Qor odam

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Badiiy tasvir

Qor odam (yeti, metoh kangmi - tibet, yeren yoki xitoy yirtqichi, saskoch, bigfut, sisimit, enjey, avdoshka, kaptar, alamas[1], almasti, kaptar-yavan, avstraliyaliya joviasi) — dunyoning turli togʻli yoki oʻrmon hududlarida yashovchi afsonaviy odamsimon jonzot, kriptid[1]. Odatda ikki oyoqda yuradigan katta tukli gominid sifatida tasvirlanadi.

Koʻpgina anʼanaviy xalqlarning afsonalari gʻalati odamlar yoki tukli maymunlar haqida gapiradi. Qor odam haqidagi tasavvurlar asosan „guvohlar“ning koʻrsatmalariga asoslanadi. Uning mavjudligini tasdiqlovchi ashyoviy dalil sifatida keltirilgan moddiy obyektlar (asosan qordagi oyoq izlari[2], soch va boshqalar) ham mavjud. Taxminlarga koʻra, bu mavjudot relikt gominid yoki kamdan-kam hollarda qadimgi davrlardan hozirgi kungacha saqlanib qolgan inson jinsining qadimgi turidir[1]. Qo odam eng mashhur „turlar“dan biri boʻlib, uning mavjudligi kriptozoologiya tarafdorlari tomonidan tan olingan. Biroq, uning mavjudligini tasdiqlovchi aniq faktlar yoʻq. Uning mavjudligining „moddiy dalillari“ olimlar tomonidan oʻrganilganda, maʼlum turlar tomonidan qoldirilgan narsalar (sochlar, izlarning bir qismi - masalan, ayiqning izlari[2]) toʻgʻri qayd etilmagan va oʻrganilmagan. Ushbu jonzotni oʻrganish uchun yaxshi sifatda tayyorlangan fotosuratlari yoki videolari mavjud emas[1]. Bundan tashqari, olimlarning taʼkidlashicha, bunday „yashirin turlar“ning mavjudligi juda dargumon, chunki populyatsiya sonini saqlab qolish uchun turni osongina aniqlashga imkon beradigan juda koʻp individlar boʻlishi kerak[3], iqlim sharoiti va oziq-ovqat manbalarining xususiyatlari bunday xususiyatlarga ega boʻlgan mavjudotlarning yashab qolish extimolini kamaytiradi[4]. Shu sabablarga koʻra, qor odam tushunchasi koʻpincha olimlar tomonidan zamonaviy afsonalardan biri sifatida koʻrib chiqiladi[5][6][2][7]. Ilmiy hamjamiyat qor odam haqidagi hisobotlar folklor, notoʻgʻri identifikatsiya va firibgarlikni birlashtirgan deb hisoblaydi[8].

Yeti (2843) Yeti asteroidining eponimiga aylandi.

Nomlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Geograf va toponimist E. M. Murzaev Koʻpgina Markaziy Osiyo tillarida Himolay ayigʻi „qor odam“ deb atalganligini taʼkidladi (tib. m'yeti). Bu nomning soʻzma-soʻz tarjimasi chalkashliklarga va tom maʼnoda odamga oʻxshash mavjudot haqidagi tasavvurlarning paydo boʻlishiga olib keldi[9]. Ingliz va boshqa tillarda u „dahshatli (jirkanch) qor odam“ (Abominable Snowman) deb ataladi[2]. Shimoliy Amerika qor odami saskvoch ning nomi salish tillaridan kelib chiqqan, bu yerda seʼsxac „yovvoyi odamlar“ degan maʼnoni anglatadi[10].

Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu mavjudot katta tukli odam yoki bahaybat tik yuruvchi maymun sifatida tasvirlangan[1]. „Guvohlar“ koʻpincha odamdan baquvvatroq va mushakdan tana tuzilishiga ega, oʻtkirlashgan bosh suyagi, uzun qoʻllari, qisqa boʻyni va katta pastki jagʻi, nisbatan qisqa beli, butun tanani qoplagan qalin tuklar (qora, qizil, oq yoki kulrang) bilan ajralib turadigan mavjudot haqida gapirishadi. Yuzi toʻq rangda. Boshdagi sochlar tanasidagiga qaraganda uzunroq. Moʻylovi va soqoli juda siyrak va kalta. Boʻyi har xil, oʻrtacha odam boʻyidan to 3 m yoki undan ortiqqacha deb tasvirlanadi. Qor odamlarining togʻli populyatsiyalari gʻorlarda yashaydi, oʻrmon odamlari daraxt shoxlariga uya quradilar.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1937-yilda Frenk Smayt tomonidan Himoloy tog'larida topilgan oyoq izlari zanjiri, u bu izlarni qor odamning izlari deb adashgan. Fotosuratni oʻrgangan mutaxassislar, bu albatta ayiq izlari degan xulosaga kelishdi.
1951-yilda Erik Shiptonning Everestga Menlung muzligiga ekspeditsiyasi paytida topilgan, qor odamga tegishli deb hisoblangan iz.

