Demokratik sotsializm

Ishorat qoʻshish
Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Demokratik sotsializm — bu siyosiy falsafaga aloqador gʻoya boʻlib, unga koʻra davlat iqtisodiyotida siyosiy demokratiyani qoʻllab-quvvatlab, iqtisodiy demokratiya, ishchilar demokratiyasi va ishchilarning oʻzini oʻzi boshqarishiga alohida eʼtibor beradi. Bu sotsialistik oqimlar yigʻindisi boʻlib, unda eng katta tenglik mavjud boʻlgan va adolat hukm suradigan sotsialistik jamiyatni qurish demokratik tamoyillarni hurmat qilishga mos keladi, degan gʻoya faol ravishda ilgari suriladi.

Bu mafkura tarafdorlari ishlab chiqarish vositalariga davlat mulkini nazoratini, siyosiy demokratiyani qoʻllab-quvvatlashni oʻz ichiga olishi kerak, deb hisoblaydi[1]. Iqtisodiyot nuqtai nazaridan demosotsializm tarafdorlarining qarashlari aralash iqtisodni qoʻllab-quvvatlashdan tortib, barcha ishlab chiqarish vositalarini mehnat jamoalari oʻrtasida taqsimlangan mulkka oʻtkazishgacha belgilaydi.

Asosiy prinsiplar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Demokratik sotsialistlar sotsializmning bolshevik talqinini nodemokratik deb ataydilar, ular buni butunlay rad etadilar. Kommunistlardan farqli oʻlaroq, demokratik sotsialistlar sotsializmni kommunizm yoʻlidagi oraliq bosqich emas, balki yakuniy ideal deb bilishadi. Ular demokratiya konsepsiyasiga siyosiy plyuralizm va ozchiliklar huquqlari tushunchalarini ham kiritib , uni koʻpchilik diktaturasi va proletariat diktaturasi deb umuman izohlamaydilar. Shunga qaramay, koʻplab zamonaviy demo-sotsialistik partiyalar kommunistlar bilan birlashmoqda (masalan, Fransiya chap fronti).

Sotsial-demokratlar singari, demokratik sotsialistlar ham tenglikni yoqlaydilar[2], lekin birinchisidan farqli oʻlaroq, demokratik sotsializm tarafdorlari ishlab chiqarish vositalariga davlat mulki boʻlishini qoʻllab quvvatlaydilar[1] : ular iqtisodiyot va sogʻliqni saqlash, taʼlim, uy-joy kommunal xoʻjaligi, transport va boshqa sohalarda davlat sektorini qoʻllab-quvvatlaydilar va koʻpaytiradilar. Ammo baʼzi zamonaviy, aniq sotsial-demokratik partiyalar bozor iqtisodiyotidan voz kechmagan holda oʻzlarini demokratik sotsialistlar deb atashda davom etmoqdalar (yaqin misol - oʻzini rasman demo-sotsialistik deb eʼlon qilgan, lekin haqiqatda sotsial-demokratik partiyaga aylangan Britaniya Leyboristlar partiyasi[3],ular xususiy biznesni ochiq qoʻllab-quvvatlaydilar[4]).

Tarixiy yondashuv:[tahrir | manbasini tahrirlash]

Demokratik sotsializmning kelib chiqishi va vujudga kelishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sotsializmning koʻplab dastlabki versiyalari, ayniqsa fransuz inqilobining sanskulottlaridan kelib chiqqan holda, tabiiy ravishda demokratiyaning xususiyatlariga ega edi: umumiy saylov huquqi va qonun oldida tenglik . Bu xususiyatlar Babeufning yakobinizmida, Blankining inqilobiy gumanizmida, Ouenning utopik sotsializmida va Marksning kommunizmida mavjud.

Karl Marks

Zamonaviy sotsializmning asoschisi aynan Karl Marks boʻlib, u demokratik huquq va erkinliklar ishlab chiqarish vositalari unga tegishli boʻlsagina, aniqrogʻi, xalq nomidan ish yurituvchi davlatga tegishli boʻlsagina ishchilar sinfi uchun haqiqatan ham mavjud boʻladi, deb taʼkidlagan. Shu munosabat bilan Marks ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikni bekor qilishni zarur deb hisobladi.

