Yapon mushmulasi

	; ;
Ilmiy tasniflash
Olam:	Oʻsimlik
Kenja oila:	Eriobotrya

Eriobotria japonica, yoki mushmula, yoki loquat yoki shesek^[1] (lotincha: Eriobotrya japonica) – Rosaceae kenja oilasiga mansub doimiy yashil daraxt yoki buta. Manzarali va mevali oʻsimlik. Tashqi koʻkalamzorlashtirishda ishlatiladi, lekin balkonlar, teraslar, ayvonlar, verandalar va boshqalarda uy oʻsimlik sifatida oʻstiriladi. Madaniy shakllar koʻplab navlar shaklida mavjud: shampan, Tanaka, Thales va boshqalar. Ulardan Xitoyda 1000 tagacha, Yaponiya, Jazoir va Ispaniyada 100 dan ortiq navlari tasvirlangan. Rossiyada u Krasnodar oʻlkasining Qora dengiz sohilida (Tuapse, Sochi) oʻstiriladi. Ular kuzda gullaydigan va qish-bahor davrida pishib yetadigan yagona subtropik mevali oʻsimlik boʻlib, juda koʻp foydali vitaminlarga boy. Oʻzbekistonning ham moʻtadil iqlimiga oʻxshash joylarda yetishtiriladi. Juda keng tarqalmagan boʻlsa ham, orada uy-joylardagi bogʻlar va manzarali oʻsimlik shaklida ekiladi. Iqlim jihatdan Toshkent va Fargʻona vodiysida oʻsib meva berish ehtimoli juda yuqori. Qishda ham barglarini butunlay tashlamaydi, mavsumiy sugʻorish darajasiga qarab barglarini navbati bilan toʻkib boradi. Qattiq sovuqda ham yashil barglari saqlanib, oʻziga xos manzarani hosil qiladi.

Etimologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mushmula nomi turk tilidan olingan (turkcha: muşmula), bu esa oʻz navbatida yunon tilidan kelgan (gr grekcha: μούσμουλο

Botanik tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yapon mushmulasi – balandligi 8 m ga yetadigan doimiy yashil daraxt. Shootlar va toʻpgullar barglarni sovuqdan himoya qiladigan zich kigizdan qizgʻish-kulrang rangga ega.

Butun oval barglari uzunligi 25 sm va kengligi 7-8 sm ga yetadi, terisi, tepasi porloq, pastda oʻsimtasimon yoki kalta.

1-2 sm oʻlchamdagi gullar asirlarning uchida tik panikulalarda yigʻiladi. Gulbarglari beshta, oq yoki sargʻish, ustunlari ikki yoki uchta, stamenslari sargʻish-qizil anterlari 20-40, gulbarglari beshta, tashqi tomondan ular tukli. Sentabr-noyabr oylarida gullaydi. Gullar oq, mayda, nozik yoqimli hid chiqaradi. Daraxt qishga chidamli: shoxlari qisqa muddatli -20°S gacha, tuxumdonlar -6°S gacha, toʻpgullari -3°S gacha sovuqqa chidaydi; daraxt qanchalik katta boʻlsa, u shunchalik qishga chidamli^[2]. -17°S da ingichka shoxlari, -23°S da butun daraxt nobud boʻladi, lekin ildizdan qayta oʻsadi^[3]. Subtropiklarning shimoliy chegarasida qattiq qishda daraxt tez-tez oʻsib, gullaydi, lekin har yili meva bermaydi, faqat nisbatan issiq qishda (har 2-5 yilda bir marta)^[4] meva beradi.

U ogʻir loy tuproqlarda ham yaxshi oʻsishi mumkin. U soyaga ham, toʻgʻridan-toʻgʻri quyosh nuriga ham toqat qiladi. Yetuk daraxtlar mexanik shikastlanishga yaxshi toqat qiladilar, bu koʻpincha yangi kurtaklar paydo boʻlishi koʻrinishida yoshartirish effektini beradi, ular lignifikatsiyadan keyin yana faol meva bera boshlaydi. Shunday qilib, buta bir nechta vegetativ davrlardan oʻtishi mumkin, ularning umumiy davomiyligi 100 yil yoki undan koʻproqqa yetadi^[5].

