Daniya — Germaniya munosabatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Daniya — Germaniya munosabatlari

Daniya
Germaniya

Daniya — Germaniya munosabatlari (nemischa: Dänisch-deutsche Beziehungen) Daniya va Germaniya oʻrtasidagi tashqi aloqalardir. Ikkala davlat ham NATO va Yevropa Ittifoqining toʻliq aʼzolari. Shlezvig mintaqasida joylashgan mamlakatlar oʻrtasidagi chegara tarix davomida bir necha bor oʻzgargan. Hozirgi chegara 1920-yilda referendumlar orqali aniqlangan. Daniya-Germaniya chegara hududi boshqa chegara hududlari uchun ijobiy misol sifatida koʻrsatiladi[1]. Chegaraning har ikki tomonida ham ozchilik aholi yashaydi va tez-tez transchegaraviy hamkorlik faoliyati oʻtkaziladi[2][3].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikkinchi Shlezvig urushi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikkinchi Shlezvig urushidan keyin hududiy oʻzgarishlar

Ikkinchi Shlezvig urushi Shlezvig-Golshteyn munozarasi natijasida yuz bergan. Bu 1864-yil 1-fevralda, Prussiya qoʻshinlari Shlezvig chegarasini kesib oʻtgandan soʻng boshlandi.

Daniya Prussiya va Avstriya bilan kurashdi. Birinchi Shlezvig urushi (1848—51) singari, Golshteyn va Lauenburg gersogliklarining merosxoʻrligi boʻyicha nizolar tufayli Daniya qiroli Germaniya Konfederatsiyasiga maʼqul keladigan merosxoʻrsiz vafot etganligi sababli gersogliklarni nazorat qilish uchun kurash olib borilgan. Nemis Konfederatsiyasi oldingi mamlakat konstitutsiyasini (Helstatsforfatning) rad etganidan soʻng, London protokolini buzgan holda Shlezvig gersogligini Daniya qirolligiga yaqinlashtirgan noyabr Konstitutsiyasining qabul qilinishi tufayli hal qiluvchi bahs-munozaralar paydo boʻldi.

Urush 1864-yil 30-oktyabrda Vena shartnomasi Daniyaning Shlezvig, Golshteyn va Saks-Lauenburg gersogliklarining Prussiya va Avstriyaga oʻtishiga sabab boʻlganida tugadi. Urush Germaniyaning gʻalabasi bilan yakunlandi.

Birinchi jahon urushining oxiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Daniya, Birinchi jahon urushi davomida betaraf boʻlganiga qaramay, Germaniya magʻlubiyatidan keyin ham muzokaralarda ishtirok etgan. Cunki AQSh Prezidenti Vudro Vilsonning oʻn toʻrt bandli dasturi Yevropaning oʻz taqdirini oʻzi belgilash huquqini oʻz tamoyillari qatoriga kiritdi va Janubiy Yutlandiya / Shimoliy Shlezvig hududida yashovchi muhim Daniya ozchiligini ham oʻz ichiga oldi. Oxir-oqibat, bu hududda yashovchi aholining milliy mansubligi masalasi demokratik saylovlar orqali hal qilinishiga qaror qilindi.

Muzokaralarga koʻra, Janubiy Yutlandiya/Shimoliy Shlezvig hududi uch xil zonaga boʻlingan. Uchinchi, eng janubiy zonaga Daniya hukumati va Germaniyaga tinchlik shartnomasida ozgina imtiyozlar bermoqchi boʻlgan Britaniya bosh vaziri Lloyd Jorj oʻrtasidagi kelishuvdan soʻng, saylovlar oʻtkazilmasligiga qaror qilindi. U yerda, yana ikkita zonada saylovlar boʻlishi kerak edi.

