Kontent qismiga oʻtish

Slovakiya Respublikasi (1939–1945)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

( Birinchi ) Slovakiya Respublikasi (slovakcha: [Prvá] Slovenská republika) , yoki Slovakiya davlati (Slovenský štát ), 1939 yil 14 martdan 1945 yil 4 aprelgacha mavjud boʻlgan Germaniyasining Imperiyasining qisman tan olingan mijoz davlati edi. Chexoslovakiyaning Slovakiya qismi Germaniyaning Chexoslovakiya va Moraviyani bosib olishidan bir kun oldin Germaniya yordami bilan o'z mustaqilligini ommaga e'lon qildi. 1938 yilda Chexoslovakiya Vengriyaga bergan hozirgi janubiy qismlarisiz Slovakiya Respublikasi hozirgi Slovakiya hududining aksariyat qismini o'z nazoratiga olgan edi. Bu esa tarixda birinchi marta Slovakiya rasmiy mustaqil davlat bo'lishi uchun imkon yaratdi.

Xlinkaning Slovakiya Xalq partiyasi tomonidan boshqariladigan bir partiyali davlat, Slovakiya Respublikasi eng birinchi navbatda Fashist Germaniya bilan hamkorligi sabab mashhur bo'lib, u 1939 yil sentyabr oyida Polsha va 1941 yilda Sovet Ittifoqiga bosib olish uchun o'z qo'shini yuborgan. 1942-yilda mamlakat 58 ming yahudiyni (Slovakiya yahudiylarining uchdan ikki qismi degani) nemislar tomonidan bosib olingan va Polshaga surgun qilinib, Germaniyaga har biriga 500 reyxsmark miqdorda pul toʻlagan. Slovakiyaga qarshi partizanlarning faolligi kuchayganidan keyin, Germaniya Slovakiyaga bostirib kirdi va bu katta qo'zg'olonni o'z-o'zidan keltirib chiqara boshladi. Slovakiya Respublikasi 1945 yilda Sovet istilosidan keyin tugatildi va uning hududi qayta tiklangan Uchinchi Chexoslovakiya Respublikasi tarkibiga yana qaytarildi.

Hozirgi Slovakiya Respublikasi o'zini urush davridagi Slovakiya Respublikasining batamom vorisi deb hisoblamaydi, aksincha, uning nasl-nasabini ya'ni kelib chishini quvg'indagi Chexoslovakiya hukumati bilan bir pog'onda bog'laydi. Biroq, ayrim millatchilar 14 martni mustaqillik kuni sifatida nishonlashda davom etib kelishmoqda.

Nomi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu mamlakatning rasmiy nomi Slovakiya davlati bo'lib (slovakcha: Slovenský štát) 1939 yil 14 martdan 21 iyulgacha ( Konstitutsiya qabul qilinguniga qadar) edi va Slovakiya Respublikasi (slovakcha: Slovenská Republika) 1939 yil 21 iyuldan to 1945 yil aprelgacha. Mamlakat tarixan olanda birinchi Slovakiya Respublikasi (slovakcha: Slovenská Republika deb ataladi ),uni zamonaviy (ikkinchi) Slovakiya Respublikasi, uning huquqiy vorisi davlati hisoblanmaydigan Slovakiyadan farqlay olish maqsadida yangilangan. "Slovakiya davlati" nomi so'zlashuv tilida ishlatilgan, ammo "Birinchi Slovakiya Respublikasi" atamasi hatto urushdan keyingi kommunistik davrda yozilgan ensiklopediyalarda ham ishlatilgan.[1][2]

Yaratilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Jozef Tiso (o'rtada) 1939 yil 14 martning ikkinchi yilligiga bag'ishlangan marosimda

Myunxen kelishuvidan keyin Slovakiya Chexo-Slovakiya mamlakati ichida avtonomiyaga ega bo'ldi (sobiq Chexoslovakiya nomi o'zgartirilgan edi) va birinchi Vena mukofoti ostida janubiy hududlarini Vengriyaga osongina boy berib qo'ydi. Natsist fyurer Adolf Gitler Chexiya hududiga safarbarlik tayyorlayotgan va o'zining Chexiya va Moraviya protektoratini tashkil etayotgan bir paytda, u Slovakiya uchun turli rejalar tuza boshlagan edi. Nemis amaldorlari va rasmiylariga dastlab vengerlar slovaklar Vengriyaga qo'shilishni xohlayotgani haqida bir nechta noto'g'ri ma'lumot olishgan. Germaniya Slovakiyani Germaniya o'z ta'siri ostidagi alohida qo'g'irchoq davlatga aylantirib va Germaniyaning Polsha va boshqa mintaqalarga hujumlari uchun potentsial strategik bazaga aylantirishga qaror qilgan edi.

