Talassofobiya

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Talassofobiya
Mutaxassislik Psixiatriya,Klinik psixologiya
Davomiyligi 6 oy va ko'proq ham bo'lishi mumkin
Davolash Tizimli desensitizatsiya,ekspozitsiya terapiyasi,konsalting,kognitiv xulq-atvor terapiyasi,dori-darmonlar bilan davolash

Talassofobiya (qadimgi yunoncha: θάλασσα Tilias - dengiz va phosbos – qoʻrquv[1]) – dengiz, okeanlar, hovuzlar va koʻllar kabi chuqur suv havzalaridan doimiy kuchli qoʻrquv hisoblanadi. Buni gidrofobiya (akvafobiya) bilan aralashtirib yubormaslik kerak – suvdan qoʻrqish. Talassofobiya chuqur suv havzalarida boʻlish qoʻrquvini, dengizning keng boʻshligʻidan, dengiz toʻlqinlaridan, suv jonzotlaridan qoʻrqishni va quruqlikdan uzoqda boʻlishdan qoʻrqishni oʻz ichiga oladi[2].

Talassofobiya sabablari noaniq va tadqiqot mavzusidir, chunki ular odamlar orasida katta farq qilishi mumkin[3].Tadqiqotchilarning taʼkidlashicha, katta suv havzalaridan qoʻrqish qisman odamlarning evolyutsion reaksiyasi va zamonaviy ommabop madaniyatning taʼsiri bilan ham bogʻliq boʻlishi mumkin[4].Bundan tashqari, fobiya ortidagi psixologiya suvning ramziy tabiatidan kelib chiqadi, deb taxmin qilinadi. Xususan, dengizning cheksizligini his qilish koʻpincha odamning ongsizligi(yaʼni, atrofdagi haqiqatdan xabardor boʻlmaslik holati) bilan bogʻliq[5].

Talassofobiyaning ogʻirligi, shuningdek, u bilan bogʻliq belgilar va alomatlar juda oʻzgaruvchan va murakkab. Talassofobiya bilan ogʻrigan odamlar turli xil qoʻzgʻatuvchilar tufayli kelib chiqqan koʻplab hissiy va jismoniy tanglik epizodlarini boshdan kechirishadi[6].Davolash terapiya va anksiyolitik ni talassafobiyaning ogʻirligi choʻqqisiga chiqqan bemor bolalarga tavsiya etiladi[7].

Sabablari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Evolyutsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Katta suv havzalaridan qoʻrqish avloddan-avlodga oʻtadigan evolyutsion va irsiy xususiyat ekanligiga ishonishadi. Odamlar xavfdan koʻra aniqlikni afzal koʻradilar va tarix va vaziyat oʻzgaruvchilarini oʻrganish asosida moslashadilar[4][8]. 2016-yilda Nikolas Karlton tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, nomaʼlum qoʻrquv har doim insonning omon qolishi uchun mas’ul boʻlgan evolyutsion mexanizmdir[9].Chuqur suv havzalaridan qoʻrqish, aslida, oqlanadi, chunki ota-bobolarimiz ularning omon qolishi suv muhitida emas, balki quruqlikda qolishga bogʻliqligini tushunishgan[8].Bu esa, oʻz navbatida, insoniyatning omon qolishini taʼminlash uchun avloddan-avlodga oʻtadigan asosiy qoʻrquvga aylandi[10].Talassofobiya koʻpincha asosiy qoʻrquv sifatida izohlanadi. Odamlar quruqlikdagi sutemizuvchilar ekanligini hisobga olsak va oziq-ovqat olish uchun ularning qarashlariga tayanadilar: bu bizning hayotimizga evolyutsion tarzda kiritilgan va chuqur dengiz bu muhitga qarshi[5].Mark Karlin bu fobiyani quyidagicha izohlaydi: „Biz hammamiz qorongʻulikdan qoʻrqamiz, chunki biz koʻrish qobiliyatiga tayanamiz. Agar siz koʻzingizni yumsangiz, odatda ishonmaydigan sezgilarga tayanishingiz kerak.“[11].

Martin Entoni,Ryerson universitetining psixologiya professori va The Anksiyete ish kitobi hammuallifi shunday dedi "Evolyutsiya nuqtai nazaridan, odamlarda barcha xavflar tufayli chuqur suvdan qoʻrqish va undan qochish tendensiyasi paydo boʻlishi mantiqan, biz aslida evolyutsiya tomonidan baʼzi narsalardan (masalan, balandliklar, chuqur suvlar, ilonlar) va boshqalardan emas (masalan, gullar, ayiqchalar)dan qoʻrqish uchun „dasturlanganmiz“[12].

