Kontent qismiga oʻtish

SSRI ittifoq respublikalari roʻyxati

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi tarkibidagi ittifoq respublikalarining soni 4 tadan 16 taga yetkazildi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1922-yil 30-dekabrda SSSR tashkil topgan vaqtda 4 ta respublikadan (RSFSR, USSR, BSSR, ZSFSR) iborat edi.

1924—1925-yillarda Oʻrta Osiyoda milliy-davlat chegarasining belgilanishi natijasida Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasi (sobiq Buxoro Xalq Sovet Respublikasi) va Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi (sobiq Xorazm Xalq Sovet Respublikasi) SSSR tarkibiga qabul qilindi. Oʻzbekiston SSR va Turkmaniston SSR tuzildi (SSSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasining 1924-yil 27-oktyabrda qabul qilingan qarori bilan tashkil etish toʻgʻrisidagi deklaratsiyalar 1925-yil fevralda respublikalar Sovetlarining taʼsis qurultoylarida qabul qilingan va 1925-yil may oyida Sovetlarning III qurultoyida rasman qabul qilingan); Ittifoq respublikalari 6 taga yetdi. 1929-yil 16-oktabrda Sovetlarning 3-Umumtojik qurultoyi Tojikiston ASSRni RSFSR tarkibidan chiqarish va uni Tojikiston SSRga aylantirish toʻgʻrisida deklaratsiya qabul qildi va 1929-yil 5-dekabrda SSSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi tomonidan tasdiqlandi; ittifoq respublikalari 7 taga yetdi.

1936-yil 5-dekabrda SSSR Konstitutsiyasi qabul qilinganda ZSFSR Ozarbayjon SSR, Armaniston SSR va Gruziya SSRga boʻlindi, RSFSR tarkibiga kiruvchi Qozogʻiston ASSR va Qirgʻiziston ASSR esa uning tarkibidan chiqarildi. Qozogʻiston SSR va Qirgʻiziston SSRga aylantirildi; Ittifoq respublikalari 11 taga yetdi.

1940-yil 31-mart Finlandiya chegara hududlarining bir qismi qoʻshib olinganidan keyin, Sovet-Fin “qishki” urushini (1939—1940-yillar) tugatgan Moskva Tinchlik shartnomasi boʻyicha SSSR tomonidan; Kareliya ASSR RSFSR tarkibidan chiqarilib, SSSR tarkibidagi ittifoq respublikasi – Karel-Fin SSRga aylantirildi; Ittifoq respublikalari 12 taga yetdi.

1940-yil avgustda Moldova SSR (2-avgust), Litva SSR (3-avgust), Latviya SSR (5-avgust) va Estoniya SSR (6-avgust) SSSR tarkibiga qabul qilindi; Ittifoq respublikalari 16 taga yetdi. 1944 yilda SSSRda Tuva Xalq Respublikasi qabul qilinganda u ittifoq respublikasi emas, balki RSFSR tarkibidagi Tuva muxtor viloyatiga aylandi.

1956-yil 16-iyulda Karel-Fin SSR RSFSR tarkibidagi muxtor respublika maqomiga qaytarildi va yana Kareliya ASSRga aylantirildi; Ittifoq respublikalari 15 taga yetdi.

Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, 1960-yillarda Todor Jivkov davrida ular Bolgariyani SSSR tarkibiga ittifoq respublikasi sifatida kiritish taklifini ilgari surgan, ammo qabul qilinmagan[1][2][3].

“1989—1991-yillardagi suverenitetlar paradida” 15 ittifoq respublikasidan oltitasi (Litva, Latviya, Estoniya, Armaniston, Gruziya va Moldova) yumshoq federatsiya boʻlishi kerak boʻlgan yangi “Sovet Suveren Respublikalari Ittifoqiga”, keyin esa “Suveren Davlatlar Ittifoqiga” (SDI) qoʻshilishdan bosh tortganliklarini eʼlon qildilar. Shu bilan birga, Rossiyaning bir qator sobiq muxtor respublikalari (Tatariston, Boshqirdiston, Chechen-Ingushetiya), Gruziya (Abxaziya, Janubiy Osetiya), Moldova (Dnestrboʻyi, Gagauziya), Ukraina (Qrim) ittifoqga aʼzo boʻlish istagini eʼlon qildi.

Keyin, GKChPning avgust oyidagi toʻntarishidan keyin SSSR parchalanib ketganida, SSSR hukumati uchta Boltiqboʻyi respublikalarining mustaqilligini tan oldi va qolgan deyarli barcha ittifoq respublikalari mustaqillikni eʼlon qildi. Yetti ittifoq respublikasi (Rossiya, Belarus, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston, Oʻzbekiston) konfederatsiya sifatida SDIni tuzish toʻgʻrisida shartnoma tuzishga qaror qildi. Biroq, Ukrainaning mustaqilligi toʻgʻrisidagi soʻnggi referendumdan soʻng, SSSRning uchta taʼsischi respublikalari (RSFSR, Ukraina SSR va BSSR) uni tarqatib yuborish toʻgʻrisida Belovej shartnomalarini imzoladilar. Barcha oʻn ikkita respublika tomonidan tasdiqlandi va SDI oʻrniga xalqaro (davlatlararo) tashkilot sifatida Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligi tuzildi. Shu bilan birga, 1991-yil 8—12-dekabrda SSSR parchalanganida barcha ittifoq respublikalaridan faqat uchtasi mustaqilligini eʼlon qilmagan edi. Shuningdek, (Rossiya, Belarus, Qozog'iston) mustaqillik boʻyicha referendum oʻtkazmadi.