1939 yil 13 martda Adolf Gitler monsenyor Yozef Tisoni (bir necha kun oldin Chexoslovakiya harbiy qo'shinlari tomonidan ishdan olib tashlangan Slovakiyaning sobiq bosh vaziri ) Berlinga taklif qildi va uni Slovakiya mustaqilligini e'lon qilishga bir necha bor undadi. Gitlerning qoʻshimcha qilishicha, agar Tiso o'z xohishiga ko'ra rozi boʻlmasa, uni Slovakiya taqdiri qiziqtirmaydi deya va uni Vengriya va Polshaning hududiy daʼvolariga qoldiradi. Ushbu uchrashuv chog‘ida Yoaxim fon Ribbentrop vengriya qo‘shinlari asta-sekin Slovakiya chegaralariga yaqinlashib qolayotgani haqidagi hisobotini taqdim etdi. Tisoning o'zi bunday qaror qabul qilishdan bosh tortdi, shundan so'ng Gitler unga Slovakiyaning mustaqilligini tasdiqlovchi Slovakiya parlamentining ("Slovakiya erining dietasi") yig'ilishini tashkil etilishiga ruxsat berdi.

14 mart kuni Slovakiya parlamenti yig'ilib, Tisoning Gitler bilan boʻlgan muhokamasini, shuningdek, mustaqillik e'lon qilinishi to'g'risidagi ma'ruzasini tingladi. Ba'zi bir deputatlar Slovakiya davlati juda kichik hamda kuchli vengriya ozchiligiga ega bo'lishidan xavotirga tushganligi sababli va boshqa sabablarga ko'ra, bunday harakatni amalga oshirishga shubha ostida qarashdi.[3] Slovakiyadagi nemis ozchiligi rahbari Frants Karmasin mustaqillikni e'lon qilishdagi har qanday kechikish Slovakiyaning Vengriya va Germaniya o'rtasida bo'linib ketishiga olib kelishini aytganida, bahs yana tezda avj ola boshladi. Bunday holatda sharoitdan kelib chiqib parlament a'zolari bir ovozdan Slovakiyaning mustaqilligini e'lon qildi va shu tarixiy voqea sabab ular tarixda birinchi Slovakiya davlatini yaratdi.[3] Jozef Tiso yangi respublikaning birinchi bosh vaziri etib tayinlandi. Ertasi kuni Tiso telegramma yubordi (u aslida Berlinda oldingi kuni tuzilgan edi) Reyxdan yangi zabt qilingan davlatni himoya qilishni o'z zimmasiga olishni so'radi. Murojaat osonlik bilan ijobiy maqullandi va qabul qilindi.[4]

Slovakiya harbiylari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vengriya bilan urush

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1939 yil 23 martda Karpato-Ukrainani egallab olgandan so'ng Vengriya u yerdan hujumga o'tdi va yangi tashkil etilgan Slovakiya Respublikasi jami 1,697 square kilometre (655 kv mi), ya'ni Ikkinchi jahon urushi boshlanishidan oldin Vengriya mamlakatiga taxminan 70 000 aholisi boʻlgan hududni berishga majbur bo'ldi.

Slovakiya kuchlari Polshaga qarshi yurish paytida (1939)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Polshadagi slovak askarlari

Slovakiya Germaniyadan tashqari Polshaga bostirib kirishda jonbozlik ko'rsatayotgan yagona Eksen davlati edi. 1939 yil sentyabr oyida Germaniyaning Polshaga bevosita bostirib kirishi rejalashtirilgan bo'lsa, Oberkommando der Wehrmacht (OKW) Slovakiyadan amaliy yordam so'radi. Slovakiya armiyasi shakillanganiga bor-yo'g'i olti oy boʻlgan bo'lsa-da, u bir qancha piyoda va artilleriya batalonlaridan iborat kichik mobil jangovar guruhni tuzzishga muaffaq bo'ldi. Polshadagi kampaniya uchun nemislar bilan birgalikda foydalanish uchun ikkita jangovar guruh shakillantirildi. Birinchi guruh oltita piyoda batalon, ikkita artilleriya bataloni va jangovar muhandislardan iborat boʻlgan brigada o'lchamidagi tuzilma bo'lib, ularning hammasi Antonin Pulanich tomonidan boshqarilgan edi. Ikkinchi guruh esa - qo'shma otliq va mototsikl razvedka qo'shinlarining ikkita batalonidan va Gustav Malar qo'mondonlik qilgan to'qqizta motorli artilleriya batareyasidan tashkil topgan mobil tuzilma edi. Ikki guruh ya'ni 1chi va 3-Slovakiya piyoda askarlari diviziyalarining shtab-kvartiralariga hisobot berishganidan so'ng. Ikki jangovar guruhlar Novy Sącz va Dukla tog' dovonlarini bosib o'tib, Polsha janubidagi Debica va Tarnow tomon yurushlarini davom ettirishdi.

