Turkman bosh kanali

Turkman bosh kanali
ruscha: Главный Туркменский канал
Tavsif
Uzunligi	1 300
Suv sarfi	600 m³/s
Suv oqimi
Boshlanishi	Amudaryo
· Boshlanish joyi	Karki shahri
Quyilishi	Bolqonobod
Joylashuvi
Davlat	Turkmaniston ; Oʻzbekiston
Tuman	Lebap

Bosh Turkman kanali – Turkmaniston SSR sugʻorish va melioratsiya qilish boʻyicha tugallanmagan yirik loyiha boʻlib, „Kommunizmning buyuk qurilishi“ loyihalaridan biridir. Kanal paxtachilikni rivojlantirish, Qoraqalpogʻiston va Qoraqum choʻlida yangi yerlarni oʻzlashtirish, shuningdek, Oʻzboyning qadimiy qurigan tubi boʻylab Amudaryodan Krasnovodskka (Kaspiy dengizi) tortilishi kerak edi. Volgadan Amudaryogacha navigatsiya. U 1950—1955-yillarda qurilgan, keyin ish toʻxtagan. Qurilish 1950-yillarning boshlarida gazetalarda keng yoritilgan va „Stalinning asrning qurilish loyihasi“ va „Stalinning tabiatni oʻzgartirish rejasining timsoli“ deb nomlangan^[1].

Kanal loyihasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1929-yilda Kelif Oʻzboy boʻylab janubi-sharqiy Qoraqum choʻligacha boʻlgan 100 km uzunlikdagi Bassaga-Kerkinskiy kanali qurildi^[2]. 1930-yilda Turkmaniston SSRni sugʻorish uchun kanallar qurilishi boshlandi. 1932-yilda Amudaryoni Gʻarbiy Turkmanistonga va Kaspiy dengizi qirgʻoqlariga sugʻorish uchun burish loyihasini ishlab chiqish boshlandi. Loyiha gidrolog V. V. Sinzerling tomonidan qoʻllab-quvvatlandi, suv yoʻqotish hajmini 17-35 km³ suv deb hisobladi, hisob-kitoblarga koʻra, bu Oʻzbekiston SSR iqtisodiyotiga va Orol dengizi ekologiyasiga zarar keltirmasligi kerak.

4-8-yil davomida Sariqamish koʻlini toʻldirish va yiliga 30 dan 50 km³ gacha olib tashlash rejalashtirilgan edi. Ushbu variant 1932-yilda SSSR Davlat reja qoʻmitasi tomonidan tasdiqlangan. Qurilish Sredazgiprovod loyihasiga asoslangan edi. Kanal dunyodagi ikkinchi eng uzun kanalga aylanishi kerak edi. Uning uzunligi Amudaryoning chap qirgʻogʻidagi Taxiatosh burnidan (Nukusdan 12 km janubda) Kaspiy dengizi yaqinidagi Krasnovodskgacha boʻlgan 1200 kilometrdan ortiq boʻlishi kerak edi, lekin Kaspiy dengiziga suv quyish rejalashtirilmagan edi.

Kanal yoʻnalishi boʻylab toʻgʻonlar, qulflar, suv omborlari, umumiy quvvati 100 ming kVt^[3] boʻlgan uchta gidroelektrostantsiyalar tizimi, uzunligi 1 ming kilometrdan ortiq boʻlgan suv oʻtkazuvchi kanallar va quvurlarni qurish rejalashtirilgan. Kanal boshida Taxiatosh shahrida GES bilan birlashtirilishi kerak boʻlgan ulkan toʻgʻon qurilayotgan edi. Amudaryo oqimining 25% yangi kanalga burilishi, Orol dengizi darajasini pasaytirish, dengizning chekinishi natijasida paydo boʻlgan yerlardan dehqonchilik uchun foydalanish, quyi oqimining shoʻrlanishi koʻzda tutilgan edi. Hisob-kitoblarga koʻra, Amudaryoning kamayishi kerak edi. Kanal atrofida 10 ming kilometr magistral va taqsimlovchi kanallar, 2 ming sigʻimli suv ombori qurish rejalashtirilgan edi. Kanalning kengligi 100 metrdan ortiq, chuqurligi 6—7 metr boʻlishi kerak edi. Oʻn ming samosval, buldozer, ekskavatorlardan foydalanish rejalashtirilgan edi. Qurilish 1957-yilda yakunlanishi kerak edi.