Saylovlarni Versal shartnomasi 1920-yil yanvarda kuchga kirgunga qadar oʻtkazish mumkin emasdi, ammo shundan soʻng saylovlar birinchi, eng shimoliy zonada 10-fevralda va ikkinchi, oʻrta zonada 14-martda oʻtkazilishi toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. Birinchi zonadagi saylovlar natijasiga koʻra, 75 foizga yaqin ovoz Daniya bilan qayta birlashishni yoqlagan boʻlsa, ikkinchi zonada 80 foizga yaqin ovoz Germaniya bilan bogʻliq boʻlib qolish tarafdori boʻlgan. Daniya va Germaniya hukumatlari oʻrtasidagi keyingi muzokaralar rasmiy ravishda ikkinchi zonaning bir qismi boʻlishiga qaramay, Daniya Tonder hududini olish toʻgʻrisida qaror qabul qildi, Flensborg hududi esa Germaniya qoʻlida qolishi kerak edi. 15-iyun kuni Janubiy Jutlandiya hududi rasman Daniya nazoratiga qaytarildi.

Ikkinchi jahon urushi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Operatsiya Weserübung Ikkinchi Jahon urushi paytida Germaniyaning Daniya va Norvegiyaga hujumi va Norvegiya kampaniyasining ochilish operatsiyasining maxfiy nomi edi. Bu nom nemischa Weser-mashq operatsiyasidan kelib chiqqan. Weser-Germaniyadagi daryo.

1940-yil 9-aprel kuni erta tongda Germaniya rejalashtirilgan va ochiq muhokama qilingan Fransiyaga qarshi profilaktik manevr sifatida Daniya va Norvegiyaga bostirib kirdi. Bosqinlardan soʻng nemislarning elchilari Daniya va Norvegiya hukumatlariga Wehrmacht fransuz-ingliz agressiyasidan mamlakatlarning betarafligini himoya qilish uchun kelganligi haqida xabar berishdi. Ikki davlat oʻrtasidagi geografiya, joylashuv va iqlimdagi sezilarli farqlar haqiqiy harbiy operatsiyalarni bir-biriga oʻxshamas qildi.

Strategik jihatdan Daniyaning Germaniya uchun ahamiyati Norvegiyadagi operatsiyalar uchun sahna maydoni va Germaniya bilan chegaradosh davlat sifatida, qaysidir tarzda nazorat qilinishi kerak edi. Daniyaning Boltiq dengizi bilan bogʻliq mavqeini hisobga olgan holda, mamlakat dengiz va Sovet bandargohlariga kema kirishini nazorat qilish uchun ham muhim edi.

Kichkina va nisbatan tekis mamlakat nemis armiyasi operatsiyalari uchun ideal hudud edi va Daniyaning kichik armiyasining gʻalabadan umidi kam edi. Shunga qaramay, erta tongda bir necha Daniya qoʻshinlari nemis armiyasi bilan jang qildilar, 16 kishi halok boʻldi va 20 kishi yaralandi. Nemislar nomaʼlum miqdordagi qurbonlarni yoʻqotdilar, 12 ta zirhli mashina va bir nechta mototsikl va mashinalar yoʻq qilindi. Toʻrtta nemis tanki shikastlangan. Bir nemis bombardimonchisi ham shikastlangan[4]. Qisqa janglar paytida ikki nemis askari daniyaliklar tomonidan vaqtincha asirga olingan.

1940-yil 9-aprel kuni soat 04:00 da Germaniyaning Daniyadagi elchisi Renthe-Fink Daniya tashqi ishlar vaziri Munchga qoʻngʻiroq qilib u bilan uchrashishni soʻragan. Ikki kishi 20 daqiqalik suhbatdan soʻng, Renthe-Fink nemis qoʻshinlari oʻsha paytda mamlakatni Fransiya-Britaniya hujumidan himoyalash maqsadida Daniya hududiga qoʻshin kiritayotganini eʼlon qildi. Germaniya elchisi Daniya qarshiligini zudlik bilan toʻxtatishni, Daniya hukumati va Germaniya qurolli kuchlari oʻrtasida aloqa oʻrnatishni talab qildi. Agar talablar bajarilmasa, Luftwaffe poytaxt Kopengagenni bombardimon qiladi deb tahdid qilgan.

Yutlandda nemis zirhli mashinasi.

