NKVD uchliklari
SSSR NKVD uchligi yoki SSSR NKVD ning respublika, oʻlka va viloyat uchliklari huzuridagi maʼmuriy (suddan tashqari) qatagʻon organlari boʻlib, „sovetlarga qarshi elementlarni“ qatag‘on qilish operatsiyasini oʻtkazish maqsadida tashkil etilgan va SSSR Ittifoqida 1937-yil avgustidan 1938-yil noyabrigacha faoliyat yuritgan.
Ular uch kishidan iborat edi – viloyat NKVD boshligʻi, KPSS viloyat qoʻmitasi kotibi va prokuror. SSSR NKVD uchligi SSSR Ichki ishlar xalq komissarining 1937-yil 30-iyuldagi 00447-sonli „Sobiq quloqlar, jinoyatchilar va boshqa sovetlarga qarshi unsurlarni qatagʻon qilish operatsiyasi toʻgʻrisida“gi tezkor buyrugʻiga muvofiq SSSR NKVDning respublika (viloyat) boʻyicha boshqarmasi rahbari, KPSS viloyat qoʻmitasi kotibi va respublika (viloyat) prokurori tarkibida ishlagan; hibsga olingan shaxslarni otib tashlashga, shuningdek, 8 yildan 10 yilgacha lager yoki qamoq jazosiga hukm qilish huquqiga ega.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1937-yil 31-iyulda SSSR ichki ishlar xalq komissari N. I. Yejovning 1937-yil 30-iyuldagi 00447-sonli „Sobiq quloqlar, jinoyatchilar va boshqa sovetlarga qarshi elementlarni qatagʻon qilish boʻyicha operatsiya toʻgʻrisida“gi tezkor buyrugʻini imzoladi, unda „sovetlarga qarshi elementlarni“ tor-mor qilish vazifasi va bunday turdagi ishlarni koʻrib chiqish boʻyicha „uchliklar“ tarkibi belgilandi[1]. Buyruqqa muvofiq: „1937-yil 5-avgustdan boshlab barcha respublikalar, oʻlkalar va viloyatlarda sobiq quloqlar, faol sovetlarga qarshi unsurlar va jinoyatchilarni qatagʻon qilish boʻyicha operatsiyani, Oʻzbekiston, Turkmaniston, Qozogʻiston, Tojikiston va Qirgʻiziston SSRda operatsiyani shu yilning 10-avgustidan, Uzoq Sharq va Krasnoyarsk oʻlkalarida hamda Sharqiy Sibir viloyatida esa shu yilning 15-avgustidan boshlash“ belgilangan. Operatsiyalarni oʻtkazishga umumiy rahbarlik SSSR Ichki ishlar xalq komissarining oʻrinbosari SSSR Ichki ishlar xalq komissarligi davlat xavfsizligi bosh boshqarmasi boshligʻi M. P. Frinovskiy zimmasiga yuklatildi.
NKVD tomonidan 1938-yil 17-sentyabrda chiqarilgan 00606-sonli buyruq milliy operatsiyalar boʻyicha ishlarni koʻrib chiqish uchun „uchliklar“ faoliyatini kengaytirdi (SSSR NKVD ning 1937-yildagi 00485, 00439 va 00593-sonli hamda 1938-yildagi 202 va 326-sonli buyruqlari asosida). Bu buyruq faqat oʻsha yilning 1-avgustigacha qamoqqa olingan shaxslarga nisbatan qoʻllandi va ishlarni 2 oy ichida yakunlash topshirigʻi berildi[2].
Repressiya amaliyoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qarorlar sirtdan „uchlik“ tomonidan NKVD organlari taqdim etgan ish materiallari boʻyicha, baʼzi hollarda esa biron-bir material boʻlmagan taqdirda hibsga olinganlarning taqdim etilgan roʻyxatlari boʻyicha chiqarilgan. Ishlarni koʻrib chiqish tartibi erkin boʻlib, bayonnomalar yuritilmagan. „Uchlik“lar tomonidan koʻrib chiqilgan ishlarning oʻziga xos xususiyati shundan iborat ediki, ular asosida qatagʻon qoʻllash toʻgʻrisida qaror qabul qilinadigan hujjatlar soni kam boʻlgan. NKVD ning polyaklarga qarshi qatagʻon toʻgʻrisidagi 00485-sonli buyrugʻi NKVD ning barcha „milliy operatsiyalarini“ oʻtkazishning „albom tartibini“ oʻrnatdi. Hibsga olinganlarga nisbatan tavsiya etilgan jazo choralari bilan ayblov xulosalari Moskvaga joʻnatilardi. Keyinchalik NKVD markaziy apparatida „SSSR NKVD komissiyasi va SSR prokurori“ yigʻilishlarining bayonnomalari tuzildi. Imzo chekish uchun N. I. Yejov va A. Ya. Vishinskiyga topshirildi. 1938-yilning sentyabrida, Moskvada oʻn minglab tergov ishlari toʻgʻrisida maʼlumotlar toʻplangan paytda, barcha respublikalar, oʻlkalar va viloyatlarda ularni koʻrib chiqish uchun „alohida uchliklar“ tuzildi[3].
Faoliyat natijalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]1936-yil 1-oktyabrdan 1938-yil 1-noyabrgacha SSSR NKVD organlari tomonidan 1,565,041 kishi hibsga olingan. Shu jumladan, NKVDning 00447-sonli buyrugʻi bilan 702.656 kishi hibsga olingan. Shundan 1 336 863 nafari sudlangan, 668 305 nafari qariyb 50% otuvga hukm qilingan[2].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Qachon NKVDning uchta sudlari oqlov hukmini chiqarishi mumkin edi“ (2024). Qaraldi: 2024-yil 14-may.
- ↑ 2,0 2,1 „Справка 1 спецотдела НКВД СССР о количестве арестованных и осужденных за время с 1 октября 1936 г. по 1 ноября 1938 г.“. Проект «Исторические Материалы». istmat.info. 2019-yil 24-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-yanvar.
- ↑ „Постановление Политбюро ЦК ВКП(б) о создании Особых Троек. 15 сентября 1938 г.“. Проект «Исторические Материалы». istmat.info. 2020-yil 3-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-yanvar.