Qurilishning borishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

SSSR Vazirlar Sovetining 1950-yil sentabrdagi qaroridan soʻng temir yoʻl yetib boradigan Urganch (Oʻzbekiston SSR) shahrida joylashgan SSSR Ichki ishlar vazirligining „Sredazgiprostroy“ boshqarmasi tomonidan qurilish ishlari olib borildi.

1950-yil noyabr oyi boshidan ishchilar Gulag mahbuslari uchun 2000 kishilik lagerlar va yuk tashish bazalarini qurishni boshladilar.

1950-yil dekabr oyi boshida Amudaryoning chap qirg‘og‘idagi yonbag‘irlarda Taxiatosh burnida aholi punkti barpo etildi, bu erda avvallari yomon ob-havodan barja tashuvchilar uchun ikkita boshpana joylashgan edi. Qishloqda har biri 1500 kishilik mahbuslar uchun ikkita lager qurila boshlandi. Taxiatosh shahriga respublikaning barcha hududlaridan ommaviy yuklar kela boshladi, estaliklarga ko‘ra, yuklarni hisobga olish nihoyatda yomon olib borilgan, ularning katta qismi o‘g‘irlanar edi, hisobga olinmay qolar yoki yomon saqlanganligi sababli foydalanilmagan.

1951-yilda bir qancha lager va xoʻjalik inshootlari qurildi. 1952-yil 15-iyunda Turkmanobod – Xoʻjayli temir yoʻli ochilib, Taxiatosh shahriga shoxobcha qurildi. Qurilishni rivojlantirish uchun infratuzilma yaratilib, tadqiqot ekspeditsiyalari tashkil etildi, aviatsiya jalb qilingan. Qurilish maydonchasidagi ishchilar soni 10 ming kishiga baholanmoqda, ularning yarmidan koʻpi mahbuslar edi.

Stalin vafotidan so‘ng, Lavrentiy Beriyaning taklifi bilan kanal qurilishi 1953-yil 25-martda to‘xtatildi.

1954-yildan beri uzunligi 1300 km ga yetgan va Turkmaniston SSR hududining katta qismini sug‘orish bilan ta‘minlangan Qoraqum kanali qurilishi boshlandi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ „А.Жолдасов - На руинах великой стройки. История Главного туркменского канала“ (rus tili) (3-fevral). 2007-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 7-oktyabr.
↑ „Путешествие по уснувшей реке 2“ (rus tili). Qaraldi: 2023-yil 7-oktyabr.
↑ „Великие сталинские стройки коммунизма“. 2014-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 5-iyun.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

A. Joldasov. Katta qurilish maydonchasi xarobalarida. Bosh Turkman kanali tarixi
A. Joldasov. Bosh Turkman kanali: buyuk qurilishdan saboqlar
Gladishev A. I. Uxlayotgan daryo boʻylab sayohat
Q. Sariboev. Qoraqalpogʻistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida irrigatsiyaning oʻrni. – Nukus: Qoraqalpogʻiston, 1989 yil. – 60 s.

[1] „А.Жолдасов - На руинах великой стройки. История Главного туркменского канала“ (rus tili) (3-fevral). 2007-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 7-oktyabr.

[2] „Путешествие по уснувшей реке 2“ (rus tili). Qaraldi: 2023-yil 7-oktyabr.

[3] „Великие сталинские стройки коммунизма“. 2014-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 5-iyun.

[1]

[2]

[3]