Eng mashhur qor odam himoloy yetisi hisoblanadi[1]. U taxminan qor chizigʻi sathida yashaydi deb ishoniladi[2]. XIX asrda u haqidagi xabarlar Hindiston va Nepalning togʻli hududlarida ishlagan Britaniya rasmiylarining hisobotlarida paydo boʻladi. Nepal sudida Britaniya fuqarosi V. Xogdsonning xabar berishicha, uning xizmatkorlari sayohatlari davomida tukli, dumsiz odamsimon jonzotni koʻrib qoʻrqib ketishgan. Yetiga oʻxshash mavjudotlar Nepal va Tibet diniy tasvirlarida mavjud. Sherplar bu jonzotlardan juda qoʻrqishadi. XX asrda Himoloyga alpinistlarning „ziyorati“ boshlanganda, qor odam haqida yangi hikoyalar paydo boʻldi. Shunday qilib, Everestga yaqinlashganda, ular uning oyoq izlarini koʻrdilar. Baʼzi togʻli monastirlarda, goʻyoki yeti mavjudligini tasdiqlovchi ashyoviy dalillar saqlanadi. 1986-yilda yakka alpinist A. Vulrij shimoliy Himoloyda 6 futlik yeti bilan uchrashganini daʼvo qildi va uzoq masofadan olingan suratnu koʻrsatdi, unda uzoqdan odamsimon figura koʻrinib turar.

Nepalga bir necha bor ekspeditsiyalar yuborilgan, masalan, alpinist Ralf Izard boshchiligidagi yetini qidirib topish ekspaditsiyasi, ammo hech qanday tasdiqlangan dalil topilmagan. Eng muhim, ammo salbiy natijalar 1960—1961-yillarda E.Hillari (Everestga ilk bor zabt etgan inson) va Nepal va mahalliy tillar boʻyicha mutaxassis Desmond Doylning kompleks ekspeditsiyasi tomonidan olingan. Unda zoologlar ham qatnashdilar. Ekspeditsiyada gigant izlar masalasi hal qilindi: quyosh nuri taʼsirida yuzadagi qor erib ketadi va tulki kabi mayda hayvonlarning izlari ulkan izlarga birlashadi. Bundan tashqari, ekspeditsiya aʼzolari uchta „yeti“ terisini topdilar, ular mahalliy ayiq kenja turining terisi boʻlib chiqdi. Ekspeditsiya aʼzolari katta qiyinchilik bilan Kumjung buddistlar monastiridan vaqtinchalik „qor odamning bosh terisini“ olishga muvaffaq boʻlishdi. Shu maqsadda Xillari monastirga xayr-ehson qilish va beshta maktab qurish uchun pul oldi. Chikagodagi tadqiqotlar Xillarining taxminini tasdiqladi: „bosh terisi“ juda eski boʻlib chiqdi, ammo serau togʻ echkisining terisidan qilingan. Xuddi shu monastirning mumiyalangan „yeti qoʻli“ odamning qoʻli boʻlib chiqdi.

1991-yilda Xitoy-Rossiya ilmiy ekspeditsiyasi Nepal bilan chegaradagi Xitoy Tibetida ishladi, bu ekspeditsiya rasmiy ravishda glyatsiologik ekspeditsiya deb eʼlon qilindi, ammo asosiy maqsadi qor odamni qidirish edi va Yaponiya tomonidan moliyalashtirildi. Uning ishtirokchisi A. A. Tishkov (1994-yildan - geografiya fanlari doktori) 5000 metrdan ortiq balandlikda „insonsimon“ mavjudotni uchratib, uni fotoplyonkaga, lekin uzoq masofadan tasvirga olishga muvaffaq boʻldi. Tishkov „Yeti“ni ayiq deb hisoblaydi.

Markaziy Osiyoda qor odam alamas yoki almasti deb ataladi. 1427-yilda Tamerlan saroyiga tashrif buyurgan nemis sayyohi Xans Shiltenberger kitob nashr etdi, unda boshqa narsalar qatori yovvoyi odamlar haqida ham eslatib oʻtiladi:Andoza:Начало цитатыВ самих горах живут дикие люди, у которых нет ничего общего с другими людьми. Всё тело этих существ покрыто шерстью, только на руках и на лице нет волос. Они бегают по горам, как животные, и питаются листьями и травой, и всем, что они могут найти.Andoza:Конец цитаты

Togʻlarda yovvoyi odamlar yashashadi, ularda boshqa odamlar bilan xech qanday umumiylik yoʻq. Bu mavjudotlarning butun tanasi yung bilan qoplangan, faqat yuzida va kaftlarida tuklar yoʻq. Ular togʻlarda hayvonlarga oʻxshab yugurishadi va barglar, oʻtlar va yana nima topsa shu bilan oziqlanishadi.

Almastaning rasmi 19-asrning Moʻgʻuliston tibbiy maʼlumotnomasida berilgan. XX asrda ham almastlarga duch kelinganligi haqida dalillar mavjud. 1925-yilda Pomirda Qizil Armiya oʻlgan yovvoyi ayolning jasadini koʻrdi, ular bu jasadni bosmachilar yashiringan gʻordan topishdi. Sayohatchi Ivan Ivlovning taʼkidlashicha, u 1963-yilda Oltoyning moʻgʻul yonbagʻirlarida durbin orqali bir nechta „insonsimon mavjudotlarni“ koʻrgan. Shuningdek, u mahalliy aholining ushbu mavjudotlar bilan koʻp uchrashganligi haqidagi hikoyalarini toʻplagan.

