Proteus
 | Bu maqola oʻzbek tilining imlo qoidalariga muvofiq yozilmagan. Qarang: VP:ORFO. |
| Kashf etilishi | |
|---|---|
| Kashf etilgan |
Voyager 2 Stephen P. Synnott |
| Kashf etilgan sanasi | June 16, 1989 |
Tasnifi |
Neptune VIII |
| Talaffuzi | /ˈproʊtiːəs/[1] |
| Kimning sharafiga nomlangan | Πρωτεύς Prōteys |
| S/1989 N 1 | |
| Sifatlari | Protean (/ˈproʊtiːən/ or /proʊˈtiːən/)[2] |
| Mehvar tasnifi[3] | |
| Davr 18 August 1989 | |
| Periapsis | 117584±10 km |
| Apoapsis | 117709±10 km |
| Katta yarim oʻqi | 117647±1 km (4.75 RN) |
| Ekssentrisiteti | 0.00053±0.00009 |
| Orbital davri | 1.12231477±0.00000002 d |
| Oʻrtacha orbital tezligi | 7.623 km/s |
| Chekinish |
0.524° (to Neptune equator) 0.026°±0.007° (to local Laplace plane) |
| Tabiiy yoʻldoshi | Neptune |
| Fizik tasnifi | |
| Oʻlchamlari | 424 × 390 × 396 km[4][lower-alpha 1] |
| Oʻrtacha radiusi | 210±7 km[7] |
| Yuzasi | 554,200 km2[8] |
| Hajmi | (3.4±0.4)×107 km3[4] |
| Massasi | 4.4×1019 kg (7.3672×10−6 Earths)[lower-alpha 2] |
| Zichlik | ≈ 1.3 g/cm3 (estimate)[7] |
| Erkin tushish tezlanishi (ekvatorda) | Andoza:Gr m/s2[lower-alpha 3] |
| Ikkinchi kosmik tezlik | Andoza:V2 km/s[lower-alpha 4] |
| Aylanish davri | synchronous[4] |
| Ekliptikaga ogʻish burchagi | zero[4] |
| Albedo | 0.096[7][9] |
| Harorat | ≈ 51 K mean (estimate) |
| Koʻrinma yulduz kattaligi | 19.7[7] |
Proteus (/ˈproʊtiːəs/), Neptun VII nomi bilan ham tanilgan — Neptunning eng katta ichki tabiiy yoʻldoshi . 1989-yilda Voyager 2 kosmik kemasi tomonidan kashf etilgan, u yunon mifologiyasining shaklini oʻzgartiruvchi dengiz xudosi Proteus sharafiga nomlangan. Proteus Neptun atrofida deyarli ekvator orbitasida Neptun ekvatorining radiusidan 4,75 baravar uzoqlikda aylanadi.
Asosan muzli boʻlishiga qaramay 400 km dan ortiq diametri boʻyicha Proteusning shakli ellipsoiddan sezilarli darajada farq qiladi. U koʻproq tartibsiz koʻpburchak shakliga ega boʻlib, bir necha bir oz botiq qirralari va releflari 20 km. Uning yuzasi qorongʻi, neytral rangga ega va qattiq kraterli. Proteusning eng katta krateri Faros boʻlib, u 230km dan ortiq diametrda joylashgan. Katta kraterlar bilan bogʻliq bir qator chandiqlar, oluklar va vodiylar ham mavjud.
Proteus, balki, Neptun bilan hosil boʻlgan asl yoʻldosh emasdir. Yana u Neptuniyaning eng yirik sunʼiy yoʻldoshi Triton qoʻlga olinganda hosil boʻlgan qoldiqlardan keyinroq toʻplangan boʻlishi mumkin .
Kashfiyot va nomlanish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Andoza:Annotated imageProteus 1989-yil avgust oyida Neptunga uchishidan ikki oy oldin Voyager 2 kosmik zondi tomonidan olingan suratlardan topilgan. Proteus Neptunning uchinchi yoʻldoshi boʻlib, 1949-yilda Neptunning Nereid yoʻldoshi topilganidan 33 yil oʻtib ochilgan
Kashfiyotdan soʻng, Proteus vaqtinchalik S/1989 belgisini oldi . Stiven P. Sinnott va Bredford A. Smit 1989-yil 7-iyulda uning kashfiyoti haqida eʼlon qilishdi, faqat „21 kun davomida olingan 17 ta kadr“ haqida gapirib, kashfiyot sanasini 16-iyundan oldinroq koʻrsatishadi .
