz.
  15. ↑ Siegel, Jennifer.
  16. ↑ White, John Albert.
  17. ↑ Helmreich, Paul C.. From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920. Columbus, Ohio: Ohio State University Press, 1974. ISBN 9780814201701. 
  18. ↑ Treaty of Peace with Turkey signed at Lausanne, Lausanne, Switzerland, 24 July 1923, qaraldi: 28 November 2012
  19. ↑ „Accord relatif à la fixation de la ligne frontière entre la Perse et la Turquie“,Armenia: Political and Ethnic Boundaries, 1878-1948 Burdett: . Cambridge: Cambridge Archive Editions, 1998 — 959–962 bet. ISBN 978-1852079550. 
  20. ↑ Tsutsiev, Arthur. Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus. New Haven: Yale University Press, 2014 — 92 bet. ISBN 978-0300153088. 
  21. ↑ Pirouz Mojtahed-Zadeh, Boundary Politics and International Boundaries of Iran: A Study of the Origin, Evolution, and Implications of the Boundaries of Modern Iran with Its 15 Neighbors in the Middle East, the Persian Gulf, the Caucasus, the Caspian Sea, Central Asia, and West Asia by a Number of Renowned Experts in the Field, Universal-Publishers, 2007, ISBN 978-1-58112-933-5, p. 142.
  22. ↑ Hürriyet Daily News: „Turkey builds 700 kilometer long wall on Syrian border“ 15 Jun 2017
  23. ↑ 23,0 23,1 Yeni Şafak: „TOKİ’den Türkiyeʼnin Kuzey-Doğu hattına 144 kilometrelik duvar“ 13 May 2017
  24. ↑ Tehran Times: „Erdogan says to build walls on Iran, Iraq borders“ 2 Jun 2017
  25. ↑ Yeni Şafak English: „Turkey completes half of security wall along Iranian border“ 30 Dec 2017
  26. ↑ The Jerusalem Post „Turkey to complete wall on Iranian border by spring 2019“ Jan 10 2018
  27. ↑ Caravanistan - Iran-Turkey border crossings, qaraldi: 5 April 2020
  28. ↑ Turkey plans to expand border wall along entire 295-km Iran frontier
  29. ↑ Turkey building 63-km monstrous wall along Iranian border to stop migration
  30. ↑ „Turkey reinforces border to block any Afghan migrant wave“. Reuters (2021-yil 23-avgust).
  31. ↑ Gall, Carlotta. „Afghan Refugees Find a Harsh and Unfriendly Border in Turkey“. The New York Times (2021-yil 23-avgust). 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Eron_va_Turkiya_chegarasi&oldid=4212483" dan olindi