Sovet Ittifoqiga qarshi kampaniya paytida Slovakiya kuchlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Slovak askarlari Qizil Armiya askarlarini taslim bo'lishga majbur qilishdi

Slovakiya harbiylari Sharqiy frontda Sovet Ittifoqiga ya'ni SSSR ga qarshi urushda qatnashgan davlatlardan bittasi. Taxminan 45 000 kishilik Slovakiya Ekspeditsiya armiyasi guruhi Germaniya hujumidan ko'p o'tmay Sovet Ittifoqiga kirdi. Lekin bu mamlakat armiyasi logistika va transport ta'minotiga ega emas edi, shuning sababli bu kuchdan tanlangan bo'linmalardan ancha kichikroq boʻlgan bo'linma, Slovakiya mobil qo'mondonligi (Pilfousek brigadasi) tashkil etildi; Slovakiya armiyasining qolgan barcha qismi esa orqa hududdagi xavfsizlik xizmatiga topshirildi. Slovakiya mobil qo'mondonligi Germaniyaning 17-chi armiyasiga (Vengriya Karpat guruhi ham) qo'shildi va ko'p o'tmay nemis qo'mondonligiga topshirildi, slovaklarda eng samarali tezkor boshqaruvni amalga oshiraolishi uchun qo'mondonlik infratuzilmasi yo'q edi. Ushbu harbiy bo'linma 1941 yil iyulgacha 17-armiya bilan va shu jumladan Uman jangida jang qilgan edi.[5]

1941 yil avgust oyining boshlarida Slovakiya mobil qo'mondonligi o'z nihoyasiga yetkazildi va uning o'rniga Slovakiya ekspeditsiya armiyasi guruhidan ikkita piyoda diviziyasi tashkil etildi. Slovakiya 2-diviziyasi xavfsizlik bo'limi edi, lekin Slovakiya 1-diviziyasi 1941 va 1942 yillardagi yurishlarda urushda jang qilgan va B armiya guruhi hamkorligida Kavkaz hududiga yetib borgan eng oldingi qismlardan biri edi. So'ngra Slovakiya 1-diviziyasi nemis bilan o'zlarining janubiy qo'shinlari taqdirini birgalikda baham ko'rdi, Kuban ko'prigida og'ir texnikasini yo'qotdi, keyin esa Ukraina janubidagi Melitopol yaqinida qattiq vayron bo'ldi. 1944 yil iyun oyida diviziyaning qoldiqlari, ruhiy holat pastligi sababli jangga yaroqsiz deb topildi, qurolsizlantirildi va qurilish ishlariga jalb qilingan xodimlar, xuddi shu sabab bilan Slovakiya 2-diviziyasining taqdiri allaqachon sodir boʻlgan edi.[5]

Slovakiya milliy qo'zg'oloni

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Slovakiya milliy qo'zg'olonining birinchi kunlaridagi vaziyat xaritasi

1944 yilda Slovakiya milliy qo'zg'oloni, bir nechta slovak bo'linmalari slovak qarshiliklari tarafida bo'lib, Tisoning hamkorlikdagi va uning boshqaruvidagi davlatga qarshi isyon ko'tarishdi, boshqalari esa nemis kuchlariga qo'zg'olonni bostirishga yordam berishdi.

Diplomatik tan olinishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yangi tashkil boʻlgan Slovakiya davlatini Germaniya deyarli darhol tan oldi va bir necha haftadan so'ng esa Italiya, Angliya hamda Fransiya buni taklifni rad etishdi; 1939 yil mart oyida ikkala davlat Berlinga sobiq Chexoslovakiyadagi voqealar sabab Myunxen kelishuvining buzilishi sifatida norozilik bildirgan diplomatik javob yubordi va hududiy o'zgarishlarni tan olmaslik to'g'risida o'z va'dasini berdi. Shunga o'xshash eslatmalar - Myunxenga havolasiz - SSSR va AQSh tomonidan yuborilgan. Shveysariya, Polsha va Vatikan kabi eksa bo'lmagan ba'zi davlatlar Slovakiyani 1939 yil mart yoki aprel oylarida tan oldilar.

Bundan so'ng buyuk gigamon davlatlar o'z pozitsiyalarini birin-ketin o'zgartira boshladilar. May oyida Britaniya diplomatiyasi Bratislavada joylashgan sobiq konsuli uchun yangi ekzekvatura so'radi (va buni oldi), bu Slovakiyaning de-fakto tan olinishini anglatar edi. 1939 yil iyul oyida Fransiya ham xuddi shunday yo'l tutdi. Biroq, Chexoslovakiya legionerlari London va Parijda o'z faoliyatlarini davom ettiraverdi. Millatlar Ligasi yoki Xalqaro Mehnat Ittifoqi kabi ba'zi xalqaro tashkilotlar hali ham Chexoslovakiyani o'zlarining a'zolari deb bilishgan, ammo ba'zilari - Umumjahon pochta ittifoqi - Slovakiyani qabul qilgan.

