Avstriya — Chexiya munosabatlari

Avstriya — Chexiya munosabatlari Avstriya va Chexiya oʻrtasidagi ikki tomonlama diplomatik munosabatlardir. Mamlakatlar oʻrtasidagi davlat chegarasining uzunligi 402 km^[1]. Tarixan Chexiya nomi bilan mashhur boʻlgan mamlakat janubda Avstriya, gʻarbda Germaniya, shimoli-sharqda Polsha va janubi-sharqda Slovakiya bilan chegaradosh. Tarixan Chexiya nomi bilan mashhur boʻlib, janubda Avstriya, gʻarbda Germaniya, shimoli-sharqda Polsha va janubi-sharqda Slovakiya bilan chegaradosh. Chexiya 78,871 kvadrat kilometr maydonni egallagan tepalikli landshaftga ega, asosan kontinental moʻtadil va okeanik iqlimga ega. Poytaxti va eng yirik shahri Praga; boshqa yirik shaharlar va shaharlar: Brno, Ostrava, Pilsen va Liberec.

Chexiya yuqori daromadli ijtimoiy bozor iqtisodiyotiga ega rivojlangan davlatdir. Bu Yevropa ijtimoiy modeli, universal sogʻliqni saqlash va bepul universitet taʼlimiga ega farovonlik davlatidir. Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson taraqqiyoti tengsizligi boʻyicha 12-oʻrinda va Jahon bankining Inson kapitali indeksida 24-oʻrinda turadi. Davlat eng xavfsiz va tinch mamlakat sifatida 8-oʻrinni va demokratik boshqaruv boʻyicha 29-oʻrinni egallaydi. Chexiya Birlashgan Millatlar Tashkiloti, NATO, Yevropa Ittifoqi, YXHT va Yevropa Kengashining aʼzosi.

Mamlakatni taqqoslash[tahrir | manbasini tahrirlash]

	Avstriya	Chexiya
Bayroq
Gerb
Aholisi	8,81 million	10,52 million
Hududi	83,86 ming km²	78,87 ming km²
Poytaxti	Vena	Praga
Aholi zichligi	105.06	133.38
Rasmiy tili	Nemis tili	Chex tili
Pul birligi	Yevro	Chexiya kronasi
YaIM	426,99 milliard (aholi jon boshiga 47,68 ming)	356,15 milliard (aholi jon boshiga 31,19 ming)
Inson taraqqiyoti indeksi	0,885	0,878
Xalqaro qoʻngʻiroq kodi	+43	+420

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1867-yildan 1879-yilgacha Avstriya-Vengriyada nemis millatiga mansub liberallar mamlakat siyosatini parlamentlar orqali boshqargan. Liberallar imperiyaning Avstriya qismidagi siyosiy hayotida nemis hukmronligini saqlab qolishga qatʼiy qaror qilganlar. Keyinchalik Milliy partiyaga asos solgan Chexiya rahbarlari konservativ va asosan nemislashgan chex zodagonlari bilan ittifoq tuzish va Chexiyaning anʼanaviy avtonomiyasini tiklash tarafdori edilar. Aslini olganda, ular Avstriya bilan konstitutsiyaviy kelishuv asosida (Avstriya va Vengriya oʻrtasidagi kelishuvga oʻxshash) Bogemiya Qirolligini (jumladan, Moraviya va Sileziya) qayta yaratmoqchi edilar. 1871-yilda Milliy partiya muvaffaqiyatga erishdi, chunki hukumat ularning Bogemiya Qirolligini tiklash boʻyicha asosiy talablariga rozi boʻldi. Biroq, nemis va vengriya liberallarining zoʻravon noroziliklari kuzatildi, natijada hukumat milliy partiya^[2] talablarini qondirishdan bosh tortdi.

1878-yilda nemis liberallari imperiyada slavyanlar ulushining koʻpayib borayotganini koʻrib, Bosniya va Gersegovinaning Avstriya-Vengriya tomonidan bosib olinishiga qarshi chiqdilar. Avstriya-Vengriya imperatori tashqi siyosatdagi qarama-qarshiligi tufayli liberal hukumatni ishdan boʻshatdi va Eduard Taaffe boshchiligidagi konservatorlarni tayinladi. Taaffe hukumati imperiyaning slavyan aholisiga liberallarga qaraganda yaxshiroq munosabatda boʻldi va buning evaziga Avstriya-Vengriyadagi chexlarning mavqeini yaxshilashda sezilarli muvaffaqiyatlarga erishgan eski chexlarning yordamini oldi. 1880-yilda „Til toʻgʻrisida“ gi farmon nashr etildi, natijada chex tili Bogemiyada nemis tili bilan teng ravishda qoʻllanila boshlandi. 1882-yilda Pragadagi Karl-Ferdinand universiteti ikkita alohida taʼlim muassasasiga boʻlingan: chex va nemis. Biroq, bu imtiyozlar yangi tashkil etilgan Chexiya savdo va sanoat burjuaziyasi uchun yetarli boʻlmagan. Chexlar va nemislar maʼmuriyat va taʼlim ustidan nazoratni boʻlishishga harakat qilganda, shiddatli toʻqnashuv sodir boʻldi. 1890-yilda baʼzi eski chexlar bogem nemislari bilan murosaga kelishga harakat qilishdi, ammo bu urinishlar yosh va radikal chex ziyolilari tomonidan qoʻllab-quvvatlanmadi. Keyingi yili eski chexlar yosh chexlar tomonidan magʻlubiyatga uchradilar, bu imperiyaning Germaniya qismi bilan murosa topishga urinishlar davrini tugatdi^[2].