Germaniya talablari eʼlon qilinganda, nemislarning birinchi yutuqlari allaqachon maʼlum edi, kuchlar Gedserga parom bilan soat 04:15 da qoʻngan va shimolga qarab harakatlanardi. Nemis Fallschirmjager boʻlinmalari hech qanday qarshilik koʻrsatmasdan qoʻnishgan va Aalborgdagi ikkita aerodromni, Storstrøm koʻprigini va Masnedo qal’asini egallab olishgan.

Mahalliy vaqt bilan soat 04:20 da 1000 nafar nemis piyoda askarlari Hansestadt Danzig mina layneridan Kopengagen bandargohiga qoʻnishdi va qarshilikka duch kelmay, tezda qal’adagi Daniya garnizonini egallab olishdi. Nemislar portdan Daniya qirollik oilasini qoʻlga olish uchun Amalienborg saroyiga qarab harakatlanishdi. Bosqinchi kuchlar qirol qarorgohiga yetib kelganida qirolning qirollik gvardiyasi ogohlantirilgan va boshqa qo‘shimcha kuchlar ham saroyga yo‘l olgan edi. Amalienborgga qilingan Germaniyaning birinchi hujumi qaytarildi. Bu Kristian X va uning vazirlariga Daniya armiyasi boshligʻi general Prior bilan suhbatlashish uchun vaqt berdi. Muhokamalar davom etar ekan, Heinkel He 111 va Dornier Do 17 bombardimonchilari shahar ustida varaqalar yoyishdi. Luftwaffe (nemislarning havo-harbiy boʻlimi) Kopengagen tinch aholisini bombardimon qilishning aniq tahdidini va General Prior jangni davom ettirish tarafdori boʻlgan qirol Kristian X va butun Daniya hukumati ichki ishlarda siyosiy mustaqillikni saqlab qolish evaziga soat 08:34 da taslim boʻlish buyrugʻi berilgan edi.

Soat 05:45 da Germaniyaning ikkita Bf 110 eskadroni Zealanddagi (Daniya) Værløse aerodromiga hujum qildi va Daniya armiyasi havo xizmatini bosqinchilik bilan yoʻq qildi. Daniya havo hujumiga qarshi otishmaga qaramay, nemis qiruvchilari Daniyaning 11 samolyotini yoʻq qildi va yana 14 tasiga jiddiy zarar yetkazdi.

Daniyaga bostirib kirish olti soatdan kam davom etdi va urush paytida nemislar tomonidan olib borilgan eng qisqa harbiy kampaniya edi. Daniyaning tez taslim boʻldi. Bu 1943-yilning yozigacha Daniyaning qiyinchiliksiz bosib olinishiga olib keldi va daniyalik yahudiylarning hibsga olinishi va deportatsiyasi, shuningdek, Shvetsiyadan boshpana olish uchun vaqt berildi. Oxir-oqibat, 477 nafar Daniya yahudiylari deportatsiya qilindi va ulardan 70 nafari hayotdan koʻz yumdi. Daniyada yahudiylar va yarim yahudiylar urushdan oldin 8000 kishidan dan sal koʻproq boʻlgan[5].

