Avstriya Niderlandiyasi
| Avstriya Niderlandiyasi Österreichische Niederlande Pays-Bas autrichiens Oostenrijkse Nederlanden Avstriya Gabsburglarining mulklari | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Poytaxti | Bryussel | ||||||||
| Til(lar)i | niderland fransuz nemis | ||||||||
| Dini | katolik | ||||||||
| Pul birligi | kronentaler | ||||||||
| Boshqaruv shakli | monarxiya | ||||||||
| Sulola | Gabsburglar | ||||||||
| Imperator | |||||||||
| - 1713—1740-yillar | Karl VI | ||||||||
| Imperator ayol | |||||||||
| - 1740—1780-yillar | Mariya Tereza | ||||||||
| Imperator | |||||||||
| - 1780—1790-yillar | Iosif II | ||||||||
| - 1790—1792-yillar | Leopold II | ||||||||
| - 1792—1795-yillar | Frans II | ||||||||
Avstriya Niderlandiyasi (nemischa: Österreichische Niederlande, fransuzcha: Pays-Bas autrichiens, niderlandcha: Oostenrijkse Nederlanden, lotincha: Belgium Austriacum) – 1713-yildan 1795-yilgacha Avstriya Gabsburglari hukmronligi ostida boʻlgan, Janubiy Niderlandiya hududlari kirgan davlat (Lyej knyazlik-yepiskopligi bundan mustasno). Geografik jihatdan ular asosan hozirgi Belgiya va Lyuksemburgga toʻgʻri keladi.
Siyosiy tarix va hukumat[tahrir | manbasini tahrirlash]
Janubiy (katolik) Niderlandiyaning hududlari Utrext tinchligi (1713-yil) natijasida ispan gabsburglaridan avstriyaliklarga oʻtib, Ispaniya vorisligi uchun urushni tugatadi. Shu paytdan boshlab Avstriya ertsgersogi, Muqaddas Rim imperatori bu hududlarning suveren monarxiga aylanadi. Shunday qilib, Avstriya Niderlandiyasining 1713-1794-yillardagi haqiqiy mavjudligi davrida ularning avstriyalik hukmdorlari Karl VI (1713-1740-yil), Mariya Tereza (1740-1780-yil), Iosif II (1780-1790-yil), Leopold II (1790-1792-yil) va Frans II (1792-1795-yil) edi
Qirol poytaxt Vena shahrida boʻlganligi sababli, Janubiy Niderlandiya yerlarini boshqarish uchun shtatgolder (general-gubernator) tayinlangan. Uning qarorgohi Avstriya Niderlandiyasining amaldagi poytaxti Bryusselda edi.
Avstriya Niderlandiyasining Shtatgolderlari:
- 1716-1724-yillar – Yevgeniy Savoyskiy, Karinyan shahzodasi
- 1724-1741-yillar – Mariya Elizaveta, Avstriya ertsgersoginyasi
- 1741-1744-yillar – Fridrix Avgust, Xarrax-Rorau grafi
- 1744-1744-yillar – Mariya Anna, Avstriya ertsgersoginyasi va Karl Aleksandr, Lotaringiya shahzodasi
- 1744-1780-yillar – Karl Aleksandr, Lotaringiya shahzodasi
- 1781–1793-yillar – Mariya Kristina, Avstriya ertsgersoginyasi va Albert Kazimir, Saks-Teschen gersogi
- 1793-1794-yillar – Karl, Avstriya ertsgersogi
Hukumat vazifalarini uchta „garov kengashlari“ (fransuzcha: conseils collatéraux, niderlandcha: collaterale raden), ular 1531-yilda Karl V tomonidan tashkil etilgan. Davlat kengashi (fransuzcha: Conseil d’Etat, niderlandcha: Raad van State) asosan tashqi aloqalar va harbiy masalalar uchun mas’ul edi, Maxfiy kengash (fransuzcha: Conseil Secret, niderlandcha: Geheime Raad) asosan huquqiy masalalar bilan shugʻullangan va Moliya kengashi (fransuzcha: Conseil des Finances, niderlandcha: Raad van Financiën) Iqtisodiyot va Moliya vazirligi rolini oʻynagan. Garov kengashlari esa maslahatchi vakolatlarga ega edi.
