Marat Nurmuhamedov

Marat Nurmuhammedov
Tavalludi	1930-yil 6-yanvar Toʻrtkoʻl, QASSR, Oʻzbekiston SSR, SSSR
Vafoti	1986-yil 20-iyun Izmir, Turkiya
Fuqaroligi	Sovet Ittifoqi
Ish joylari	O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasi
Taʼlimi	Nukus davlat pedagogika instituti
Ilmiy darajasi	filologiya fanlari doktori
Ilmiy unvoni	professor, O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasi akademigi
Akademik rahbarlari	A. A. Gnedenko
Mukofotlari
Turmush oʻrtogʻi	Sokolova Veronika Valentinovna

Marat Koptileuvich Nurmuhamedov (1930-yil 6-yanvar, Qoraqalpoq avtonom viloyati, Toʻrtkoʻl shahri – 1986-yil 21-iyun, Turkiya; Nukusda dafn etilgan) – qoraqalpoq adabiyotshunosi. Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi akademigi (1974). Oʻzbekistonda (1980) va Qoraqalpogʻistonda xizmat koʻrsatgan fan arbobi (1973). Filologiya fanlari doktori (1965), professor (1968), Qoraqalpogʻiston pedagogika instituti rus tili va adabiyoti fakultetini tugatgan (1950). Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Qoraqalpogʻiston boʻlimining Iqtisodiyot va madaniyat institutida katta ilmiy xodim, boʻlim mudiri, direktor oʻrinbosari (1953—1959), Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Qoraqalpogʻiston boʻlimi raisi (1959—61). „Amudaryo“ jurnal bosh muharriri (1957—1958), Qoraqalpogʻiston Yozuvchilar uyushmasi raisi (1958—1959). Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Tarix, tilshunoslik va adabiyotshunoslik boʻlimi kotibi (1966—1974, 1979—1980). Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti direktori (1974). Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi vitse-prezidenti (1974—1979). Qoraqalpogʻiston Oliy Kengashi Prezidiumi raisi oʻrinbosari (1980—1983), Nukus universiteti rektori (1983—1985). Asosiy ilmiy ishlari qoraqalpoq prozasining rivojlanish yoʻllari mavzusida. Oʻrta maktablar (9— 10-sinflar) uchun adabiyotdan darslik, oʻquv dasturlari tuzgan. „Qoraqalpoqlar“ (tarixiy etnografik ocherk) kitobi (Tatyana Jdanko, Sobir Kamolovlar bilan hamkorlikda, 1971) mualliflaridan. Beruniy nomidagi Oʻzbekiston (1983) hamda Berdaq nomidagi Qoraqalpogʻiston Davlat mukofotlari laureata (1970).