1940-yilda biolog Van Zelin ovchilar tomonidan otib oʻldirilgan yovvoyi odamning jasadini koʻrganini daʼvo qildi. U bu jonzotni qalin va uzun kulrang-qizil sochlari bilan qoplangan ayol sifatida tasvirlagan. 1950-yilda ikki „yovvoyi odam“ bolasi boʻlgan onani togʻlarda boshqa geolog olim koʻrgan. 1976-yilda Xubey provinsiyasida olti nafar xitoylik zobit “qizil moʻyna bilan qoplangan gʻalati, dumsiz jonzot”ga duch keldi. Keyin bu hududga ilmiy ekspeditsiya yuborildi.

„Yovvoyi odamlar“ bilan uchrashuvlarning „dalillari“ Malayziya va Indoneziyadan ham keldi. 2004-yilda Indoneziyaning Flores orolida „xobbitlar“ (Flores odami) deb ataladigan kichik boʻyli qadimgi odamlarning qoldiqlari topilganida, ular mahalliy ebu-gogo folklor qahramonlarini esladilar, ular katta koʻzlarga va butu tanani qoplagan tukka ega, gʻalati tilda gapiradigan, odamlardan mevalar va musallas oʻgʻirlaydigan pakana odamlar sifatida tasvirlangan.

Sumatra tub aholisining tasavvurlariga koʻra, orolning bokira oʻrmonlarida „orangpendeklar“ („past boʻyli yigitlar“) yashaydi. Ebu-gogo kabi Sumatra mavjudotlari ham kichik oʻlchamli sifatida tasvirlangan. Kalimantan orolida mahalliy aholi bunday jonzotlarni „batututlar“ deb atashadi, ammo ular juda katta oʻlchamga ega. Bu hududda maymun odamlarini qidirish ham haqiqiy olimlar tomonidan olib borilmoqda. Shunday qilib, professor Piter Chi ularni aniqlash uchun maxsus raqamli kameralar - „tuzoqlar“ qoʻyadi, ammo hozircha ularga hech kim tushmagan. Kameralar tapirni, marmar mushukni, eng noyob Sumatra yoʻlbarsini suratga olishga muvaffaq boʻldi, ammo gominidni aniqlay olgani yoʻq.

Bir qator kriptozoologlar 19-asrda Abxaziyada qoʻlga olingan va keyin mahalliy aholi orasida yashagan Txinlik „yovvoyi ayol“ Zanani qor odam vakili deb hisoblashadi. Biroq, Zana va uning oʻgʻli Xvitning bosh suyaklari[7] va Zana va uning olti avlodining DNK tahlili ular Homo sapiens, ehtimol afrikaliklarga[11][1] tegishli ekanliklarini koʻrsatdi.

Qor odam haqidagi xabarlar Kavkaz togʻlaridan maʼlum. Biolog Ya.K.Badridze noma’lum shaxs tomonidan meteostansiya rahbariga hujum qilgani, uning orqasida odam qiyofasidagi kaft izini qoldirgani haqida guvohlik berdi, lekin bu kaft izi uch baravar katta edi. Badridze uzoq yillar Janubiy Kavkaz tizmasida, Gruziyaning Dogʻiston bilan chegarasida joylashgan Lagodinskiy qoʻriqxonasida ishlagan. Bu hududda uzoq vaqtlardan beri lagodexaxlar - jun bilan qoplangan va baland togʻli oʻrmonlarda yashaydigan ulkan yovvoyi odamlar haqida hikoyalar mavjud. 1970-yillarda togʻli qishloqlardagi koʻplab keksa odamlar bu odamlarni uchratganini daʼvo qilishgan.

Qor odamni qidirayotgan rus kriptozoologlari hozirda oʻzlarini gominologlar deb atashadi. „Relikt gominoid“ atamasi mashhur zoolog P. P. Smolin tomonidan kiritilgan. Darvin muzeyining bosh kuratori sifatida u oʻlimidan keyin „Smolin“ nomi bilan mashhur boʻlgan gominologiya boʻyicha seminarga asos solgan. Seminar hozirda ham ishlamoqda, uning asarlari chop etilmoqda. Tarixchi Igor Burtsev Xalqaro gominologiya institutiga asos solgan va unga rahbarlik qilgan (uning direktordan boshqa xodimlari bor-yoʻqligi noma’lum). Burtsev oʻzi hech qachon qor odamni koʻrmaganligini taʼkidlaydi[1].

„Relikt gominoidlar“ bilan uchrashuvlar toʻgʻrisida turli xil xabarlar Rossiyada ham maʼlum: Yakutiyadagi Chuchuna, Kabardino-Balkariyadagi Almasti, Adigeyada va markaziy mintaqalar, shu jumladan Moskva viloyati va boshqalardagi qor odam. Soʻnggi yillarda turli mamlakatlardan kriptozoologlar kelgan Kemerovo viloyatida qor odamni izlab faol qidiruvlar olib borildi. Ular Qoratogʻ togʻiga va bunday jonzotlar eng koʻp uchraydigan Azas gʻoriga sayohat qilishdi. Bu joylardan topilgan yeti yungi ayiq yungi boʻlib chiqdi.

„Yovvoyi hominidlar“ haqidagi noaniq maʼlumotlar Afrika va Avstraliyadan kelgan[1]. Avstraliyada kriptozoolog ixlosmand Reks Gilroy 1970-yillarning oʻrtalaridan beri ommalashtirishga harakat qilgan odamsimon jonzot yovi maʼlum. Yovi obrazi avstraliyaliya aborigenlari folklorining personajiga tegishli boʻlishi mumkin[12][13].