Avstriya Niderlandiyasi Avstriya Gabsburglarining suveren hududi boʻlishiga qaramay, qoʻshni davlatlar shtatgolderizm siyosatiga sezilarli taʼsir koʻrsatadi. Toʻsiqlar toʻgʻrisidagi shartnomaga (1715-yil) muvofiq, Shimoliy Niderlandiya respublikasi Avstriya Niderlandiyasining bir qator shaharlariga oʻz boʻlinmalarini joylashtiradi. Kuchli norasmiy taʼsir ham bor edi. Shunday qilib, Shimoliy Niderlandiya va Buyuk Britaniyaning bosimi ostida Avstriya imperatorlari Niderlandiya va Angliyaning Sharqiy Hindiston kompaniyalari bilan raqobatlashadigan muvaffaqiyatli savdo Ost-Indiya kompaniyasini tugatishga majbur boʻladilar.
1740-yillarda Avstriya vorisligi uchun urush paytida Avstriya Niderlandiyasining hududlari asosan Fransiya tomonidan bosib olingan, ammo Axen tinchligidan keyin (1748-yil) Avstriya Gabsburglari Niderlandiyaning barcha mulklarini qaytarib oladilar.
18-asr oxirida avstriyalik gabsburglarning Janubiy Niderlandiya ustidan hokimiyati zaiflashadi. 1789-1790-yillarda bu yerda Brabant inqilobi boshlanadi, natijada Birlashgan Belgiya Qoʻshma Shtatlari – tarixdagi birinchi mustaqil Belgiya davlati eʼlon qilinadi. Gabsburglar inqilobini bostirishga va Janubiy Niderlandiya (Belgiya) yerlari ustidan hokimiyatni tiklashga muvaffaq boʻlishadi, ammo 1792-yilda Avstriya Niderlandiyasini fransuz inqilobiy qoʻshinlari tomonidan bosib olinadi va 1795-yilda davlat anneksiya qilinadi, departamentlarga boʻlinadi va rasman Fransiya tarkibiga kiritiladi. .
Iqtisodiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]
Utrext tinchligi Louis XIV ning qirq yildan ortiq davom etgan va Janubiy Niderlandiya iqtisodiyotiga sezilarli zarar yetkazgan uzluksiz urushlar seriyasini tugatadi. 18-asrning birinchi yarmida Avstriya Niderlandiyasining iqtisodiyoti koʻp jihatdan turgʻunlik holatida davom etadi, ammo Axen tinchligidan keyin (1748-yil) iqtisodiyot tiklanib, rivojlana boshlaydi. Bunga imperator Mariya Tereza va Lotaringiya gubernatori Karlning iqtisodiy siyosati yordam beradi. Ichki bozorni tashqi raqobatdan himoya qilish uchun Fransiyada Kolber tomonidan qoʻllanilgan chora-tadbirlarga oʻxshash chora-tadbirlar majmui joriy etiladi (merkantilizm). Avstriya hukumati ham infratuzilmani rivojlantiradi. Avstriya Niderlandiyasida asfaltlangan avtomobil yoʻllari va yuk tashish kanallari tarmogʻini faol qurish ishlari olib boriladi. Ost-Indiya port infratuzilmasi yaxshilanib, Avstriya Niderlandiyasining asosiy dengiz portiga aylanadi (Antverpen bu rolni yoʻqotadi, chunki Shimoliy Niderlandiya Sheld ogʻzini toʻsib qoʻyishni davom ettiradi).
Manufaktura ishlab chiqarish rivojlangan edi. Turne shahridagi chinni fabrikasida bir necha yuz ishchilar ishlagan. Simonsning fabrikalari Bryusselda joylashgan boʻlib, u yerda vagonlar qurilgan. Sharlerua mintaqasida sanoat inqilrobi aslida 18-asrning boshlarida boshlangan. Bu yerda koʻmir qazib olish, qora metallurgiya va shisha ishlab chiqarish (asosan, deraza oynalari va butilkalar) rivojlangan. 18-asrda bu yerda bugʻ dvigatellari ishlatila boshlanadi. Shaharlarda hunarmandchilik sexlari tashkil etilgan. Baʼzi qishloq hududlarida ishlab chiqarish „tarqalgan manufaktura“ yoʻnalishi boʻyicha rivojlangan, masalan, Sharlerua mintaqasida mixlar ishlab chiqarish va Flandriyada toʻqimachilik ishlab chiqarish rivojlangan.
Madaniyat[tahrir | manbasini tahrirlash]
18-asrda Avstriya Niderlandiyasining madaniyati birinchi navbatda Fransiyaga qaratilgan edi. Sanʼatning barcha turlarida frannsuz madaniyatining taʼsiri juda katta edi. 1700-yilda Bryusselda La Monne teatri ochiladi, u yerda asosan fransuz operalari sahnalashtiriladi.