Biografiyasi

Marat Nurmuhamedov 1930-yil 6-yanvarda Qoraqalpoq Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasining Toʻrtkoʻl shahrida Qoraqalpogʻistonning taniqli jamoat va davlat arbobi, Qoraqalpogʻiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi Markaziy Ijroiya Qoʻmitasining birinchi raisi Koptileu Nurmuhamedov va Perdegul Nurmuhamedovalar oilasida tugʻilgan. 1937-yil 20-sentyabrda Koptileu Nurmuhamedov „xalq dushmani“ sifatida qatagʻon qilingan. 1937–1957-yillar M. Q. Nurmuhamedovlar oilasi uchun ogʻir yillar boʻldi. Otasi yagona oʻgʻli Marat bilan yetti yoshligiga qadar birga boʻlgan. M. Q. Nurmuhamedov „xalq dushmani“ ning izida qolgan ikki himoyasiz ayol – onasi va buvisining uzoq yillar davomida taʼqib qilinishiga guvoh boʻlib oʻsgan. Oiladagi besh farzanddan uchtasi kasallik va toʻyib ovqatlanmaslikdan vafot etgan. Barcha huquqlardan mahrum boʻlgan oila haqiqat gʻalaba qozonishini va Koptileuning qaytishiga umid qilib, kutgan. Marat Koptileuvich, uning oilasi boshiga tushgan sinovlarning ijobiy tomoni – taqdirning zarbalarini mustaqil ravishda yengib oʻtish imkoniyati deb hisoblardi. Mamlakatdagi repressiya mashinasi sevimli er va otani oiladan olib ketgan. Oʻgʻil esa otasi – Koʻptileu Nurmuhamedov xotirasiga munosib ekanini butun umri bilan isbotlab, keyinchalik qoraqalpoq xalqiga munosib farzand boʻlish uchun xizmat qulgan. Otasi hibsga olingan yili (1937) M. Q. Nurmuhamedov Xo‘jayli shahridagi maktabda birinchi sinfga borgan. Oʻrta maktabni Nukus shahrida tamomlagan. Maktabda taʼlim rus tilida boʻlgan. Maktab yillarida koʻp oʻqigan, tarixga, ayniqsa, o‘rta asrlarga qiziqib qolgani institutda va aspiranturada oʻqish davrida yordam bergan. Oʻqishga mehr, qiziquvchanlikni uning qalbiga suyukli opasi Tojigul singdirgan. M. Q. Nurmuhamedovning kelajakdagi manfaatlarini shakllantirishda uning ota-onasi bilan doʻst boʻlgan, yaqin atrofda istiqomat qilgan mintaqaning mashhur tadqiqotchisi, turkolog, folklorshunos, filologiya fanlari doktori, professor N. A. Baskakov maʼlum rol oʻynagan. U rus tili boʻyicha birinchi bilimini N. A. Baskakov bilan muloqot orqali olgan. 1931-yilda Qoraqalpogʻistonda birinchi ilmiy muassasaning tashkil etilishiga Koptileu Nurmuhamedov asos solgan va 1933-yilda Qoraqalpogʻistonning ishlab chiqarish kuchlari va madaniyatini oʻrganishga eng yirik Moskva va Leningrad olimlarini jalb etish tashabbuskori boʻlgan. Qoraqalpogʻiston kompleks ilmiy-tadqiqot institutining birinchi direktori A.A.Gnedenko Koʻptileu Nurmuhamedovni yaxshi bilgan va hurmat qilgan, u bilan birga ishlagan, unga nisbatan mahalliy kadrlarning nohaqliklari va xiyonatlariga guvoh boʻlgan, oʻgʻli – M. K. Nurmuhamedovning ilmiy yutuqlaridan chin dildan xursand boʻlgan. Uni yoshligidan bilgan, oila fojiasini yaxshi bilgan N. A. Baskakov va A. A. Gnedenkolar „xalq dushmani“ ning oʻgʻli hayot sinovlariga qaramay, ilm-fan va davlat faoliyatining eng yuksak choʻqqilariga koʻtarilganida haqiqiy jasoratning guvohi boʻlganlar. M. K. Nurmuhamedov va N. A. Baskakov doimiy ilmiy aloqada boʻlgan.

1950-yilda M. Q. Nurmuhamedov Nukus davlat pedagogika institutini tamomlagan. Qoraqalpoqlardan birinchi boʻlib rus tilida taʼlim olgan. U talabalik yillarida hayotning koʻp jabhalarida faol boʻlish tamoyiliga amal qilgan, sportning turli turlari, xususan, futbol bilan shugʻullangan, qoraqalpoqlar orasida birinchi boʻlib futbol murabbiylari va hakamlarini tayyorlash kurslarini tamomlagan, uy adabiy va sheʼriyat klubi asoschisi, mandolin chizish va oʻynashni yaxshi koʻrgan. A. S. Pushkin nomidagi kechki sirtqi va sirtqi taʼlim maktabida qisqa vaqt oʻqituvchi boʻlib ishlagan. Nukus shahrida (1950-yil fevraldan iyulgacha) M. K. Nurmuhamedov oʻzining eski orzusini amalga oshirishga – aspiranturaga oʻqishga kirishga qaror qiladi. Bu maqsadga erishish yoʻlida uning qatagʻonga uchragan otasi, qolaversa, onasi, buvisi va singlisi uchun mehnat qilish, gʻamxoʻrlik qilish zarur deb hisoblagan yaqinlari tomonidan qoʻllab-quvvatlanmagani jiddiy toʻsiq boʻlgan. M. Q. Nurmuhamedov otasi xotirasi va oilasi nomidan keyingi hayot sinovlaridan oʻtib, umidsizlikka tushmagan va imkoniyati kam boʻlishiga qaramay, aspiranturada oʻqish huquqi uchun kurashgan. Moskvadagi aspiranturaga 25 nomzoddan toʻrttasi tasdiqlangan va ular orasida M. Q. Nurmuhamedov boʻlgan. Kirish imtihonlarini hammadan yaxshi topshirgan va 1950-yil sentyabr oyida SSSR Fanlar akademiyasining Sharqshunoslik instituti aspirantligiga qabul qilingan. Uning bilimdonligini taniqli olim, professor Yevgeniy Bertels payqagan va Marat Nurmuhamedovning ilmiy rahbari boʻlgan. Bertels oʻzining yangi aspirantining qatagʻon qilingan partiya yetakchisining oilasidan ekanligi haqidagi ogohlantirishiga javoban, otasining kimligi uni qiziqtirmasligini aytgan. Nurmuhamedov 1953-yil 28-dekabrda Kengashning bir ovozdan roziligi bilan „Rus adabiyotining qoraqalpoq sovet adabiyoti taraqqiyotiga taʼsiri“ mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Unga Moskvada qolishni taklif qilishadi, lekin u vataniga istiqbolli olim sifatida qaytadi va oʻzini katta kuch bilan ilm-fanga, uni tashkil etishga bagʻishlaydi. Marat Koptleuvich Moskvada Veronika Valentinovna Sokolova bilan uchrashgan, ular turmush qurgan.