Ikkinchi jahon urushi boshlanganidan keyin Slovakiyadagi Britaniya va Fransiya konsulliklari tugatildi va hudud dushmanlar qarshisida deb eʼlon qilindi. Ammo, 1939 yil sentyabr oyida SSSR Slovakiyani tan oldi, o'z navbatida Slovakiya vakilini qabul qildi va Moskvada shu paytgacha faoliyat yuritayotgan Chexoslovakiya legatsiyasini tugatdi. Rasmiy sovet-slovakiya diplomatik munosabatlari 1941-yilda nemis-sovet urushi boshlangunga qadar, SSSR Chexoslovakiya hukumatini surgunda tan olgangacha saqlanib qolgan edi; Britaniya esa buni bir yil oldin tan olgan edi.

Dastlab, Slovakiyani deiure yoki de-fakto tan olgan 27 ta davlatlar tarkibida mavjud boʻlgan edi. Ular eksa ittifoqchilari (misol uchun, Ruminiya, Finlandiya, Vengriya kabi) yoki eksa hukmronlik qiladigan bir nechta yarim mustaqil davlatlar (misol uchun, Vichi Fransiya, Manchukuo )[6] yoki Litva, Niderlandiya va Shvetsiya kabi neytral davlatlar, shuningdek, ba'zilari umuman tashqarida edi. Yevropa (Ekvador, Kosta-Rika, Liberiya kabi). Ba'zi paytlarda Chexoslovakiya legatsiyalari tugatildi (misol uchun, Shveysariyada), lekin ba'zi mamlakatlar biroz noaniq pozitsiyani tanladilar. O'z mustaqilligini saqlab qolgan davlatlar Slovakiyani Ikkinchi jahon urushining so'nggi bosqichlarida tan olishni to'xtatdilar, ammo ular kam (masalan: Ispaniya ) 1950-yillarning oxirigacha yarim diplomatik vakolatxona faoliyatiga ruxsat berdi.[7]

Xalqaro munosabatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Slovakiyaning Xorvatiyadagi elchisi Karel Murgash (o'rtada) Xorvatiya Poglavnik Ante Pavelich va tashqi ishlar vaziri Mladen Lorkovich bilan

Eng avvalidan Slovakiya Respublikasi tamoman Germaniya ta'sirida boʻlgan edi. 1939 yil 23 martida imzolangan "himoya shartnomasi" ( Germaniya va Slovakiya davlati o'rtasidagi himoya qilish munosabatlari to'g'risidagi shartnoma ) uning tashqi, harbiy va iqtisodiy siyosatini qisman Germaniyaga imperiyasiga bo'ysundirdi.[8] Germaniya Vermaxti 1939 yil avgustida G'arbiy Slovakiyada " himoya zonasi " deb nomlangan hududni tashkil etdi.  1940 yil iyul oyida Zalsburg konferentsiyasida nemislar o'zlarining himoya kafolatlarini olib tashlash bilan tahdid qilib, Slovakiyani kabinetini o'zgartirishga majbur qilishgan edi. [9]

1940-yil 6-dekabrda Moskvada Slovakiya -Sovet iqtisodiy savdo aloqalari hamda dengizchilik shartnomasi imzolandi[10]

Ushbu Davlatning eng dolzarb va qiyin tashqi siyosat muammosi 1938 yil 2 noyabrdagi Birinchi Vena mukofoti bilan Slovakiya hududlarining uchdan bir qismini anneksiya qilib olgan Vengriya bilan keskin munosabatlari boʻlgan edi. Slovakiya Vena mukofotini qayta ko'rib chiqishga harakat qilaboshladi, ammo Germaniya bunga ruxsat bermadi.  Shuningdek, Vengriyaning Vengriyada yashovchi slovaklarga boʻlgan munosabati yuzasidan doimiy janjallar bo'lib turardi.

1939 yilning sentyabr oyida Slovakiyaning Polshaga bostirib kirishida bevosita ishtirok etib hamkorlik qilganidan so'ng, chegarani o'zgartirish Slovakiya Respublikasining ilgari Polsha nazorati ostida boʻlgan hududni o'zlashtirib, Orava va Shpish hududlarida geografik darajasini oshirdi.[11]

Xorvatiya-Ruminiya-Slovakiya do'stligi deklaratsiyasi Vengriyaning bir nechta keyingi ekspansiyasini to'xtatib qolish maqsadida 1942 yilda tuzilgan. Buni Kichik Antanta bilan solishtirish mumkin.[12]

Xususiyatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Slovakiya Respublikasining 1938 yildan 1947 yilgacha boʻlgan hududiy o'zgarishlari ( Birinchi Vena mukofoti tufayli Vengriyaning bir qismi boʻlgan hududlarni ko'rsatadigan qizil rang). Polsha bilan chegarada o'zgarishlar yo'q)

