Abu Nasr Mansur

Abu Nasr Mansur
Tavalludi	960
Vafoti	1036
Fuqaroligi	Afrigʻiylar, Maʼmuniylar va Gʻaznaviylar

Abu Nasr ibn Iroq Mansur ibn Ali (960 – 1036) – xorazmlik riyoziyotchi va falakiyotshunos olim. Xorazmshoh saroyidagi Abu Ali ibn Sino, Abu Sahl Masixiy, Abulxayr Hammor va Abu Rayhon Beruniy kabi olimlar bilan muloqatda boʻlgan. Xorazmshoh Abulabbos Maʼmunga bagʻishlab „Kitob fi kuriyya as-sama“ („Samoning shar shaklida ekani haqida kitob“), „Risola filhalli shubhaten arazat fil-maqolat as-solis ashara min kitob al-usul“ („Negizlar“ kitobining oʻn uchinchi maqolasida yuz bergan shubxani hal qilish haqidagi risola"), „Risola fi sana al-usturlob bit-tariq assi na i ila Abi Abdallax Muhammad ibn Ali al-Maʼmuni“ („Abu Abdilloh Muhammad ibn Ali al-Maʼmunga usturlobni sanʼat usulida yasash haqida yuborilgan risola“) kabi asarlar yozgan. Oʻz davrida „Batlimusi soniy“ („Ikkinchi Ptolemey“) degan faxriy nom olgan.

Biografiyasi

Ibn Iroq taxminan 960 (yoki 961—965-yillar oraligʻida) Gilonda tugʻilgan va Beruniyda yashagan. U Afrigʻiylar Iroqning nabirasi va bu sulolaning Xorazmshohi edi. Umrining yillari islom olamidagi beqarorlik davriga toʻgʻri keldi. 995-yilda toʻntarish natijasida afrigʻiylar agʻdarilib, Xorazmda hokimiyat tepasiga Maʼmuniylar keldi. Fuqarolar urushi natijasida al-Beruniy mintaqani tark etishga majbur boʻldi. Maʼmuniylar ilm-fan homiylari boʻlib, oʻsha davrning bir qancha yirik olimlarini qoʻllab-quvvatlaganlar. Ular orasida 1004-yildan boshlab Ibn Iroq bilan hamkorlikni tiklagan al-Beruniy ham bor edi. 1017-yilda Xorazm Mahmud Gʻaznaviy tomonidan bosib olindi va ikkala olim ham gʻolib Sultonga ergashib Gʻaznaga boradilar. Aftidan, Ibn Iroq umrining qolgan qismini Mahmud saroyida oʻtkazdi.

Ibn Iroqning vafot etgan sanasi aniq emas. Beruniyning yozishicha, u hijriy 427-yili (1035/1036) oʻzining „Risola“sini yozishdan oldin vafot etgan.

Ilmiy faoliyati

Ibn Iroq „Yettiburchakning qurilishi toʻgʻrisida kitob“ asarida muntazam yettiburchak qurish muammosini kub tenglama orqali yechdi, shundan soʻng u bu tenglamani konus kesimlari yordamida yechdi. U buning uchun Umar Xayyomning alohida maqtoviga sazovor boʻldi.

Ibn Iroq sferik trigonometriya usullarini ishlab chiqishga katta hissa qoʻshgan. U Menelausning „Sferiklari“ haqida batafsil sharh yozgan. „Sferiklarda Menelaus jumlasini takomillashtirish kitobi“da qoʻllagan qoʻsh xorni almashtirgan. Ibn Iroq „Toʻgʻri va qiya uchburchaklar uchun sinuslarning tekislik va sferik teorema haqida kitob“, „Azimutlar kitobi“ va boshqa bir qator asarlarida sinuslarning sferik teoremasini isbotlaydi. Astronomik hisob-kitoblarda Menelausning toʻliq toʻrtburchak teoremasini almashtirdi. „Osmon yoylari haqidagi risola“da u berilgan sharsimon uchburchakning tomonlarini uning uch burchagidan hisoblaganda qutbli uchburchak bilan tanishtiradi. Bu usul keyinchalik Nosir ad-Din at-Tusiy tomonidan takrorlangan.

Ibn Iroqning asosiy astronomik asari „Shohning Almagesti“ boʻlib, hozirda yoʻqolgan deb hisoblanadi. Uning bir qator asarlari oʻzidan oldingilar tuzgan boshqa astronomik jadvallarni tuzatish yoki aniqlashtirishga bagʻishlangan. Shuningdek, u „Astrolabada azimutal doiralarni oʻtkazish toʻgʻrisida kitob“ va boshqa bir qator astronomlarning ilmiy risolalarini yozgan.

Adabiyotlar

• Matvievskaya G. P. Uchenie o chisle na srednevekovom Blijnem i Srednem Vostoke. Tashkent: Fan, 1967.
• Matvievskaya G. P., Tllashev X. O nauchnom nasledii astronoma X—XI vv. Abu Nasra ibn Iraka. Istoriko-astronomicheskie issledovaniya, Vip. XIII, 1977, s. 219—232.
• Matvievskaya G. P., Tllashev X. Sochineniya Abu Nasra ibn Iraka o sferike. V kn.: Iz istorii srednevekovoy vostochnoy matematiki i astronomii. Tashkent: Fan, 1983, s. 82-171.
• Matvievskaya G. P., Rozenfeld B. A. Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovya i ix trudi (VIII—XVII vv.) V 3 t. M.: Nauka, 1983.
• Matvievskaya G. P. Ocherki istorii trigonometrii. Tashkent: Fan, 1990.