Qulay sharoitlarda u balandligi 10-12 metr yoki undan koʻp boʻlgan katta daraxtga aylanishi mumkin. Tojning kengligi bir vaqtning oʻzida uning balandligiga toʻgʻri keladi. Bahorda katta yoshli oʻsimlik nok shaklidagi qutulish mumkin boʻlgan mevalarni hosil qiladi, ular odatda birdan sakkiztagacha boʻlgan guruhlarda toʻplanadi. Hosil moʻl va qishi yumshoq boʻlsa, har yili meva beradi.

Taʼmi va ozuqaviy xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ichkarida, suvli pulpada, meva hajmining 30-35% gacha boʻlgan birdan beshgacha yirik urugʻlar mavjud. Mevalarda koʻp miqdorda A vitamini, kaliy mavjud, shuningdek, diuretik taʻsirga ega. Mushmula (Loquat ham deyiladi) mevalari juda uygʻun taʻmga ega boʻlib, nordon taʻmga ega suvli nok va gilosning taʼmini bir oz eslatib turadi va yetuklik va xilma-xillik darajasiga qarab har xil nordon sitrus tami bor, shaftoli va mango notalarini eslatadi. Oʻrim-yigim paytida, Rosacea oilasining boshqa aʻzolaridan farqli oʻlaroq, pishmagan terilgan mushmula mevalari oʻz-oʻzidan pishmasligini yodda tutish kerak: ular juda nordon boʻlib qoladi va tez quriydi, taʻmini yoʻqotadi. Ular chanqoqni yaxshi qondiradi, tetiklashtiradi, shuningdek, diabetga chalinganlarga foydali taʼsir koʻrsatadi, chunki ular tarkibida ozgina shakar mavjud.

Tarqatish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jins Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo va Himoloylarda keng tarqalgan doimiy yashil butalar va kichik daraxtlarning 30 ga yaqin turlarini birlashtiradi. Qoʻshma Shtatlarning koʻplab hududlarida, masalan, magnoliya, medlar landshaft dizaynida keng qoʻllanadi^[6].

Mevali loquatning tarqalishi taxminan sitrus mevalari va albiziya turlariga toʻgʻri keladi, ammo anjir va xurmolardan kichikroqdir. Misol uchun, anjir va xurmo Qirgʻiziston janubida muntazam ravishda meva beradi, lekin mushmula meva bermaydi. Loquat Kanadaning Vankuver shahrida meva bermaydi, ammo anjir va xurmo qiyinchilik bilan boʻlsa ham meva beradi. Loquatning sovuqqa chidamli shakllari Kanadaning Britaniya Kolumbiyasida meva beradi: Sidney shahri^[7]va Nyu-Vestminster^[8]yaqinida ham meva beradi.

Vatani – Xitoy va Yaponiyaning nam subtropiklari u yerda, qoida tariqasida, togʻ yonbagʻirlarida oʻsadi. Meva (pipa) uchun xitoycha nomi berilgan, chunki pishgan meva mos keladigan musiqa asbobi kabi shakllangan. 19-asrda oʻsimlik Yevropaga olib kelingan. Rossiyada u Gelendjikdan Sochiga qadar Kavkazning Qora dengiz sohillari boʻylab tarqalgan. Gruziya, Ozarbayjonda,^[9] AQSHning janubida, Turkiyada mevalar mart-aprel oylarida pishadi. Kavkazda, asosan Qora dengiz sohilida (Sochi va Abxaziya) meva pishishi aprel-may oylarida sodir boʻladi. Qrimning janubiy qirgʻogʻida (Gaspra) mevalar iyun-iyul oylarida pishib etiladi. Soʻnggi paytlarda, asosan, tartibsiz meva aylanishiga ega boʻlgan manzarali oʻsimlik sifatida, u Azov dengizida havaskor bogʻbonlar tomonidan yetishtirildi, bu yerda mushmula oʻsishini cheklash uchun uni doʻlana bilan va sovuq paytida payvand qilish mumkin.

Yetishtirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Harorat: +2... +20 °C, yozda uni ochiq havoga olib chiqish mumkin.
Yorugʻlik: yaxshi, qishda qoʻshimcha yoritish tavsiya etiladi.
Namlik: oʻrtacha.
Sugʻorish: yozda moʻl-koʻl, qishda oʻrtacha.
Oʻgʻit: bahor va yozda, mullen infuzioni.
Koʻpaytirish: ekishdan oldin 24 soat davomida namlangan yangi urugʻlar va 10°C da saqlanadi.
Mumkin boʻlgan muammolar: pastki barglarning tushishi.
Ekilishi kerak: salqin, yaxshi yoritilgan xonalarda, issiqxonalarda.