Oldingi asrga qaraganda, 18-asrdagi Janubiy Niderlandiya (Flamand) sanʼati unchalik haqiqiy emas, bu asrda Rubens yoki Van Deyk darajasidagi rassomlar yetishmaydi. Haykaltaroshlar orasida Loran Delvo (fransuzcha: Laurent Delvaux), rassomlardan – Piter Iosif Verxagen (niderlandcha: Pieter-Jozef Verhaghen), u Rubens anʼanalarini davom ettiradi.
Arxitekturada fransuzcha „Louis uslublari“ oʻzlashtiriladi. Cherkov qurilishi faol emas edi, lekin shu bilan birga, shaharlarda burjuaziya va zodagonlarning uylari va saroylari faol ravishda quriladi va buzilganlari esa qaytatdan bino qilinadi. Aholi oʻrtasida qurilish ayniqsa, asrning ikkinchi yarmida iqtisodiy yuksalish davrida faollashadi. Gentda oʻsha davrning koʻplab burjua va zodagon qarorgohlari saqlanib qolgan, bu yerda ular „mehmonxonalar“ deb nomlanadi (oʻsha davr kontekstida „mehmonxona“ soʻzi mehmonxona emas, balki boy shahar qarorgohini anglatardi – saroy, shahar mulki yoki hatto butun saroy ham shu yoʻsinda tushuniladi). Gent „mehmonxonalari“ ning eng muhim meʼmorlari Bernard de Wilde (niderlandcha: Bernard de Wilde) va David 't Kindt (niderlandcha: David 't Kindt) edi.
18-asrning oʻrtalarida Bryusseldagi eski „Nassau hovlisi“ Karl Lotaringiyalik saroyi sifatida qayta quriladi. Asrning oxirida Bryusselda Qirollik okrugining shahar ansambli, shu jumladan Qirollik maydoni va Bryussel bogʻi yaratiladi. Qirollik okrugi ansambli klassik davrdagi shaharsozlikning odatiy namunalaridan biridir.
Fransuz tili madaniy hayotda, shu jumladan Flamand viloyatlarida (hech boʻlmaganda yuqori sinflarda) hukmronlik qilgan, garchi bu yerdagi aholining koʻpchiligining soʻzlashuv tili niderland tilining turli lahjalari boʻlgan. Biroq, 18-asrning oxiriga kelib, Flamand „ziyolilari“ ning bir qismida oʻz ona tiliga qiziqish uygʻona boshlaydi. 1788-yilda jurnalist Yan Baptist Verloy (niderlandcha: Jan Baptist Verlooy) „Niderlandiyada ona tiliga hurmatsizlik haqida traktat“ pamflet-manifestini nashr etadi (niderlandcha: Verhandeling op d'Onacht der moederlyke Tael in de Nederlanden, „Niderlandiya“ soʻzi, xususan, Avstriya Niderlandiyasini nazarda tutgan edi), unda u niderland tilini toʻliq til sifatida tan olishga, niderland orfografiyasini standartlashtirishga va taʼlim va teatrlarda niderland tilidan foydalanishga chaqiradi.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ishlarni koʻrib chiqish[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Hervé Hasquin. Oostenrijks België, 1713-1794 : de Zuidelijke Nederlanden onder de Oostenrijkse Habsburgers. Bryussel: Gemeentekrediet, 1987-yil — 639- bet. ISBN 905066024X.
- Jan Van Den Broeck. Promenades in de Pruikentijd. De Zuidelijke Nederlanden met een maat Madrid, een wasem Wenen en een part Parijs. 1700-1795. Antwerpen: Icarus, 1995-yil — 300- bet. ISBN 90 02 19906 6.
Siyosat, hukmdorlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Leo De Ren, Luc Duerloo, Jan Roegiers. De gouverneurs-generaal van de Oostenrijkse Nederlanden. Bryussel: Kredietbank, 1987-yil — 64- bet.
Iqtisodiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Hervé Hasquin. Une mutation: le "Pays de Charleroi" aux XVIIe et XVIIIe siècles. Aux origines de la Révolution industrielle en Belgique. Bryussel: Editions de l'Institut de Sociologie - Université Libre de Bruxelles, 1971-yil.
- Hubert van Houtte. Histoire économique de la Belgique à la fin de l'ancien régime. Gent: Van Rysselberghe & Rombaut, 1920-yil.
- Ann Coenen. Carriers of Growth? International Trade and Economic Development in the Austrian Netherlands, Library of Economic History, Volume 6. Leiden, Boston: Brill, 2015-yil. ISBN 978-90-04-27259-0.