1991-yil 16-sentyabr, S/1989 N 1 yunon mifologiyasining shaklini oʻzgartiruvchi dengiz xudosi Proteus sharafiga nomlangan.
Orbita[tahrir | manbasini tahrirlash]
Proteus Neptun atrofida taxminan 117,647 kilometr (73,102 mi) masofada aylanadi, sayyoramizning ekvator radiusidan deyarli 4,75 barobarga katta. Proteusning orbitasi deyarli aylana boʻlib, kichik orbital ekssentriklikka ega va Neptun ekvatoriga taxminan 0,5 gradusga egilgan. Proteus Neptunga toʻlqinli ravishda qulflangan va oʻzining orbital harakati bilan sinxron ravishda aylanadi, yaʼni Proteus Neptunga doimo bir xil yuzni taqdim etadi.
Proteus bir vaqtlar Larissa bilan 1:2 orbital rezonansda boʻlgan boʻlishi mumkin, bu erda Proteus Larissa tomonidan amalga oshirilgan har ikki orbita uchun bitta orbita qiladi. Oʻtmishda Proteusning tashqi koʻchishi tufayli Proteus va Larissa orbital rezonanslari endi kuchga kirmaydi. Proteus bir necha yuz million yil oldin Larissa bilan oʻzining integral orbital rezonansini toʻxtatgan boʻlishi mumkin.
Fizik xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Proteus Neptunning ikkinchi eng katta yoʻldoshi boʻlib, uning muntazam yoʻldoshlari orasida eng kattasidir. Bu taxminan diametri 400 km boʻlib Neridada kattaroq, Neptunning uchinchi eng katta yoʻldoshidir. U Yer teleskoplari tomonidan kashf etilmagan, chunki Proteus Neptunga shunchalik yaqin orbitada aylanib yuradiki, uning aksi quyosh nurlari chaqnashida yoʻqolib qoladi.
Tarkibi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Proteusning yuzasi qorongʻi, chunki uning geometrik albedosi taxminan 10 % ni tashkil qiladi, yaʼni uning yuzasi Quyoshdan oladigan yorugʻlikning 10 foizini aks ettiradi. Uning sirtining rangi neytraldir, chunki toʻlqin uzunligi binafshadan yashil ranggacha oʻzgarishi bilan aks ettiruvchilik sezilarli darajada oʻzgarmaydi. Toʻlqin uzunligi 2 atrofida boʻlgan yaqin infraqizil diapazonda mkm boʻlsa, Proteusning yuzasi kamroq aks etadi, bu uglevodorodlar yoki siyanidlar kabi murakkab organik birikmalarning mavjudligini koʻrsatadi. Ushbu birikmalar ichki Neptun yoʻldoshlarining past albedosi uchun javobgar boʻlishi mumkin. Proteus odatda sezilarli miqdorda suv muzini oʻz ichiga oladi deb hisoblansa-da, u sirtda spektroskopik ravishda aniqlanmagan.
Shakl[tahrir | manbasini tahrirlash]
Proteusning shakli radiusi taxminan 400 km boʻlgan sharga oʻxshaydi, sferik shakldan ogʻishlar katta boʻlsa ham — 20 km; olimlar, uning zichligi oʻz tortishish bilan mukammal sferik shaklga tortilmagan holda, bir tanasi kabi katta boʻlishi mumkin, deb ishonaman. Saturnning yoʻldoshi Mimas ellipsoidal shaklga ega boʻlsa-da, massasi Proteusga qaraganda bir oz kamroq boʻlsa, bu Saturn yaqinidagi yuqori harorat yoki suv toshqini isishi tufaylidir. Protey Neptun yoʻnalishi boʻyicha bir oz choʻzilgan, garchi uning umumiy shakli uch eksenli ellipsoiddan koʻra tartibsiz koʻpburchakka yaqinroq boʻlsa ham. Proteus yuzasida 150 dan 200 gacha boʻlgan bir nechta tekis yoki bir oz botiq qirralar mavjud. Ular, ehtimol, buzilgan zarba kraterlaridir .