Slovakiya davlatining 1939 yilidagi chegaralarida 2,6 million kishidan iborat aholi yashagan va 1938 yilgi aholini ro'yxatga olingan 85 foizi Slovakiya o'z fuqaroligini e'lon qilgan bo'lsa, ozchiliklar ichida nemislar (4,8 foiz), chexlar (2,9 foiz), rusinlar (2,6 foiz), vengerlar (2,1 foiz), yahudiylar (1,1 foiz) va lo‘minlar (0,9 foiz) bor edi. [13] Slovaklarning 75 foizi katoliklar edi, qolgan barcha qismi esa lyuteran va yunon katolik cherkovlariga tegishli boʻlgan edi. [14] Aholining 50% qishloq xoʻjaligi bilan band bo'lar edi. Shtat oltita okrugga ( Jupy ), 58 tumanga ( okresi ) va 2659 munitsipalitetga bo'lingan. Poytaxtida ya'ni Bratislavada 140 000 dan ortiq aholi istiqomat qilgan.

Ushbu Davlat keyinchalik Chexoslovakiyaning huquqiy tizimini davom ettirdi va u asta-sekin o'zgartirila boshladi. 1939 yilning Konstitutsiyasiga ko'ra, "Prezident" (Yozef Tiso) davlat boshlig'i boʻlgan edi, u besh yilga saylangan "Slovakiya Respublikasi Assambleyasi/dieti" oliy qonun chiqaruvchi organ edi (lekin qolgan umumiy saylovlar o'tkazilmagan). va "Davlat Kengashi" senat vazifalarini bajarib kelgan. Sakkiz vazirlikdan iborat hukumat ijro etuvchi organ edi.

Slovakiya Respublikasi totalitar davlat bo'lib, nemis bosimi hamda nemis natsizmining ko'plab elementlarini o'z ichiga qabul qilishga majbur boʻlgan edi. Ba'zi tarixchilarning ma'lumotlariga ko'ra 1939 yildan 1945 yilgacha boʻlgan Slovakiya rejimini klerikal fashizm sifatida tavsifladilar. Hukumat esa yahudiylarning jamoat hayotida bevosita ishtirok etishini taqiqlovchi bir qator antisemit qonunlar chiqara boshlagan edi va keyinchalik ularni Germaniya tomonidan bosib olingan Polsha hududida tashkil etgan kontslagerlarga deportatsiya qilishni qo'llab-quvvatladi. Ruxsat berilgan yagona siyosiy partiyalar hukmron boʻlgan Xlinkaning Slovakiya Xalq partiyasi va ikkita kichikroq ochiq fashistik partiyalar edi, bularga Vengriya milliy partiyasi va nemis ozchiligi vakili boʻlgan Germaniya partiyasi edi.

Ma'muriy bo'linmalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Slovakiya Respublikasi 1944 yil

Slovakiya Respublikasining 1940 yilining 1 yanvar oyi holatiga koʻra 6 ta okrug va 58 ta tumanga boʻlingan. Hozirgacha mavjud boʻlgan aholining yozuvlari bir vaqtning o'zida:

  1. Bratislava okrugi ( Bratislavská župa ), 3667 kishi km 2, 455 728 aholi va 6 tuman: Bratislava, Malacky, Modra, Senica, Skalica va Trnava .
  2. Nitra okrugi ( Nitrianska župa ), 3546 kishi km 2, 335,343 aholisi va 5 tuman: Xlohovec, Nitra, Prievidza, Topoľčany va Zlaté Moravce .
  3. Trenčín okrugi ( Trenčianska župa ), 5592 km 2, 516,698 aholisi va 12 tuman: Bánovce nad Bebravou, Čadca, Ilava, Kysucké Nové Mesto, Myjava, Nové Mesto nad Vahom, Piešťany, Považžťany, Považská, Bystrica,va Žilina .
  4. Tatra okrugi ( Tatranská župa ), 9222 km 2, 463,286 aholisi va 13 tumanlari:Dolný Kubín, Gelnica, Kežmarok, Levoča, Liptovský Svätý Mikuláš, Námestovo, Poprad, Ružomberok, Spišská Nová Ves, Spišská Stará Ves, Stará Ľubovňa, Trstená va Turčiansky Svätý Martin. .
  5. Šariš-Zemplín okrugi ( Šarišsko-zemplínska župa ), 7390 km 2, 440,372 aholi va 10 tuman: Bardejov, Giraltovce, Humenné, Medzilaborce, Michalovce, Prešov, Sabinov, Stropkov, Trebišov, vaVranov nad Topľou..
  6. Xron okrugi ( Pohronská župa ), 8587 kishi km 2, 443 626 nafar aholi va 12 tuman: Banská Bystrica, Banská Štiavnica, Brezno nad Hronom, Dobšiná, Hnúšťa, Kremnica, Krupina, Lovinobaňa, Modrý Kameň, Nová Baňa, Revúca va Zvolen.