Mifologiya va zamonaviy mashhur madaniyat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yahudiy-xristian eʼtiqodlarida dengiz koʻpincha ofatlar va jazolar joyi sifatida tasvirlangan. Masalan,Nuhning kemasi haqidagi hikoyada. Uilyam Shekspirning „Boʻron“ kabi matnlarda kema halokati hikoyaning harakatlantiruvchi kuchi sifatida tasvirlangan va dengizga boshqa dunyo va yovuz timsolni bergan. Shon Xarrington va Jon Xekett, „Chuqur hayvonlar:dengiz jonivorlari va ommabop madaniyat“ kitobining mualliflari, bu rivoyatlar okeanlardan keng tarqalgan qoʻrquvning harakatlantiruvchi kuchi ekanligiga ishonishadi[4].Gotika va gʻayritabiiy adabiyotlar unumdor muhit sifatida dengiz tomon tortiladi va buning natijasida kitobxonlar ongida yoqimsiz va qoʻrqinchli obraz yaratadi[8].

Bu zamonaviy ommaviy madaniyatda ham kuzatiladi.1975-yilgi blokbaster Jaws koʻpincha zamonaviy talassofobiya harakatini keltirib chiqargan taʼsirli film sifatida tilga olinadi. Asosiy ommaviy axborot vositalari ham jamoatchilikning jamoaviy his-tuygʻulariga taʼsir qiladi[8]. Oq akulalar,elektr ilon baligʻi yoki boshqa xavfli dengiz yirtqichlarining odamlarga hujum qilishi haqidagi xabarlar jamoatchilikda qoʻrquv uygʻotadi va talassofobiyaga hissa qoʻshadi deb taxmin qilinadi[13].Voqealarning vizual tasviri bilan filmga moslashtirilgan "Titanik" kabi kemalarning choʻkishi bilan bogʻliq haqiqiy holatlar tomoshabinlarda qoʻrquv uygʻotadi. Zoʻravon oʻlimdan (shu jumladan choʻkib ketishdan) kuchli qoʻrquvga ega boʻlgan odamlarda talassofobiya rivojlanishi ehtimoli koʻproq[4].

Ushbu madaniy taʼsirlar (qadimiy va zamonaviy) asrlar davomida chuqur suv havzalari qoʻrquvining tarqalishiga yordam bergan deb ishoniladi[4].

Oʻtgan tajriba va genetika[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻtmishdagi salbiy yoki travmatik hodisa ham okeanlardan chuqur qoʻrquvga olib kelishi mumkin[14].Suzish paytida yoki choʻkish paytida qoʻrquvning travmatik tajribalari ham talassofobiyaning asosiy sabablari hisoblanadi. Bunga qoʻshimcha ravishda, chuqur suvdan qoʻrqqan kattalarni kuzatish, keyingi hayotda talassofobiya rivojlanishiga hissa qoʻshadigan omil sifatida koʻrsatilgan. Olimlar, shuningdek,genetika va biologik meros dengizlar, okeanlar va koʻllardan qoʻrqishning rivojlanishida muhim rol oʻynaydi, deb hisoblashadi[12].Bunday genetik omillar orasida talassofobiya bilan ogʻrigan oila aʼzosi va shaxsiy ruhiy holat mavjud. Shaxsiy tajriba va tarbiya talassofobiyaga olib kelishi mumkin boʻlgan barcha omillardir.

Tashxis va simptomlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Talassofobiya inson tomonidan namoyon boʻladigan maʼlum jismoniy va hissiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Talassofobiya bilan ogʻrigan odamlarning katta suv havzalariga (plyajlar, okeanlar, koʻllar) nisbatan koʻrsatadigan reaksiyasi suvning ular uchun xavf darajasiga mos kelmaydi. Binobarin, ular qoʻrqinchli vaziyatlarda yoki sharoitlarda gʻayritabiiy xatti-harakatlarni tasvirlaydi. Talassofobiya kabi tashvishga sabab boʻlgan fobiyalar oʻziga xos belgilar va alomatlar sifatida namoyon boʻladi[6].

Talassofobiyaning umumiy hissiy belgilariga quyidagilar kiradi[14]:

  • Doimiy tashvish
  • Uxlab qolish muammosi (ehtimol uyqusizlik)
  • Vahima va tashvish hujumlari
  • Yaqinlashib kelayotgan halokat hissi
  • Nima boʻlayotganini toʻxtatish istagi
  • Vaziyatdan ajralganlikni his qilish
  • Depressiya

Talassofobiyaning umumiy jismoniy belgilariga quyidagilar kiradi[7]:

  • Nafas qisilishi
  • Ter
  • Dengizni koʻrib titraydi
  • Chuqur suv havzalari yaqinida boʻlishni istamaslik
  • Koʻngil aynishi
  • Bosh aylanishi
  • Tez nafas olish
  • Chuqur suv havzasini koʻrishda vahima

Amerika Psixiatriya Assotsiatsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan ruhiy kasalliklarni baholash va diagnostika qilish boʻyicha qoʻllanma boʻlgan ruhiy kasalliklar diagnostikasi va statistik qoʻllanmasining beshinchi nashriga koʻra,Talassofobiya deb quyidagi hollarda tashxis qoʻyilishi mumkin[15]:

  • Insonning chuqur suvdan qoʻrqishi doimiy, ortiqcha va asossiz boʻlishi kerak
  • Inson har safar chuqur yoki ochiq suvda boʻlganida bu qoʻrquvni boshdan kechirishi kerak
  • Biror kishi ochiq suv havzalaridan qochadi yoki ularda kuchli qoʻrquvni boshdan kechiradi
  • Insonning katta suv havzalaridan qoʻrqish uning normal ishlashiga xalaqit beradi.
  • Odamning qoʻrquvi kamida olti oy davomida mavjud

Tadqiqotchilar talasofobiyaning ogʻirligi va tarqalishi turli demografik guruhlar oʻrtasida doimiy ravishda oʻzgarib turadi va koʻp odamlar yengil talassofobiya borligini bilmasligi mumkin degan hulosaga kelishdi[4].