Zamonaviy aloqalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Germaniya ham, Daniya ham Yevropa Ittifoqi va NATO aʼzolaridir. Daniyaning Berlinda elchixonasi, shuningdek, Flensburgda va Gamburgda bosh konsulligi bor. Germaniya Kopengagendagi elchixonasi, shuningdek, Daniya atrofida faxriy konsulliklar tarmogʻiga ega. 1955-yildagi Bonn-Kopengagen deklaratsiyasi chegaraning har ikki tomonida ozchiliklarni oʻzaro tan olishni oʻrnatadi, toʻliq fuqarolik huquqlarini va ozchiliklar tilida oʻqitiladigan maktablar tashkil etish huquqini taʼminlaydi. Bundan tashqari, Daniya Taʼlim vazirligi (Undervisningsministeret) Bundes shtatining Baden-Vyurtemberg taʼlim vazirligi Kultusministerium bilan ikkala mamlakatdagi gimnaziya oʻquvchilari oʻrtasida almashinuv dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun hamkorlik qiladi[6]. Dasturning rasmiy nomi „Deutsch-Dänisches grenzenübergreifendes Schüleraustauschprogramm für die Entwicklung und den Beibehalt, essentieller kultureller Verständigung und prägenden Erfahrungen“ (Madaniy tushunish va shakllantiruvchi tajribalarni rivojlantirish va qoʻllab-quvvatlash uchun Germaniya-Daniya transchegaraviy talabalar almashinuv dasturi) deb nomlanadi. Birinchi almashinuv rasmiy ravishda 2016-yil aprel oyida Baden-Vyurtembergning Mosbax shahrida amalga oshirildi. Ikkinchi rasmiy almashinuv may oyida Daniyaning Odense shahrida boʻlib oʻtdi, soʻngra uchinchi, ammo yakuniysi emas, 2016-yil avgust oyida muvaffaqiyatli tashrif boʻlib oʻtdi. Dastur rasman nihoyasiga yetgan boʻlsa ham, 2016-yil oxirigacha qaytish rejalashtirish ishlab chiqilgan.

Chegara nazorati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yevropadagi muhojirlar inqirozi sharoitida Daniya 2016-yil 4-yanvardan beri Daniya — Germaniya chegarasida vaqtinchalik chegara nazoratini saqlab kelmoqda, bu muddat bir necha bor uzaytirilgan[7][8]. 2019-yil aprel holatiga koʻra, 10 milliondan koʻproq odam toʻxtatilgan, ulardan 7599 nafari rad etilgan[9]. 2018-yil oktabr holatiga ko‘ra, 801 qurol musodara qilingan va boshqa narsalar qatorida odam savdosi va narkotik moddalar kontrabandasi bo‘yicha 5479 ta ayblov qo‘yilgan[10]. Politsiya tekshirilgan shaxslar, kirish taqiqlangan shaxslar va odam savdosida ayblangan shaxslar toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni eʼlon qilmoqda.

Doimiy diplomatik vakolatxonalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Daniyaning Berlindagi elchixonasi
    Daniyaning Berlindagi elchixonasi
  • Germaniyaning Kopengagendagi elchixonasi
    Germaniyaning Kopengagendagi elchixonasi

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ The European Centre for Minority Issues (ECMI): „German-Danish Border Region“. 2019-yil 23-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 3-may.
  2. ↑ Press releases from the European Commission: „Denmark (Syddanmark)-Germany (Schleswig-KERN) Cross-border Operational Programme "Syddanmark-Schleswig-K.E.R.N" 2007-2013“. 2017-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 3-may.
  3. ↑ Femern A/S — newsletter no. 25: „DialogForumNorden promotes cross-border cooperation“. 2014-yil 3-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 3-may.
  4. ↑ Hooton 2007, p. 31.
  5. ↑ Holocaust Education & Archive Research Team
  6. ↑ „Udviklingsplanens tredje fase - Undervisningsministeriet“. www.uvm.dk. 2014-yil 11-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
  7. ↑ Jørgensen. „Midlertidig dansk grænsekontrol“ (2019-yil 16-aprel). 2019-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-iyun.
  8. ↑ „Grænsekontrollen ved den dansk-tyske grænse forlænges“. Politiken (2019-yil 12-aprel). 2020-yil 31-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-iyun.
  9. ↑ Sircic. „10 millioner kontroller ved grænsen: Under en promille afvises“. dr.dk (2019-yil 24-aprel). 2019-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-iyun.
  10. ↑ Danielsen. „Debat afslørede en sag, Enhedslisten og Dansk Folkeparti kan enes om: Grænsekontrollen skal bevares“. Berlingske (2019-yil 14-may). 2019-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-iyun.
  11. ↑ „Embassy of Denmark in Berlin“. 2022-yil 26-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 27-mart.
  12. ↑ „Embassy of Germany in Copenhagen“. 2022-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 27-mart.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Daniya_—_Germaniya_munosabatlari&oldid=3571195" dan olindi