Ilmiy faoliyati

1974-yil 16-martda Marat Nurmuhamedov OʻzSSR Fanlar akademiyasi akademigi etib saylanadi. Tarixda ilk bor qoraqalpoq xalqining vakili akademik degan yuksak ilmiy unvonga ega boʻlgandi. 1974-yilning aprelidan noyabrigacha Oʻzbekiston SSR Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti direktori lavozimida ishlaydi. 1974-yil noyabrdan 1979-yil iyungacha Marat Nurmuhamedov Oʻzbekiston SSR Fanlar akademiyasi vitse-prezidenti ,1979-yil iyundan 1985-yil 25-martgacha Tarix, tilshunoslik va adabiyotshunoslik kafedrasi prezidiumi aʼzosi, akademik-kotibi. 1985-yil 1 martdan 1986-yil 20 iyungacha Nukus davlat universiteti rektori boʻlib ishlagan.

Xotira

1986-yil 20-iyun kuni akademik Marat Nurmuhamedov 56 yoshida aeroportdan Izmir shahriga (Turkiya) olib boradigan yoʻlda avtohalokatga uchrab, fojiali ravishda vafot etadi. Marat Nurmuhamedo navbatdagi xalqaro turkiy qurultoy ishida ishtirok etishi kerak boʻlgan. Qurultoy ishtirokchilari Marat Nurmuhamedov xotirasiga hurmat bajo keltirdilar, uning maʼruzasi oʻqib eshittiriladi va chop etiladi. Marat Nurmuhamedov oʻz vatani Qoraqalpogʻistonda, Nukusda dafn etilgan. Nukus shahridagi umumtaʼlim maktabi va Toshkent shahridagi koʻchaga uning nomi berilgan. 2014-yil yanvar oyidan boshlab xalq deputatlari Toshkent shahar Kengashi sessiyasi qarori bilan koʻchalar nomlari, jumladan, Marat Nurmuhamedov nomidagi koʻcha nomi oʻzgartirildi.

Mukofotlari

Mehnat Qizil Bayroq ordeni (1981), ikkita Hurmat belgisi" ordeni (1959, 1965), uchta medal (1968, 1970, 1975) va faxriy yorliqlar bilan mukofotlangan. Qoraqalpogʻistonda vabo epidemiyasiga qarshi kurashgani uchun „SSSR sogʻliqni saqlash aʼlochisi“ (1965) koʻkrak nishoni, Oʻzbekiston SSRda xizmat koʻrsatgan fan arbobi (1980) va QASSRda xizmat koʻrsatgan fan arbobi (1973), Berdaq nomidagi dDavlat mukofoti laureati (1970), Beruniy nomidagi Oʻzbekiston SSR davlat mukofoti laureati (1983) boʻlgan.

Adabiyotlar

• Библиографические очерки о деятелях общественных наук Узбекистана. — Т. 1 / Сост. Б. В. Лунин. — Ташкент, 1976. — С. 419—425 (Здесь же указатель публикаций М. К. Нурмухамедова за 1953—1976 гг.)
• Абдусаматов Х. Нурмухамедов Марат // Нурмухамедов М. Судьбы народов — судьбы культур. — Ташкент, 1982. — С. 3—10.
• Нарымбетов Ж.. Академик М. К. Нурмухамедов: Краткий очерк научной биографии. Нукус: Каракалпакстан, 1993. 
• Байниязов К. Академик Марат Коптилеу улы Нурмухамедов (Библиографиялык корсеткиш). — Нокис, 2000.
• Камалов К. Многогранный учёный, видный общественный деятель, настоящий патриот Родины^(rus.) // Каракалпак Университети. — 2010. — Апрель.
• Атамуратов Т. Через тернии — к звёздам // Вести Каракалпакстана. — 2010. — 4 мая.