Uy oʻsimligi sifatida oʻstirilganda, Eriobotria shoxlanishga moyil emasligini yodda tutish kerak: oʻsish nuqtasi olib tashlanganda, faqat yuqori ikki bargning axillarida qoʻshimcha kurtaklar hosil boʻladi. Shuning uchun, unga “xona daraxti” shaklini berish uchun yuqori kurtakni oʻz vaqtida chimchilash kerak.

Urugʻlar bilan koʻpaytiriladi (bu holda meva 4-8 yoshda boshlanadi), shuningdek, soʻqmoqlar, payvand va novda kurtaklari va boshqalar bilan koʻpaytiriladi. Urugʻlarning unib chiqishi deyarli 100% ni tashkil qiladi, lekin ularni uch kundan ortiq quritish mumkin emas. Daraxt oʻz-oʻzini ekish orqali muvaffaqiyatli koʻpayadi. Qatorning shimoliy chegarasida 4-5 yoshgacha boʻlgan tuvaklarda daraxt oʻstirish va shundan keyingina mikroiqlimni hisobga olgan holda uni ochiq yerga oʻtqazish mumkin.

Qishda, gul dastalari (vaqtinchalik) va tuxumdonlar (uzoq vaqt davomida) muzlashdan saqlanish uchun ular qalin qogʻoz qoplarni qoʻyishadi, ularning tagliklari novdalarga sim bilan mahkamlanadi. Mevalarni yigʻishni osonlashtirish uchun shoxlar yerga tortilib, ularni tasmalar bilan qoziqlarga bogʻlaydi. Bu, shuningdek, gullash davrida tuxumdonlarning sifati va miqdorining oshishiga hissa qoʻshadi, chunki shoxlari eng koʻp gullaydi va meva beradi, yerga nisbatan moyillik burchagi 0° dan 45° gacha, bu ularning holatini optimallashtiradi.

Amaliy qiymati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yevropada yapon mushmulasi dastlab manzarali oʻsimlik sifatida oʻstirildi, hozirda mevali oʻsimlik sifatida yetishtiriladi, ayniqsa Sochi va Yaltada, shuningdek, Isroil, Ispaniya, Italiya va Abxaziyada keng tarqalgan. Mevalar odatda aprel (Isroil) va may (Rossiya, Ispaniya, Italiya, Abxaziya) oylarida sotiladi. Mevalar birdaniga bir daraxtda emas, balki 1-1,5 oy davomida pishadi. Bundan tashqari, yashil uzilgan mevalar oʻz-oʻzidan pishib boʻlmaydi. Shu bilan birga, pishgan mevalarni tezda tashish kerak, chunki ular saqlash va tashishga chidamli emas, shuning uchun 2010-yillarga qadar u Rossiyaning shimoliy hududlariga deyarli eksport qilinmagan. Biroq 2015-yildan keyin bu meva Moskva bozoriga katta hajmda yetkazib berila boshlandi, garchi Sovet davrida u subtropik Qora dengiz mintaqasidan tashqarida isteʼmol qilinmagan va xurmo, anor va mandarinlardan farqli oʻlaroq shimolga eksport qilinmagan.

Meva taʼmi yoqimli, yangi, yengil nordon bilan shirin. Mevalarning oʻzi juda suvli, chanqoqni yaxshi qondiradi. Qon shakar darajasini pasaytiradi va shuning uchun diabetga chalinganlarda metabolik jarayonlarni tartibga solishga yordam beradigan qimmatli mahsulotdir. Yaponiyada maxsus kesilgan loquat barglari (sun-giri) biva choyi (biwa-cha) tayyorlash uchun senjiru (煎じる, yánkāng) usulida ishlatiladi^[10]. Amerika Qoʻshma Shtatlari janubida va Oʻrta Yer dengizida mevalardan turli xil jele va marmeladlar tayyorlanadi.

Loquat chuqurlari anʼanaviy ravishda Italiyada spirtli ichimliklar uchun ishlatiladi, ular gilos likyorining taʼmini beradi. Ular, shuningdek, qush goʻshtiga meva taʼmini berish uchun pechda pishirishdan oldin qush goʻshtiga toʻldiriladi.