" Minnesota muz odami" - muz blokida muzlab qolgan odamsimon mavjudot tasvirlangan mistifikatsiya.

Shimoliy Amerikada 19-20-asrlar davomida ayiqqa oʻxshagan, ammo orqa oyoqlarida harakatlanuvchi jonzot haqida habarlar bor edi[1]. Saskvochch izlarining ilk bor ochilishi 1811-yilga togʻri kelib, u britaniyalik tadqiqotchi Devid Tompsonga tegishli. Oʻshandan beri qor odam[10] qoldirgani taxmin qilingan yuzlab izlar topildi. trapperni oʻldirgan bunday mavjudot haqida AQSh prezidenti Teodor Ruzvelt oʻzining „Jonsiz fazolar ovchisi“ kitobida yozgan. Koʻpincha, bunday uchrashuvlar Britaniya Kolumbiyasida boʻlib oʻtgan[1].

Uzoq vaqt davomida qor odam (bigfut) mavjudligining eng ishonchli dalillaridan biri 1967-yilda Bluff Creek yaqinidagi Shimoliy Kaliforniyada Rojer Patterson va Bob Gimlin tomonidan suratga olingan qisqa rangli film hisoblangan. Film qor odam ayolga tegishli ekanligi aytilgan edi. Biroq, 2002-yilda otishma natijasida Rey Uollesning oʻlimidan soʻng, uning qarindoshlari va tanishlarining guvohliklari bor edi (ammo hech qanday ashyoviy dalil keltirmasdan), ular „Amerika Yeti“si bilan boʻlgan voqeaning hammasi boshidan oxirigacha soxtalashtirilganini aytib berishgan; qirq santimetrlik „Yeti oyoq izlari“ sunʼiy shakllar bilan qilingan va suratga olish maxsus tikilgan maymun kostyumidagi bir odam bilan sahnalashtirilgan epizod edi[1].

Maymun de Lua, 1920-yilda o'lgan o'rgimchak maymunning fotosurati, noma'lum maymun turlarining a'zosi ekanligi taxmin qilingan

1920-yilda shveysariyalik geolog Fransua de Lua (Луа, Франсуа де [Франсуа де Луа; François de Loys] Kolumbiyada katta, nomaʼlum antropoidga oʻxshash maymunlarga duch kelgani haqida habar bergan. Lua ulardan birini otib tashlaganini daʼvo qildi va jasadning fotosuratini olib keldi[14]. Aksariyat olimlarning fikriga koʻra, fotosuratda oʻlik koata (oʻrgimchak maymun) tasvirlangan[15].

Meksika janubidagi togʻli tropik oʻrmonlardan sisimitlar deb ataladigan jonzotlar haqida habarlar bor, ular juda katta yovvoyi odamlar sifatida tasvirlangan, tanasi toʻligʻicha qisqa, qalin jigarrang yung bilan qoplangan. Boʻyni yoʻq, koʻzlari kichik, qoʻllari uzun, katta qoʻllari va oyoq izlari odamnikidan ikki baravar yirik edi. Bir qancha “guvohlar” sisimitlar togʻ yonbagʻirlarida ularning ortida quvib kelishganini aytishgan. Aytilishicha, xuddi shunday mavjudotlar Gvatemalada yashaydi, ular goʻyoki ayollar va bolalarni oʻgʻirlab ketishar ekan. Gondurasda ishlagan zoolog Ivan Sandersen 1961-yilda shunday yozgan: Десятки людей говорили мне, что видели его… Один младший лесник описал во всех подробностях двух маленьких существ, которых он неожиданно заметил, когда они наблюдали за ним на опушке лесного заповедника у подножия гор Майя… Этот народец в высоту был от 3,6 до 4 футов, пропорционально сложен, но у них очень тяжёлые плечи и довольно длинные руки, они покрыты толстой плотной, почти коричневой шерстью, как у короткошёрстной собаки; у них были очень плоские желтоватые лица, но волосы на голове были не длиннее, чем волосы на теле, за исключением нижней части затылка и шеи… Ни местный житель, ни другое лицо, которое передавало слова местных жителей, не указывал, что эти существа были простыми «обезьянами». Во всех случаях они обращали внимание, что у тех не было хвостов, они ходили на двух ногах, и у них были человеческие черты[1].

Oʻnlab odamlar menga uni koʻrishganini aytishdi.. Bitta yosh oʻrmonchi oʻzi tasodifan koʻrib qolgan ikkita kichkian mavjudotni barcha tafsilotlar bilan tasvirlab berdi, oʻsha paytda ular Майя togʻining etagida oʻrmon qoʻriqxonasida ortidan kuzatib kelishgan ekan… Bu xalqlar 3,6 dan 4 futgacha boʻyga ega boʻlib, proporsional tuzilgan, ammo ularda juda ogʻir yelkalar va uzun qoʻllar bor edi. Tanasi zich qalin, jigarrang xuddiki qisqa yungli itniki kabi jun bilan qoplangan edi; ularning yuzlari juda yassi va sargʻimtir edi, ammo boshidagi tuklari tanasidagi tuklardan uzun emas edi, ensa va boʻyinning pastki qismidagi sochlari bundan mustasno… Na shu yerlik maxalliy aholi, na boshqalar bu mavjudotlar oddiy „maymunlar“ ekanligini tasdiqlamadi. Barcha holatlarda ular bu mavjudotlarda dum yoʻqligiga, ikki oyoqlab yurishiga va ularda inson qiyofasi borligiga eʼtibor qaratishdi[16].