Xolokost

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Man kissing feet of another man with hooked nose, dropping money on his head
Slovakiya targ‘ibot plakati o‘quvchilarni “yahudiyga xizmatkor bo‘lmaslik”ga chaqiradi.

Mustaqil boʻlganidan so'ng va chexlarning ommaviy surgun qilinishi hamda deportatsiyasi bilan bir qatorda, Slovakiya Respublikasi davatidagi yahudiylarga qarshi bir qator chora-tadbirlarni asta-sekin ko'ra boshladi. Xlinkaning gvardiyasi yahudiylarga birin-ketin hujum qila boshlagan edi va ushbu ommaviy qirg'in sabab 1941 yil sentyabr oyida " Yahudiy kodeksi " qabul qilindi. Nyurnberg qonunlariga o'xshab, kodeks yahudiylardan sariq bog'ich taqishni talab qildi va ularni nikohdan o'tishni va ko'plab ishlarda ishlashni taqiqladi. 1941 yil oktyabriga kelib, 15 ming yahudiy Bratislavadan chiqarib yuborildi; ko'plari mehnat lagerlariga jo'natildi.

Slovakiya Respublikasi natsistlarning yakuniy yechimi doirasida yahudiylarini deportatsiya qilishga majbur boʻlgan davlatlardan biri edi. Birinchi navbatda, Slovakiya hukumati 1941 yil oktyabr oyida Germaniya bilan o'z yahudiylarini hamda slovak ishchilarini urush harakatlariga yordam berish maqsadida buning o'rniga deportatsiya qilish to'g'risida bitim tuzishga bir necha bor harakat qildi. Vannsi konferentsiyasidan so'ng, nemislar Slovakiya taklifiga bazor rozi bo'lishdi va Slovakiya Respublikasi har bir deportatsiya qilingan o'z yahudiylari uchun pul to'lashi to'g'risidagi kelishuvga erishildi va ushbu bitm evaziga Germaniya yahudiylar ushbu respublikaga boshqa hech qachon qaytmaslikka va'da berdi. Eng avvalgi shartlar "20 000 yosh, kuchli yahudiylar" uchun mo'ljallangan edi, ammo Slovakiya hukumati nemislarning butun bir aholini "Sharqdagi hududlarga evakuatsiya qilish" uchun Osventsim-Birkenauga deportatsiya qilish taklifiga tezda rozi bo'laqoldi.[15]

Slovakiyadan yahudiylarni deportatsiya qilish(evakuatsiya qilish) 1942 yil 25 martda boshlangan edi, ammo 1942 yil 20 oktyabrga kelib Gisi Fleischmann va ravvin Maykl Ber Vaysmandl boshchiligidagi bir guruh yahudiy fuqarolar Vatikan va hukumatdan manfaatdor amaldorlar koalitsiyasini tuzgandan so'ng jarayon to'xtab qolgandi. Poraxo'rlik va bir qator jadal muzokaralar aralashmasi sabab jarayonni batamom to'xtatishga muvaffaq bo'ldi. Biroq, bu vaqtga kelib, 58 000 ga yaqin yahudiylar, asosan, Osvensimga deportatsiya qilingan edi. Slovakiya hukumati mulozimlari ilgari surgun qilingan slovak yahudiylarining ko'pchiligi ommaviy qatllarda gazlangani aniq bo'lgach, Germaniya ustidan shikoyat qilishdi.[15]

Yahudiylarning deportatsiyasi(evakuatsiyasi) 1944-yil 30-sentabrda, Sovet armiyasi tomonidan Slovakiya chegarasiga yetib kelgan fashistlarning daxshatli xavotirlari sabab respublika mustaqilligini toʻliq nemis ishgʻoliga topshirib qo'ygach, Slovakiya milliy qoʻzgʻoloni boshlanib ketdi. Germaniya istilosi davrida yana 13500 yahudiy deportatsiya qilingan va ulardan 5000 nafari turli sabablarga ko'ra qamoqqa olingan. Deportatsiyalar 1945 yil 31 martgacha davom etdi. Aslida, Germaniya va Slovakiya hukumati 70 000 ga yaqin yahudiyni Slovakiyadan deportatsiya qilgan edi; ularning 65 mingga yaqini o'ldirilgan yoki kontslagerlarda halok boʻlgan. Umumiy raqamlar noto'g'ri, qisman ko'p yahudiylar o'zlarini tanishmagan, ammo 2006 yilgi hisob-kitoblarga ko'ra, taxminan 105 000 slovak yahudiylari yoki urushdan oldingi aholining 77 foizi urush paytida vafot etgan.[16]