Yuzaki xususiyatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Proteus qattiq kraterlangan boʻlib, hech qanday geologik oʻzgarishlarni koʻrsatmaydi. Eng katta krater Farosning diametri 230 dan 260 kmgacha . Uning chuqurligi taxminan 10-15 km. Kraterning pastki qismida bir necha kilometr balandlikdagi markaziy gumbaz bor. Faros — bu yoʻldoshdagi yagona nomli sirt xususiyati: bu ism yunoncha boʻlib, Proteus hukmronlik qilgan orolga ishora qiladi. Farosdan tashqari bir qancha kraterlar 50-100 km diametrli va diametri 50 dan kam boʻlgan boshqa koʻplab .
Proteusdagi boshqa relyef shakllari chiziqli xususiyatlarni oʻz ichiga oladi, masalan, chandiqlar, vodiylar va oluklar. Eng koʻzga koʻringanlari Farosning gʻarbida ekvatorga parallel ravishda oʻtadi. Bu xususiyatlar, ehtimol, Faros va boshqa yirik kraterlarni hosil qilgan ulkan taʼsirlar yoki Neptunning toshqin taʼsiri natijasida paydo boʻlgan.
Nomlangan xususiyatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Proteus kraterlari suv bilan bogʻliq ruhlar, xudolar, maʼbudalar (yunon va rim nomlaridan tashqari) sharafiga nomlangan. 2021-yil iyun holatiga koʻra, bu yuzada faqat bitta nomli krater mavjud.
| Krater | Talaffuz | Diametri(km) | Tasdiqlash Yil | Eponim | Ref |
|---|---|---|---|---|---|
| Foros | /ˈfɛərɒs/ | 230 — 260 km | 1994-yil | Iskandariya mayoqchasi (Faros), Proteus hukmronlik qilgan orol | WGPSN |
Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Proteus, Neptunning boshqa ichki yoʻldoshlari kabi, u bilan birga hosil boʻlgan asl jism boʻlishi dargumon va Triton olingandan keyin hosil boʻlgan vayronalardan koʻproq toʻplangan. Tritonning qoʻlga olinganda orbitasi juda eksantrik boʻlar edi va Neptuniyaning asl ichki yoʻldoshlari orbitalarida xaotik buzilishlarni keltirib chiqardi, bu ularning toʻqnashishiga va vayronalar diskiga aylanishiga olib keldi. Triton orbitasi aylana boʻlgandan keyingina vayronalar diskining bir qismi Neptunning hozirgi yoʻldoshlariga qayta toʻplanib ketdi.
Proteus dastlab Neptun atrofida kichikroq orbitaga ega boʻlgan va sayyoraga yaqinroq shakllangan boʻlishi mumkin. Proteyning paydo boʻlishi paytida uning orbitasi 8000 km ga teng deb taxmin qilingan Neptundan hozirgi masofasidan kamroq. Vaqt oʻtishi bilan Proteus Neptundan tashqariga koʻchib oʻtdi. Proteusning tashqi koʻchishi paytida toʻqnashuvlar va zarba hodisalari katta kraterlarni hosil qilgan va Proteus parchalarini Neptun orbitasiga chiqarib yuborgan boʻlishi mumkin. Protey va boshqa ob’ektning toʻqnashuvi, Neptunning Proteusga yaqin orbitada aylanib yuradigan kichikroq yoʻldoshi Gippokampning kelib chiqishini tushuntirishi mumkin.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Proteus In Depth NASA Quyosh sistemasi tadqiqot saytida
- Toʻqqiz sayyoradagi Proteus sahifasi
- Protey, Quyosh tizimining koʻrinishidagi Neptun yoʻldoshi
- Ted Strikning Proteus sahifasi
- Neptunning maʼlum sunʼiy yoʻldoshlari (Skott S. Sheppard tomonidan)
- ↑ Andoza:Lexico
- ↑ Andoza:OED
- ↑ Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedJacobson2004 - ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedStooke1994 - ↑ Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedWilliams2008-nssdc - ↑ Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedCroft1992 - ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedjplssd - ↑ „Proteus By The Numbers“. solarsystem.nasa.gov/. Qaraldi: 2020-yil 4-sentyabr.
- ↑ Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedKarkoschka2003
Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found