SSSR Fanlar akademiyasining komissiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

B. F. Porshnev

SSSR yetini topish muammosi eng yuqori davlat darajasida koʻrib chiqilgan yagona davlat edi. SSSR Fanlar akademiyasi ham qor odamga qiziqish bildirgan. 1957-yil 31-yanvarda Moskvada SSSR Fanlar akademiyasi Prezidiumining majlisi boʻlib oʻtdi. Kun tartibida faqat bitta masala bor edi: “qor odam haqida”. 1958-yilda Fanlar akademiyasining qod odam masalasini oʻrganish uchun komissiyasi tuzildi. Uning tarkibiga taniqli olimlar - geolog, SSSR Fanlar akademiyasining muxbir aʼzosi V. Obruchev, primatolog va antropolog Mixail Fedorovich Nesturx, geobotanik K. V. Stanyukovich, fizik va alpinist, Nobel mukofoti laureati, akademik I E. Tamm, matematik, fizik, faylasuf, alpinist akademik A. D. Aleksandrov, biologlar G. P. Dementiev, S. E. Kleynenberg, N. O. Burchak-Abramovichlar bor edi. Komissiyaning eng faol aʼzolari jarroh M. -J. VA. Kofman[17] va tarixchi va faylasuf B. F. Porshnevlar edi. Porshnev, umuminsoniy bilim olimi, ham tarix va falsafa fanlari doktori; ham biologik maʼlumoti ham bor edi, lekin u diplom olmagan. U antropogenez nazariyasi bilan ham shugʻullangan. Oʻsha davrda antropogenezni oʻrganish hali rivojlanishning dastlabki bosqichida edi, shuning uchun hozirgi vaqtda Porshnev nazariyasi faqat tarixiy ahamiyatga ega. Uning fikricha, odam deyilganda faqat zamonaviy turdagi odam tushuniladi, bu sifatli sakrash boʻlgan, qolgan barcha homolar esa aqlli odamdan koʻra hayvonlarga yaqinroqdir. Shuning uchun u va uning barcha izdoshlari qor odamni neandertal deb hisoblashgan, garchi u degradatsiyalangan boʻlsa ham, tavsifga koʻra u axhantroplarga yoki hatto undan ham oldingi gominidlarga yaqinroqdir. Komissiyani boshqargan ishchi gipotezaga koʻra, qor odam - bu neandertallarning tanazzulga uchragan shoxidan boʻlgan primat boʻlib, bizning davrimizgacha saqlanib qolgan.

1958-yilda Pomir togʻlarida qor odamni qidirish uchun murakkab va qimmat ekspeditsiya tashkil etildi. Missiyani botanik Stanyukovich boshqargan, ammo u Yeti mavjudligiga unchalik ishonmagan. Ekspeditsiya tarkibiga zoologlar, botaniklar, etnograflar, geologlar, kartograflar, shuningdek, mahalliy aholi, gidlar va bars ovlovchi ovchilari kirdi. Ekspeditsiya aʼzolari shimpanzelarni hidlashga oʻrgatilgan xizmat itlaridan foydalanganlar. Porshnevning soʻzlariga koʻra, ekspeditsiya yozda emas, qishda, qorda noma’lum gominidning izlari yaxshiroq koʻrinadigan vaqtda oʻtkazilishi kerak edi. Yeti mavjudligining belgilari topilmadi, ammo olimlar koʻplab boshqa kashfiyotlar qilishdi, masalan, ular neolit davri odamining oʻrnini topdilar. Ekspeditsiya natijalari asosida Pomir togʻlarining geobotanik atlasi yaratildi. Shundan soʻng, Porshnevning eʼtirozlariga qaramay, Fanlar akademiyasi qor odamni oʻrganish mavzusini rasman yopdi[1]. Komissiya ishi qisqartirildi, ammo uning ish natijalari SSSR Fanlar akademiyasi va Rossiya Fanlar akademiyasining keyingi tadqiqotlari bilan bekor qilinmadi. Komissiyaning gipotezasi keyinchalik SSSR Fanlar akademiyasining rasmiy maʼlumotnomalarida N. F. Reymers[18] va boshqa mualliflar[19] kitoblarida tushuntirib berildi.

Kelajakda SSSR va Rossiyada Yeti qidirish faqat Oʻrta Osiyo va Kavkaz togʻlariga sayohatlarni mustaqil ravishda tashkil etgan ishqibozlar tomonidan amalga oshirildi[1]. Komissiya aʼzolari Kofman, Porshnev va boshqa ishqibozlar qor odam va uning izlarini faol ravishda qidirishni davom ettirdilar. Porshnev tadqiqotining natijasi 1963-yilda nashr etilgan „Relikt gominoidlar masalasining hozirgi holati“ monografiyasi boʻldi.