Chexlar va nemislar oʻrtasidagi munosabatlar Bogemiyada yomonlashgan boʻlsa-da, Moraviyada ular nisbatan sokin edi. XVIII asrda Moraviyaning alohida maʼmuriy maqomi bekor qilingan boʻlsa-da, 1849-yilda u imperiyaning yagona maʼmuriy-hududiy qismi hisoblana boshladi. Moraviyada, Bogemiyadan farqli oʻlaroq, 1905-yilda chex koʻpchilik va nemis ozchiligi oʻrtasida murosaga erishildi. Nemis tili bir oz ustunlikni saqlab qolgan boʻlsa-da, chex tili va madaniyatining saqlanishi qonuniy ravishda kafolatlangan. Moraviyadagi bu murosa pozitsiyasi 1918-yilda Gabsburglar hukmronligining oxirigacha^[2] saqlanib qoldi.

1900-yilda chex siyosatchisi, universitet professori va Mladokchexlarning sobiq aʼzosi Tomaş Masaryk Chexiya progressiv partiyasiga asos soldi. Tomas Masaryk Avstriya-Vengriyadagi chexlarning milliy avtonomiyasini, umumiy saylov huquqini yoqladi va radikalizm gʻoyasini rad etdi, soʻngra Birinchi Jahon urushi natijasida imperiya parchalanganidan keyin Chexoslovakiya prezidenti boʻldi^[2].

Birinchi jahon urushi tugagandan soʻng, Avstriya va Chexoslovakiya oʻrtasidagi munosabatlar asosan iqtisodiy aloqalar va Avstriya-Vengriyaning boʻlinishi bilan bogʻliq hal etilmagan muammolar bilan tavsiflanadi. 1918-yil noyabr oyining boshida Vena shahrida Chexoslovakiyaning vakolatli vakili idorasi ochildi, u orqali birinchi diplomatik aloqalar oʻrnatila boshlandi. 1919-yil 10-sentabrda Sen-Jermen-an-Layeda Avstriya bilan tinchlik shartnomasi imzolandi va tomonlar diplomatik munosabatlar oʻrnatishga kirishdilar. 1920-yil 20-yanvarda mamlakatlar oʻrtasida rasmiy diplomatik munosabatlar oʻrnatildi. Aloqalar 1938-yilda fashistlar Germaniyasi bosimi ostida Avstriyaning Anshlyussi tomonidan toʻxtatilgan^[3].

1939-yildan 1945-yilgacha Ikkinchi jahon urushi davom etdi, buning natijasida Avstriya va Chexoslovakiya yana mustaqil davlatlarga aylandi. 1946-yil 23-aprelda Chexoslovakiya hukumati Avstriyani va uning hukumatini tan olishga, shuningdek, u bilan siyosiy vakillarni almashishga qaror qildi. 1975-yil 8-yanvarda Chexoslovakiya Sotsialistik Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi Avstriya bilan uning diplomatik vakolatxonalari darajasini elchixonalar darajasiga koʻtarish toʻgʻrisida kelishuvga erishilganligini eʼlon qildi^[3].

1993-yil 1-yanvarda Chexoslovakiya ikkita suveren davlatga — Chexiya va Slovakiyaga boʻlindi. 2003-yilda Chexiya Bosh vaziri Vladimir Avstriyaga rasmiy davlat tashrifi bilan borgan. Shpidla 1945-yilda Sudet nemislari deportatsiya qilinganidan afsusda ekanini bildirgan. Avstriyada 300 mingga yaqin Sudet nemislari va ularning avlodlari yashaydi^[4].

Xalqaro tashkilotlarda hamkorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Avstriya — Chexiya bir qator xalqaro tashkilotlarga aʼzodir, jumladan:

Tashkilot nomi	Avstriyaning qoʻshilish sanasi	Chexiyaning qoʻshilish sanasi
Xalqaro taraqqiyot fondi	1961-yil 28-iyun	1993-yil
Xalqaro moliya korporatsiyasi	1956-yil 28-sentabr	1993-yil
Birlashgan Millatlar Tashkiloti	1955-yil 14-dekabr	1993-yil 19-yanvar
Xalqaro elektraloqa ittifoqi	1966-yil	1993-yil
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki	1948-yil 27-avgust	1993-yil
Konsultativ nizolarni hal qilish xalqaro markazi	1971-yil 24-iyun	1993-yil 22-aprel
Koʻp tomonlama investitsiyalarni kafolatlash agentligi	1997-yil 16-dekabr	1993-yil
Avstraliya guruhi	1989-yil	1994-yil
Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti	1973-yil 25-iyun	1993-yil
YUNESKO	1948-yil 13-avgust	1993-yil 22-fevral
Raketa texnologiyasini boshqarish tizimi	1991-yil	1998-yil
Aeronavigatsiya xavfsizligi boʻyicha Yevropa tashkiloti	1993-yil	1996-yil
Yevropa janubiy rasadxonasi	2008-yil	2007-yil