Anʼanaviy xitoy tabobatida loquat ekstraktlari yoʻtal siropi, turli dori-darmonlar va bolalar va kattalar uchun damlamalarni tayyorlash uchun ishlatiladi.

Koʻpgina Oʻrta Yer dengizi mamlakatlarida mushmula mevasining sharbati va maydalangan shirasi oziq-ovqat sirkasi yoki limon sharbati sifatida ishlatiladi, zaytun moyi bilan aralashtiriladi va natijada olingan sousli sous salat, goʻshtli idishlar va boshqalarga sepiladi. Mevali salatlar tayyorlash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, siropda saqlash va shirinlik sifatida foydalanish uchun mos keladi. Fermentlangan mevalar vino, likyor va likyorlarni tayyorlash uchun ishlatiladi.

Mushmula anʼanaviy ravishda Sharqiy Osiyo xalqlarining sanʼat asarlarida uchraydi. Uning barglari koʻplab Oʻrta asrlar xitoylik rassomlarining sevimli fonidir. Hozirda u xuddi shu maqsadlarda fotografiya, landshaft dizayni va boshqalarda qoʻllanadi.

Botanika tasnifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2010-yil uchun oʻsimliklar roʻyxatiga koʻra, turning sinonimiyasiga^[11] kiradi:

Crataegus bibas Lour.
Mespilus japonica Thunb.
Photinia japonica (Thunb.) Benth. & Hook.f. ex Asch. & Schweinf.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ Мушмула – полезные свойства, как едят, как выбрать, как хранить — Beautyhill.ru
↑ Eriobotrya japonica – Growing Loquat in the UK
↑ Форум на Kuban.ru - Мушмула
↑ Мушмула выращивание в домашних условиях - My Life
↑ A History of Loquats in Orange County, and How So Many Ended Up in Santa Ana – OC Weekly
↑ Bark-eating Caterpillar Affecting Loquat Tree (Harvey Cotten) | AL.com
↑ „Growing Loquats in South Coastal British Columbia, Canada“ (en). Qaraldi: 2021-yil 4-aprel.
↑ „Комментарий от Doug Garson под видео Growing Loquats in South Coastal British Columbia, Canada“ (en). Qaraldi: 2021-yil 4-aprel.
↑ „Азербайджанская экзотика - мушмула японская“ (ru).
↑ How to Make Loquat Leaves Tea (Biwa Cha) Japanese Way
↑ „Eriobotrya japonica (Thunb.) Lindl. is an accepted name“ (en). The Plant List (2010). Version 1. Published on the Internet; http://www.theplantlist.org/. Royal Botanic Gardens, Kew and Missouri Botanical Garden (2010). 2013-yil 15-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 27-avgust.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Кремер Б. П.. Деревья: Местные и завезённые виды Европы (пер. с нем.). М.: Астрель, АСТ, 2002 — 202 bet. ISBN 5-17-011538-5.

[1] Мушмула – полезные свойства, как едят, как выбрать, как хранить — Beautyhill.ru

[2] Eriobotrya japonica – Growing Loquat in the UK

[3] Форум на Kuban.ru - Мушмула

[автоссылка1-4] Мушмула выращивание в домашних условиях - My Life

[5] A History of Loquats in Orange County, and How So Many Ended Up in Santa Ana – OC Weekly

[6] Bark-eating Caterpillar Affecting Loquat Tree (Harvey Cotten) | AL.com

[7] „Growing Loquats in South Coastal British Columbia, Canada“ (en). Qaraldi: 2021-yil 4-aprel.

[8] „Комментарий от Doug Garson под видео Growing Loquats in South Coastal British Columbia, Canada“ (en). Qaraldi: 2021-yil 4-aprel.

[9] „Азербайджанская экзотика - мушмула японская“ (ru).

[10] How to Make Loquat Leaves Tea (Biwa Cha) Japanese Way

[11] „Eriobotrya japonica (Thunb.) Lindl. is an accepted name“ (en). The Plant List (2010). Version 1. Published on the Internet; http://www.theplantlist.org/. Royal Botanic Gardens, Kew and Missouri Botanical Garden (2010). 2013-yil 15-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 27-avgust.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]