Kriptozoologlar jamiyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

1987-yilda jarroh M.-J. I. Kofman va boshqa ishqibozlar Rossiya Kriptozoologlar uyushmasini yoki qor odamni qidiruvchilarni birlashtirgan Kriptozoologlar jamiyatini tashkil qildilar[1]. Jamiyat SSSR Madaniyat vazirligi qoshida rasmiy maqomga ega boʻlib, “Komsomolskaya pravda” gazetasidan koʻp yordam oldi, u tungi koʻrish asboblari, aloqa vositalari, fotografiya uskunalari, immobilizatsiya uchun dori-darmonlarni sotib olishni moliyalashtirdi va mahalliy hokimiyat organlari uchun yordam koʻrsatdi. Qozogʻiston Kriptozoologlar jamiyati homiyligida biolog va yozuvchi-tabiatshunos P. I. Marikovskiy tadiqoqt olib bori. Jamiyat oʻz faoliyatini davom ettirmoqda, uning a’zolarining nashrlari chop etilmoqda[20].

Mavjudligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qor odamning mavjudligi tarafdorlari uni koʻpincha eng ogʻir yashash joylariga majburlangan gominid deb bilishadi. Kriptozoologlar koʻpincha Himolay togʻlarida, Malay arxipelagining orollarida va hokazolarda qor odamni qidirish uchun havaskor ekspeditsiyalarni tashkil qilishadi.

Kriptozoologiya atamasini kiritgan fransuz zoologi Bernard Evvelmans yetilarni neandertal[1] deb hisoblagan. Uni tanazzulga uchragan neandertal deb hisoblagan sovet tarixchisi B. F. Porshnev[21] va moʻgʻul tadqiqotchisi Ravjirin Ravjir qor odam mavzusiga katta eʼtibor berganlar. Ufolog B. A. Shurinov qor odam oʻzga sayyoralik jonzot ekanligini taxmin qiladi[22]. Neandertal versiyasi esa haligacha ham mashhur[7].

Koʻpgina zamonaviy olimlar bir qator sabablarga koʻra qor odamning mavjudligiga shubha bilan qarashadi:

  • Koʻp oʻn yilliklar davomida olib borilgan maqsadli izlanishlarga qaramay[7], asirlikda yashovchi turning birorta vakili ham, birorta tanasi, skeleti yoki terisi ham yoʻq[1][7].
  • Taxminlarga koʻra, sochlar, oyoq izlari va bir necha oʻnlab fotosuratlar, video yozuvlar (past sifatli) va audio yozuvlar mavjud. Bu guvohliklarning ishonchliligi shubhali[1].
  • Oʻn minglab yillar davomida mavjud boʻlishi uchun hayvon turi bir-biriga yaqin boʻlgan chatishishlar natijasida tanazzulga uchramasligi, tasodifiy omillar (yirtqichlar, kasalliklar, jarohatlar, ochlik, qurgʻoqchilik va boshqalar) taʼsirida yoʻqolib ketmasligi kerak. Bu bir necha oʻnlab yoki yuzlab hayvonlarning populyatsiyasini talab qiladi. Bundan tashqari, gominidlar sekin koʻpayadi (masalan, shimpanzelarda har ikki yoki uch yilda bir bola). Katta primatlarning kichik populyatsiyasi ham katta hududga muhtoj. Primatolog Jeyn Gudollning soʻzlariga koʻra, shipmanzelar guruhi, shu jumladan 14 nafar kattalar erkak, 24 km² maydonga ega oʻrmon hududini nazorat qiladi.
  • Har yili hayvonlarning yuzlab yangi turlari tasvirlanadi, lekin asosan kichik va koʻzga tashlanmaydiganlari. Boshqa koʻplab hayvonlardan farqli oʻlaroq, gominidlar odatda juda yaqqol koʻrinadi va ularning mavjudligining koʻp sonli izlarini qoldiradilar. Shunday qilib, shimpanzelar tungi uyalar quradilar, ular ertalab ularni tashlab, oziq-ovqat izlashga kirishadilar. Ertasi kechasi ular yangi uyalar qurishadi. Mutaxassislar ushbu uyalardan shimpanzelarning tunash joyini, ularning sonini va ketganidan keyin qancha vaqt oʻtganini aniqlashlari mumkin. Uyalarda va yaqin atrofdagi najaslarda topilgan sochlar genetik va boshqa tahlillar uchun keng koʻlamli materialdir. Qor odamning shunga oʻxshash izlari topilmadi. Gominidlar bir-biri bilan muloqot qiladi va shovqin qiladi. Gorillalarning ogohlantirish qichqirigʻi koʻplab kilometr masofaga eshitiladi. Gibbonlar kuylashga oʻxshash tovush chiqaradi. Nisbatan jim orangutanlar baland ovozda boʻkirishadi.
  • Bernard Eyvelmans, B. F. Porshneva va boshqa mualliflarning versiyasiga koʻra qor odamningneandertallarga tegishliligi qor odamning „taʼriflariga“ ham, uning moddiy madaniyati izlari yoʻqligiga ham ziddir. Neandertallar oʻrta paleolit madaniyatining asoschilari boʻlgan. Agar qor odam neandertal kabi juda rivojlangan gominid boʻlsa, unda turli xil asboblar, yongʻinlar, ovqat qoldiqlari boʻlishi kerak. Neandertal zamonaviy insonning yaqin qarindoshi boʻlib, unga juda oʻxshash edi, garchi u kichikroq boʻyli va toʻliqroq tanaga ega boʻlsa ham. Neandertallar muvaffaqiyatli ovchilar boʻlib, nayzadan mahorat bilan foydalanishga. Ular tanalarini oxra bilan boʻyashdi, patlar, qobiq va tishlardan yasalgan marjonlarni bezashdi. Qor odam esa aksincha, „guvohlar“ tomonidan noqulay, moʻynali maymunga oʻxshash hayvon sifatida tasvirlangan. Bundan tashqari, neandertallar, Homo jinsi vakillarining aksariyati kabi, oʻrmonlarda emas, balki ochiq joylarda yashagan.
  • Qor odam haqidagi hikoyalarning aksariyati iqlimiy jihatdan noqulay hududlardan keladi, bu esa bunday yirik hayvonning ovqatlanishi haqidagi savolni tugʻdiradi[7].