19-asrning oxiriga kelib, sotsial-demokratlar koʻplab Yevropa mamlakatlari hukumatiga kirishdi, bu marksistlar oʻrtasida boʻlinishga olib keldi, ularning muhim qismi sotsializmga inqilobiy emas, evolyutsion oʻtish tarafdori boʻla boshladi. 1884-yilda Londonda xalqaro raqobatdan himoya qilish uchun erkin savdo va protektsionizmni nazorat qilish boʻyicha Britaniya siyosatini bosqichma-bosqich oʻzgartirishga chaqirgan "Fabian jamiyati „ tashkil etildi. Shuningdek, yer egalari undan nomaqbul ravishda ijara toʻlaydilar, deb hisoblab, yerni milliylashtirish zarur deb hisobladilar (bu gʻoya amerikalik iqtisodchi Genri Jorjdan katta miqdorda olingan). Jamiyatning taniqli aʼzolari orasida mashhur iqtisodchilar Sidney va Beatris Uebb, Jon Meynard Keyns, faylasuf Bertran Rassel, yozuvchi Bernard Shou va boshqalar bor edi.

Jon Meynard Keyns

Kasaba uyushmalari ish haqini oshirishga intilish orqali mehnat unumdorligiga taʼsir qilish, tadbirkorlarni asbob-uskunalarni yangilashga va ishlab chiqarishni tashkil etishga ragʻbatlantirish, bu orqali esa muvozanatli ish haqi stavkasini oʻzgartirish mumkinligiga ishonishar edi („ish haqining yuqori darajasi nomli iqtisodiyot nazariyasi“).“Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi " asarida (1936))Shundan soʻng mashhur iqtisodchi Keyns ishsizlik muammosini hal qilishga qaratilgan davlat dasturlarini iqtisodiy jixatdan asoslab berdi. Buning uchun Keyns davlat xarajatlarini oshirish orqali byudjet taqchilligini yaratishni taklif qildi. Keyns, shuningdek, asosiy tarmoqlarga davlat egaligining oʻtkazilishi va ularni sarmoyalashning davlat tomonidan rejalashtirilishi sinfiy qarama-qarshiliklarni bosqichma-bosqich kamaytirishga yordam beradi, deb oʻz nazariyasida taʼkidladi.

Demosotsializmning paydo boʻlishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Edvard Bernshteyn

Demokratik sotsializm tarixidagi hal qiluvchi lahza 20-asr boshlarida pravoslav kommunistlardan ajralib chiqish bilan boshlandi. Eduard Bernshteyn «Sotsializm muammolari va sotsial-demokratiya vazifalari» (1899) asarida Marksning kapitalizmning yaqin orada tugashi haqidagi bashoratini rad etdi. Bernshteyn oʻz pozitsiyasini kapitalni koʻplab mulkdorlar oʻrtasida taqsimlash tendentsiyasi bilan asosladi, bu kapitalning konsentratsiyasi va proletariatning qashshoqlanishining marksistik nazariyasiga zid edi. Shundan soʻng u sotsializmga erishish uchun sof siyosiy usullar va demokratik vositalardan foydalanish kerak degan xulosaga keldi. Shunga oʻxshash boʻlinish Rossiyada 1905-yil inqilobidan keyin sodir boʻlgan, mensheviklar proletariat diktaturasi gʻoyalariga va Kommunistik partiyaning yetakchi roliga qarshi chiqdilar va burjua liberal-demokratik inqilobini qoʻllab-quvvatladilar. Bolsheviklar rahbari Lenin ularning demokratik sentralizmga soʻzsiz sodiqligini qayd etdi. 1917-yil oktyabr inqilobidan keyin demokratik sotsialistlar bolsheviklarni uning tenglik, demokratik va sotsialistik ideallarini buzib koʻrsatganliklari va barcha ishlab chiqarish vositalarini mas'uliyatsiz partiya elitasi tomonidan boshqariladigan avtoritar rejimni amalda amalga oshirish uchun qoraladilar[5].

Demo-sotsialistik harakatning keyingi davr tarixi asosan fashistlar va pravoslav marksistlarga qarshi kurashdan iborat boʻldi. 1920—1940-yillarda eng koʻzga koʻringan demo-sotsialistik harakatlardan biri avstro -marksizm edi. Avstriya-marksizmning oʻziga xos xususiyati shundaki, ular millatni hududiy kontekstdan tashqarida, umumiy madaniyat va tilga ega boʻlgan odamlar uyushmasi sifatida koʻrib chiqdilar. Yana bir harakat gildiya-sotsialistlari boʻlib, ular ishchilar gildiyalar tarmogʻi - ishchilar vakili boʻlgan savdo tashkilotlari orqali sanoatni nazorat qilishlari mumkinligiga ishonishdi. Gildiyalar nafaqat kasaba uyushmalari kabi ishchilarning ijtimoiy huquqlari uchun kurasha oladi, balki sanoatni ham nazorat qila oladi deb taxmin qilingan.