Konstitutsiyaviy tartibi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

SSSRning 1977-yilgi Konstitutsiyasiga muvofiq (8-bob, 71-modda) Sovet Ittifoqi respublikalari quyidagi tartibda joylashgan:

  1. RSFSR
  2. Ukraina SSR
  3. Belorussiya SSR
  4. Oʻzbekiston SSR
  5. Qozogʻiston SSR
  6. Gruziya SSR
  7. Ozarbayjon SSR
  8. Litva SSR
  9. Moldova SSR
  10. Latviya SSR
  11. Qirgʻiziston SSR
  12. Tojikiston
  13. Armaniston SSR
  14. Turkmaniston SSR
  15. Estoniya SSR

Xuddi shu tartibda ittifoq respublikalarining shiorlari SSSR gerbida joylashgan - pastdan yuqoriga, navbat bilan chapga va oʻngga (tomoshabin uchun).

Bu tartib respublikalar tashkil etilgan paytdagi aholi soniga taxminan mos keladi. Ushbu tartib SSSRning 1947-yil 25-fevraldagi “SSSR Konstitutsiyasi (Asosiy qonuni) matniga oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisida”gi Qonuni bilan kiritilgan, xususan: “13-moddada ittifoq respublikalarini aholi soniga qarab sanab o‘ting va ushbu moddani quyidagicha ko‘rsating...”[4].

Aholi zichligini pasaytirish tartibida

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Joy Respublika Zichlik, kishi./km²
1 Moldova SSR 128,2
2 Armaniston SSR 110,3
3 Ukraina SSR 85,6
4 Ozarbayjon SSR 81,3
5 Gruziya SSR 77,5
6 Litva SSR 56,5
7 Belorussiya SSR 48,9
8 Oʻzbekiston SSR 44,5
9 Latviya SSR 41,3
10 Tojikiston SSR 35,7
11 Estoniya SSR 34,6
12 Qirgʻiziston SSR 21,4
13 RSFSR 8,6
14 Turkmaniston SSR 7,2
15 Qozogʻiston SSR 6,1

Iqtisodiyot hajmini kamaytirish tartibida

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aholi jon boshiga YaIMning kamayish tartibida (1985)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. RSFSR (17,5 ming dollar)[5]
  2. Latviya SSR (16,5)
  3. Estoniya SSR (15,8)
  4. Belorussiya SSR (15,6)
  5. Litva SSR (13,0)
  6. Ukraina SSR (12,4)
  7. Gruziya SSR (10,6)
  8. Qozogʻiston SSR (10,1)
  9. Moldova SSR (10,0)
  10. Armaniston SSR (9,5)
  11. Turkmaniston SSR (8,6)
  12. Ozarbayjon SSR (8,3)
  13. Qirgʻiziston SSR (7,2)
  14. Oʻzbekiston SSR (6,6)
  15. Tojikiston SSR (5,5)

Sanoat ishlab chiqarishining qisqarish tartibida

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. RSFSR
  2. Ukraina SSR
  3. Belorussiya SSR
  4. Qozogʻiston SSR
  5. Oʻzbekiston SSR
  6. Gruziya SSR
  7. Armaniston SSR
  8. Latviya SSR
  9. Ozarbayjon SSR
  10. Estoniya SSR
  11. Litva SSR
  12. Moldova SSR
  13. Qirgʻiziston SSR
  14. Tojikiston SSR
  15. Turkmaniston SSR

Qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining kamayishi tartibida

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. RSFSR
  2. Ukraina SSR
  3. Qozogʻiston SSR
  4. Belorussiya SSR
  5. Oʻzbekiston SSR
  6. Litva SSR
  7. Moldova SSR
  8. Ozarbayjon SSR
  9. Gruziya SSR
  10. Estoniya SSR
  11. Latviya SSR
  12. Qirgʻiziston SSR
  13. Tojikiston SSR
  14. Turkmaniston SSR
  15. Armaniston SSR

Kon hajmini kamaytirish tartibida

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. RSFSR
  2. Qozogʻiston SSR
  3. Ukraina SSR
  4. Turkmaniston SSR
  5. Ozarbayjon SSR
  6. Oʻzbekiston SSR
  7. Belorussiya SSR
  8. Tojikiston SSR
  9. Estoniya SSR
  10. Qirgʻiziston SSR
  11. Armaniston SSR
  12. Gruziya SSR
  13. Litva SSR
  14. Moldova SSR
  15. Latviya SSR

Pochta markalarida

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Izoh

[tahrir | manbasini tahrirlash]

 Izoh

  1. ↑ Elster, Jon. The roundtable talks and the breakdown of communism(ingl.). — University of Chicago Press, 1996. — P. 179. — ISBN 0-226-20628-9. ( at books.google.com Error: unknown archive URL 20160101125157 sanasida arxivlangan)
  2. ↑ Held, Joseph. Dictionary of East European history since 1945(ingl.). — Greenwood Press, 1994. — P. 84. — ISBN 0-313-26519-4.
  3. ↑ Gökay, Bülent. Eastern Europe since 1970(aniqlanmagan). — Longman, 2001. — С. 19. — ISBN 0-582-32858-6.
  4. ↑ Закон СССР от 25 февраля 1947 года «Об изменении и дополнении текста Конституции (Основного Закона) СССР» (Wayback Machine saytida 2023-06-21 sanasida arxivlangan) // constitution.garant.ru
  5. ↑ Кто кого кормил в СССР и кто больше проиграл от его развала (Wayback Machine saytida 2023-06-21 sanasida arxivlangan) АЛЕКСАНДР ЗАПОЛЬСКИС kompravda.eu 28.09.2017 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=SSRI_ittifoq_respublikalari_roʻyxati&oldid=3835871" dan olindi