Bigfoot bilan uchrashuvlar yoki uning mavjudligi izlari topilganligi haqidagi dalillarning tushuntirishlari quyidagilardir:

  • Xalq va professional folklorning qayta hikoyalari (ehtimol, rivoyatchilar tomonidan ijodiy ravishda toʻldirilgan) („qora alpinist“, speleologlar folkloridagi turli „gʻor aholisi“ va boshqalar) real voqealar haqida habar sifatida qabul qilinadi.
  • Kuzatuvchi xatolari. Haqiqiy hayvonlar (masalan, ayiq) va baʼzi hollarda jonsiz narsalar (shamol ostida oʻsimliklarning harakati, yorugʻlik va soyalar oʻyinlari) yomon koʻrish sharoitida ular qor odam deb adashilishi mumkin. Qor odamning izlari sifatida butunlay boshqacha kelib chiqishga ega izlar yozilishi mumkin. Shunday qilib, katta oʻlchamdagi yalangoyoq odam izlariga oʻxshash oyoq izlarining paydo boʻlish mexanizmi maʼlum: qor qoploni koʻpincha panjalari bilan bir qatorda yuradi, shuning uchun oyoq izlari qisman bir-biriga yopishadi, natijada ikkita bir-biriga yopishgan izlar bitta katta izga oʻxshaydi[23]. E. M. Murzaev Himolay ayigʻi (“qor odam”, “Yeti” atamalari uning nomidan olingan) ekvatorial insolyatsiya sharoitida qorda juda katta hajmgacha erishi mumkin boʻlgan oyoq izlarini qoldirishini ta’kidlaydi[9]. Ayiq orqa oyogʻini qisman oldingi oyoq izining tepasiga qoʻyishi mumkin, shuning uchun ayiq harakatining teskari yoʻnalishida joylashgan ulkan odam iziga oʻxshash juda katta iz hosil qiladi[2].
  • Diqqatni jalb qilish yoki boshqa maqsadda qasddan qilingan yolgʻon. Shunday qilib, gipsli izlarni soxtalashtirish oson[1].
  • Togʻli hududlarda qor odamni kuzatishning baʼzi holatlari uzoq muddatli kislorod yetishmovchiligi sharoitida tizimli gallyutsinatsiyalar sifatida talqin qilinishi mumkin.

Dala zoologi Jorj Shaller, qor odamning mumkin boʻlgan mavjudligini inkor etmaydi va hatto uning qidiruvida ishtirok etgan, uning qoldiqlari yoki hech boʻlmaganda najaslari hali topilmaganligini taʼkidladi, buning yoʻqligi haqida xulosa chiqarish mumkin emas. u mavjud va u nima ekan[1].

Akademik A. B. Migdal Uning ismini aytmasdan, mashhur okeanologning fikrini keltiradi[24]:

Lox-Ness mahluqi va qor odam haqida u shunday dedi: „Men haqiqatan ham ishonishni xohlayman, lekin hech qanday sabab yoʻq.“ “Dalil yoʻq” soʻzlari masala oʻrganilganligini bildiradi va oʻrganish natijasida asl bayonotlarga ishonish uchun asos yoʻqligi aniqlandi. Bu ilmiy yondashuvning formulasi: „Men ishonishni xohlayman“, lekin „asoslar“ yoʻqligi sababli, bu eʼtiqoddan voz kechish kerak.

Мне, по крайней мере, неизвестны законы природы, налагавшие бы прямой запрет на существование в горах Центральной Азии реликтового гоминоида — «обезьяночеловека», или просто крупной человекообразной обезьяны. С вечными снегами он, надо полагать, вопреки своему названию не связан никак (кроме того, что иногда оставляет там следы), а обитать должен в поясе горных лесов, где вполне достаточно и пищи, и укрытий. Ясно, что любые сообщения о североамериканских «бигфутах» можно со спокойной совестью выкидывать не читая (ибо своих видов приматов на том континенте нет и никогда не было, а чтобы пройти туда из Азии через приполярную Берингию, как это сделали люди, надо хотя бы обладать огнём), но вот в Гималаях или на Памире — почему бы и нет? Есть даже вполне правдоподобные кандидаты на эту роль, например, мегантроп — очень крупная (около двух метров ростом) ископаемая обезьяна из Южной Азии, обладавшая рядом «человеческих» черт, которые сближают её с африканскими австралопитеками, прямыми предками гоминид […]

Итак, допускаю ли я (как зоолог-профессионал) принципиальную возможность существования реликтового гоминоида? — ответ: «Да». Верю ли я в его существование? — ответ: «Нет». А поскольку речь тут зашла не о «знаю/не знаю», а о «верю/не верю», я позволю себе высказать на сей счёт вполне субъективное суждение, основанное на личном опыте: […] там, где единожды ступила нога профессионала, ни одно животное крупнее крысы не имеет ни единого шанса остаться «неизвестным науке». Ну, а поскольку к концу двадцатого столетия мест, где та нога профессионала не ступала бы вовсе, почитай, уже не осталось (по крайней мере на суше) — выводы делайте сами…

Amerika qor odami (bigfut) mavjudligiga qarshi shunday fektni keltirishadi, amerika maymunlari keng burunli maymunlar, gominidlar, jumladan odam esa tor burunli maymunlarga kiradi[1].