Urushdan keyingi demo-sotsializm[tahrir | manbasini tahrirlash]

left|thumb|163x163px| Sotsialistik Internatsional logotipi 20-asrning urushdan keyingi yarmida Gʻarbiy Yevropaning baʼzi mamlakatlarida koʻpincha soʻlchilar (shu jumladan demo-sotsialistlar) hokimiyat tepasiga kelishdi. Misol uchun, Buyuk Britaniyada Klement Atli boshchiligidagi leyboristlar 1945-yilgi saylovda gʻalaba qozondi (Cherchill boshchiligidagi konservativ raqiblarini ortda qoldirdi),[6] telekommunikatsiya, Angliya banki, Britaniya temir yoʻllari, koʻmir qazib olish, poʻlat va elektr energiyasini milliylashtirdi va natijada davlat farovonlikka erisha boshladi. Natijada ushbu hukumat davrida Britaniya iqtisodiyotidagi davlat mulkining ulushi 20%dan ziyodni tashkil qildi[7]. Leyboristlar 1964, 1966 va 1974 yillarda ikki marta saylovlardagi muvaffaqiyatlarini takrorladilar. 1951-yilda sotsial-demokratik va demo-sotsialistik partiyalarni birlashtirgan Sotsialistik Internatsional qayta tashkil etildi. 1981-yilga kelib fransuz sotsialistlari prezidentlik va parlament saylovlarida gʻalaba qozonishdi. Hokimiyatga kelgan demokratik sotsialistik hukumat yirik korxonalar va hatto yirik banklarni ham milliylashtirdi[8], shuningdek, eng kam ish haqini oshirdi va mavjud oʻlim jazosini ham bekor qildi.

Zamonaviy demokratik sotsializm[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ugo Chaves Dmitriy Medvedev bilan 2008-yilda

Sotsialistik Internatsional va undagi demokratik sotsializmdan iborat partiyalarning sotsial-demokratiya foydasiga rad etilishi bozor iqtisodiyotiga qarshi yangi demo-sotsialistik partiyalarning paydo boʻlishiga olib keldi (Germaniya soʻli, Radikal chap Gretsiya koalitsiyasi, Islandiya va Yashil chap harakati). Bu partiyalar Sotsialistik Internatsional partiyalaridan (Fransiya chap partiyasi), kommunistik (jumladan, Trotskiy va Maoist) partiyalarning antikapitalistik koalitsiyalari (Yunon SYRIZA, Daniya qizil-yashil koalitsiyasi) yoki sobiq kommunistik partiyalardan (Fransiya chap partiyasi) chap qanot sotsialistik boʻlinishlar boʻlishi mumkin. Shvetsiya chap partiyasi). Skandinaviya mamlakatlarida mavjud sotsial-demokratik partiyalarga muqobil boʻlgan birinchi demo-sotsialistik partiyalar – Daniyada Sotsialistik xalq partiyasi (1959) va Norvegiyada soʻl sotsialistik partiya (1975) paydo boʻldi.

Eslatmalar:[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 „democratic socialism“ (inglizcha). dictionary.com. 2012-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10-noyabr 2012-yil.
  2. ↑ „democratic socialism“ (inglizcha). Словарь Кембриджского университета. 2012-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10-noyabr 2012-yil.
  3. ↑ „UNITED KINGDOM“ (inglizcha). Parties and Elections in Europe. 2012-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-noyabr 2012-yil.
  4. ↑ Хелен Малхолланд. „Labour will continue to be pro-business, says Ed Miliband“ (inglizcha). The Guardian (7 апреля 2009). 2012-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-noyabr 2012-yil.
  5. ↑ Рассел Б. Практика и теория большевизма. — М.: Панорама, 1998.
  6. ↑ „1945: Churchill loses general election“ (inglizcha) .stm. Би-би-си. 2012-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-noyabr 2012-yil.
  7. ↑ Эндрю Торп. 033392908X&hl=fr&sa=X&ei=PlynUJe0EenK0QX9voDQCA&redir_esc=y История британской Лейбористской партии, 2-е изд, Palgrave Macmillan, 2001. ISBN 0-333-92908-X. 
  8. ↑ „Loi n° 82-155 du 11 février 1982 de nationalisation“ (fransuzcha). Légifrance. 2-iyun 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-noyabr 2012-yil.

Adabiyotlar:[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Христианский социализм // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Френкель, Лео // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Й. Шумпетер. Капитализм, социализм, демократия. (Wayback Machine saytida 30-iyun 2009-yil sanasida arxivlangan) Архивная копия от 30 июня 2009 на Wayback Machine
  • Современная социал-демократия. Словарь-справочник. — М.: Политиздат, 1990, с. 259—260.
  • Судьбы демократического социализма в России: Сборник материалов конференции / отв. ред. К. Н. Морозов; сост. К. Н. Морозов, А. Ю. Суслов. — М.: Изд-во им. Сабашниковых, 2014. — 360 с.
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Demokratik_sotsializm&oldid=3273926" dan olindi