Gidrofobiya (akvafobiya) dan farqlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Talassofobiya gidrofobiyadan farq qiladi. Gidrofobiya suvga nisbatan umumiy vahima tuygʻusi bilan tavsiflanadi, talassofobiya esa bu suvning kengligi va chuqurligi bilan koʻproq bogʻliq. Ikkala fobiya ham suv bilan bogʻliq boʻlsa-da, gidrofobiya bir hodisa bilan qoʻzgʻalishi mumkin, talassofobiya esa suvda nima borligi haqidagi fikrdan kelib chiqadi[3].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „thalass(o)-, comb. form“ (en). OED Online. Oxford University Press (июнь 2018). — „from Greek θάλασσα sea, and θαλάσσιος marine, formative elements of learned words. ... thalassophobia Andoza:Bracket a morbid dread of the sea.“. Qaraldi: 2022-yil 24-avgust.
  2. ↑ Snyder, Kari (2003). "Attack of the Water Monster". Boating (New York: Hachette Filipacchi Media) 76 (4): 44. ISSN 0006-5374. https://books.google.com/books?id=NLF-MYBB0BIC&pg=PA44. "Thalassophobia is the fear of the sea and can be associated with the fear of water or waves, fear of the vast emptiness, or fear of distance from land." 
  3. ↑ 3,0 3,1 „Thalassophobia: Causes and treatments for the fear of the ocean“ (en). Medical News Today (2020-yil 19-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 24-avgust.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Beasts of the deep : sea creatures and popular culture, Hackett, Jon, Harrington, Seán., Herts, United Kingdom, 2 February 2018. 978-0-86196-939-5. OCLC 1024275039. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Jamieson, Alan J; Singleman, Glenn; Linley, Thomas D; Casey, Susan (2021-07-28). Browman, Howard. ed. "Fear and loathing of the deep ocean:why don't people care about the deep sea" (en). ICES Journal of Marine Science 78 (3): 797–809. doi:10.1093/icesjms/fsaa234. ISSN 1054-3139. https://academic.oup.com/icesjms/article/78/3/797/6042988. 
  6. ↑ 6,0 6,1 „Thalassophobia: Signs, Symptoms, & Treatments“ (en-US). Choosing Therapy. Qaraldi: 2022-yil 24-avgust.
  7. ↑ 7,0 7,1 „What Is Thalassophobia And How Can You Cope with It? | BetterHelp“. BetterHelp. Qaraldi: 2022-yil 24-avgust.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 The spaces and places of horror, Pascuzzi, Francesco, Waters, Sandra., Wilmington, DE, 16 January 2020. 978-1-62273-863-2. OCLC 1122452212. 
  9. ↑ Carleton, R. Nicholas (2016). "Fear of the unknown: One fear to rule them all?" (en). Journal of Anxiety Disorders 41: 5–21. doi:10.1016/j.janxdis.2016.03.011. ISSN 0887-6185. PMID 27067453. 
  10. ↑ Garcia, René (2017). "Neurobiology of fear and specific phobias" (en). Learning & Memory 24 (9): 462–471. doi:10.1101/lm.044115.116. ISSN 1072-0502. PMID 28814472. PMC 5580526. http://learnmem.cshlp.org/content/24/9/462. 
  11. ↑ Eric Grundhauser. „The People Who Suffer From Thalassophobia, or Fear of the Sea“ (en). Atlas Obscura (2016-yil 21-iyul). Qaraldi: 2022-yil 24-avgust.
  12. ↑ 12,0 12,1 „Thalassophobia: Do You Fear the Deep Ocean?“ (en). HowStuffWorks (2020-yil 26-avgust). Qaraldi: 2022-yil 24-avgust.
  13. ↑ Phobias : the psychology of irrational fear, Milosevic, Irena (Clinical psychologist), McCabe, Randi E., Santa Barbara, California, 2015. 978-1-61069-575-6. OCLC 895030322. 
  14. ↑ 14,0 14,1 „Thalassophobia (Fear of the Ocean): Symptoms, Diagnosis, and More“ (en). Healthline (2022-yil 16-fevral). Qaraldi: 2022-yil 24-avgust.
  15. ↑ „Thalassophobia - fear of sea, sea travel, large bodies of water, emptiness of sea - FearOf.org“ (en) (2020-yil 4-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 24-avgust. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Talassofobiya&oldid=3889029" dan olindi