SS Slovakiya uchun rejalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Garchi fashistlar rejimining rasmiy siyosati Germaniyaga qaram bo'lib qolgan mustaqil Slovakiya davlatini doimiy qo'llab-quvvatlagan va Slovakiya hududining har qanday yo'l bilan qo'shib olinishiga qarshi boʻlgan bo'lsa-da, Geynrix Himmler SS 130 000 kishidan iborat boʻlgan Slovakiyaning nemis ozchiligiga nisbatan ambitsiyali bir necha aholi siyosati variantlarini ko'rib chiqdi. .[17] 1940 yilda SS RuSHA ("Irq va turar joy idorasi") boshlig'i Gyunter Panke etnik jihatdan nemislar boʻlgan Slovakiya yerlariga o'qish kabi safarlarini uyushtirda boshladi va Himmlerga slovak nemislari keskin yo'q bo'lib ketish xavfi borligi to'g'risida xabar berdi.[17] Panke slovaklarning irqiy tarafdan juda qimmatli qismini nemis ozchiligiga birlashtirish maqsadida va lo'minlar va yahudiylarni yo'q qilish uchun qo'shimcha choralar ko'rishni ularga tavsiya qildi.[17] Uning aytishicha, ushbu mamlakatdagi venger ozchiligini "tashqarida qoldirish" va deyarli 100 000 ga yaqin boʻlgan etnik nemis oilalarini Slovakiyaga yerlariga joylashtirish orqali mumkin boʻlgan edi.[17] Ushbu nemislashtirish siyosatining irqiy yadrosi yaqin kelajakda SSga qo'shilishi kerak boʻlgan barcha Xlinka gvardiyasidan olinishi shart edi.[17]

Rahbarlar va siyosatchilar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Adolf Gitler Jozef Tiso bilan salomlashmoqda, 1941 yil

Prezident

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Jozef Tiso (1939 yil 26 oktyabr - 1945 yil 4 aprel)

Bosh vazirlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nemis bosqinchi kuchlari qo'mondonlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sovet bosqinchi kuchlarining qo'mondonlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yakuni

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Slovakiya Respublikasining besh yilligi munosabati bilan (1939–1944) Slovakiya prezidenti Yozef Tiso timsoli tushirilgan 50 Slovak korunasi kumush tanga

1944-yilning avgust oyida fashistlarga qarshi kurashgan boʻlgan Slovakiya milliy qoʻzgʻolonidan soʻng nemislar mamlakatni tamom ila bosib oldilar (1944-yil oktabrdan), bu esa davlatning oʻz mustaqilligini anchagina katta qismini yoʻqotishga olib keldi. Nemis qo'shinlari asta-sekin Qizil Armiya, Ruminiya va sharqdan kelgan Chexoslovakiya qo'shinlari tomonidan siqib chiqarildi. Ozod qilingan hududlar yana Chexoslovakiya tarkibiga kirdi.

Birinchi Slovakiya Respublikasi 1945 yilning 4 aprel oyida Qizil Armiya ya'ni Sovet Ittifoqi Bratislavani egallab olib, butun Slovakiyani egallab olgandan so'ngina amalda o'z faoliyatini to'xtatdi. 1945 yil 8 mayda esa Avstriyaning Kremsmyunster shahrida surgun qilingan Slovakiya hukumati 3 - amerika armiyasining XX korpusini boshqarib kelgan general Uolton Uokerga taslim bo'lgach, u o'z faoliyatini to'xtatdi. 1945 yil yozida qo'lga olingan sobiq prezident va sobiq hukumat a'zolari Chexoslovakiya hukumatiga topshirildi.

Slovakiyaning bir necha eng taniqli siyosatchilari neytral mamlakatlarga qochib ketishga muvaffaq bo'lishdi. Asirga olingandan so'ng, o'z taxtidan ag'darilgandan so'ng respublika prezidenti Jozef Tiso sobiq tashqi ishlar vaziri Ferdinand Dyurcanskiyga o'zining vorisi etib tayinladi va unga vakolat berdi. Ďurčanski, Tisoning shaxsiy kotibi Karol Murin va amakivachchasi Frano Tiso sobiq prezident Tiso tarafidan Slovakiya davlatining vakillari etib tayinlangan, biroq ularni hech bir davlat tan olmagani tufayli surgundagi hukumat tuza olmadilar. 1950-yillarda slovak millatchisi vatandoshlari bilan ular Slovakiya Harakat Qo'mitasini (keyinchalik Slovakiya Ozodlik Qo'mitasi) tuzdilar, u mustaqil Slovakiya davlatini yana tiklash hamda Sovet Ittifoqiga qarshi urushni qayta tiklashni muvaffaqiyatsiz himoya qildi. Chexoslovakiya parchalanib, Slovakiya Respublikasi tashkil etilgandan so'ng, Slovakiya ozodlik qo'mitasi Tisoning ruxsatini eskirgan deb e'lon qildi.

Merosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kotleba partiyasi singari ba'zi bir slovak millatchilari 14chi martni Slovakiya mustaqilligining yilligi munosabati bilan nishonlashadi, garchi 1chi yanvar ( Baxmal ajralish sanasi) rasmiy mustaqillik kuni bolishiga qaramay.[18][19] 14-martni xotirlash kuni kabi nishonlash masalasi 1990-yillarning boshlarida Xristian-Demokratik Harakatni teng ikkiga bo‘lib yubordi.[20]

Manbalar
  • Deák, István. Europe on Trial: The Story of Collaboration, Resistance, and Retribution during World War II (en). London: Routledge [2013], 2015. ISBN 978-0-8133-4790-5. 
  • Hutzelmann, Barbara „Slovak Society and the Jews: Attitudes and Patterns of Behaviour“, . The Holocaust and European Societies: Social Processes and Social Dynamics (en) Bajohr: . London: Springer, 2016 — 167–185-bet. ISBN 978-1-137-56984-4. 
  • Kamenec, Ivan „The Slovak state, 1939–1945“, . Slovakia in History (en) Teich: . Cambridge: Cambridge University Press, 2011 — 175–192-bet. DOI:10.1017/CBO9780511780141. ISBN 978-1-139-49494-6. 

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Vladár, J. (Ed.), Encyklopédia Slovenska V. zväzok R – Š.
  2. ↑ Plevza, V. (Ed.) Dejiny Slovenského národného povstania 1944 5. zväzok.
  3. ↑ 3,0 3,1 Dominik Jůn interviewing Professor Jan Rychlík. „Czechs and Slovaks - more than just neighbours“. Radio Prague (2016). Qaraldi: 2016-yil 28-oktyabr.
  4. ↑ William Shirer, The Rise and Fall of the Third Reich (Touchstone Edition) (New York: Simon & Schuster, 1990)
  5. ↑ 5,0 5,1 Jason Pipes. „Slovak Axis Forces in WWII“. Feldgrau. Qaraldi: 2014-yil 10-noyabr.
  6. ↑ Pavol Petruf, Vichy France and the diplomatic recognition of the Slovak Republic, [in:] Historický Časopis 48 (2000), pp. 131-152
  7. ↑ Michal Považan, Slovakia 1939-1945: Statehood and International Recognition, [in:] UNISCI Discussion Papers 36 (2014), pp. 75-78
  8. ↑ Noack, David X.. Slowakei – Der mühsame Weg nach Westen, Brennpunkt Osteuropa. Vienna: Promedia, 4 October 2012 — 48–50-bet. ISBN 9783853718025. Qaraldi: 2022-yil 19-aprel. 
  9. ↑ Ward 2013.
  10. ↑ National Archives, document reference FO 371/24856
  11. ↑ Piotrowski, Tadeusz. Poland's Holocaust: Ethnic Strife, Collaboration with Occupying Forces and Genocide in the Second Republic, 1918-1947, Science Publications. Jefferson, NC: McFarland, 1998 — 294-bet. ISBN 9780786403714. Qaraldi: 2017-yil 9-fevral. „Between 1920 and 1924, some areas of Orawa and Spisz fell to Poland, others to Slovakia. With Germany's support, on the basis of the November 1 and 30, 1938 agreements between Poland and Czechoslovakia, Poland annexed 226 square kilometers (and 4,280 people) of Orawa and Spisz. The following year, on the basis of an agreement (November 21, 1939) between Germany and Slovakia, these territories, along with some previously Polish sections of Orawa and Spisz (a total of 752 square kilometers of land with 30,000 people) were transferred to Slovakia.“ 
  12. ↑ Third Axis Fourth Ally: Romanian Armed Forces in the European War, 1941–1945, by Mark Axworthy, Cornel Scafeş and Cristian Crăciunoiu, page 73
  13. ↑ Kamenec 2011a.
  14. ↑ Rothkirchen 2001.
  15. ↑ 15,0 15,1 „The Fate of the Slovak Jews“. Holocaust Research Project.org (2008). Qaraldi: 2016-yil 20-yanvar.
  16. ↑ Rebekah Klein-Pejšová. „An overview of the history of Jews in Slovakia“. Slovak Jewish Heritage. Synagoga Slovaca (2006). Qaraldi: 2007-yil 2-avgust.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Longerich, P. (2008), Heinrich Himmler, p. 458, ISBN 0-19-161989-2
  18. ↑ Nedelsky, Nadya (November 10, 2016). ""The Struggle for the Memory of the Nation": Post-Communist Slovakia and its World War II Past" (en). Human Rights Quarterly 38 (4): 969–992. doi:10.1353/hrq.2016.0053. ISSN 1085-794X. https://muse.jhu.edu/article/636566. 
  19. ↑ „Kotleba: Slovak Extremist Who Made Far Right Fashionable“. Balkan Insight (2020-yil 26-fevral). Qaraldi: 2020-yil 19-aprel.
  20. ↑ Cohen, Shari J.. Politics without a Past: The Absence of History in Postcommunist Nationalism (en). Duke University Press, 1999 — 238-bet. ISBN 978-0-8223-9067-1.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Slovakiya_Respublikasi_(1939–1945)&oldid=5271838" dan olindi