2004-yilda rossiyalik biolog Vladimir Vitalyev yetilarni oddiy, sogʻlom odamlar jamiyatidan qochib ketgan yovvoyi oligofreniklar ekanligini aytdi.

Qor odam va uning turli mahalliy analoglari haqidagi tasavvurlar etnografiya nuqtai nazaridan koʻrib chiqiladi. Katta qoʻrqinchli odamning qiyofasi zulmatning tugʻma qoʻrquvini, nomaʼlum, turli xalqlar oʻrtasidagi mistik kuchlar bilan munosabatlarni aks ettirishi mumkin. Baʼzi hollarda gʻayritabiiy sochli odamlar yoki yovvoyi odamlar qor odam bilan yanglishgan boʻlishi mumkin.

Baʼzi pravoslavlar qor odamni iblisning koʻrinishi deb hisoblashadi[25].


Nepalning Pangboche qishlog'idagi budda monastiri uchun berilgan qo'l skeleti. DNK tahlili shuni ko'rsatdiki, bu inson qo'li ekan[26]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 Арнольд 2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Abominable Snowman (mythology) Encyclopædia Britannicada
  3. ↑ {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „{{{title}}}“.
  4. ↑ Sjögren, Bengt. Berömda vidunder. Settern, 1980. ISBN 91-7586-023-6. (shved.)
  5. ↑ Топорков А. Л. Мифы и мифология XX века: традиции и восприятие // Человек и общество: поиски, проблемы и решения. 1999.
  6. ↑ Мелетинский Е. М. Миф и двадцатый век // Избранные статьи. Воспоминания. М., 1998.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Соколов 2015.
  8. ↑ Daegling, David J.. Bigfoot Exposed: An Anthropologist Examines America's Enduring Legend. Altamira Press, 2004 — 62—63 bet. ISBN 0-7591-0539-1. 
  9. ↑ 9,0 9,1 Мурзаев Э. М. Путешествия без приключений и фантастики. М.: Географгиз, 1962. С. 95—99.
  10. ↑ 10,0 10,1 Sasquatch (legendary creature) Encyclopædia Britannicada
  11. ↑ Margaryan et al. 2021.
  12. ↑ Robert Holden (2001) Bunyips; Australia’s Folklore of Fear. P. 69. National Library of Australia, Canberra. ISBN 0642 107327
  13. ↑ Tony Healy and Paul Cropper (2006) The Yowie: The Search for Australia’s Bigfoot. P. 6. Anomalist Books. ISBN 1-933665-16-5
  14. ↑ Вейнерт Х. Происхождение человечества. Гос. издательство биологической и мед. литературы, 1935. С. 284—285.
  15. ↑ Eberhart, George M.. Mysterious Creatures: A Guide to Cryptozoology. ABC-CLIO, 2002. ISBN 1576072835. 
  16. ↑ Арнольд, 2016.
  17. ↑ „arxiv nusxasi“. 2019-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-may.
  18. ↑ Н. Ф. Реймерс „Человек“,. Популярный биологический словарь. М.: Наука, 1991 — 485—487 bet. ISBN 5-02-005866-1. 
  19. ↑ „arxiv nusxasi“. 19-iyul 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2022-yil.
  20. ↑ Dmitri Bayanov, Igor Bourtsev. In The Footsteps of the Russian Snowman. Pyramid Publications, 1996. ISBN 978-5-900229-18-8. 
  21. ↑ Поршнев Б. Ф. Современное состояние вопроса о реликтовых гоминоидах (Wayback Machine saytida 2010-02-23 sanasida arxivlangan). М.: ВИНИТИ, 1963.
  22. ↑ Шуринов Б. А. Парадокс XX века. — М.: Международные отношения, 1990. — 315 с. — ISBN 5-7133-0408-6
  23. ↑ Бейко В. Б., Березина М. Ф., Богатырёва Е. Л. и др. Большая энциклопедия животного мира: Науч.-поп. издание для детей. М.: Росмэн-Пресс, 2007. 303 с. С. 285. ISBN 5-353-00301-2
  24. ↑ Мигдал А. Б. От догадки до истины // Химия и жизнь. — 1979. — Andoza:Бсокр.
  25. ↑ «В том, что снежный человек — это никто иной, как диавол, являющийся в образе человеческом, сомневаться не приходится. Он может на глазах внезапно появляться и также внезапно исчезать, обладает необычно сильным гипнозом, вселяет в души тех, кто с ним повстречается, неестественный страх» в кн. Диавол и его нынешние лжечудеса и лжепророки. Часть II. Даниловский Благовестник, 2004. 
  26. ↑ {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „{{{title}}}“. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qor_odam&oldid=4095326" dan olindi