Musalla majmuasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Musalla majmuasi (Musollo majmuasi yoki Gavharshodbegim Musollosi nomlari bilan ham mashhur) Afgʻonistonning Hirot shahrida joylashgan boʻlib, temuriylar meʼmorchiligi namunalarini oʻz ichiga olgan sobiq islom diniy majmuasidir. 15-asr majmuasining aksariyati bugungi kunda vayronaga aylangan va hali ham saqlanib qolgan binolar taʼmirlashga muhtoj. Majmua xarobalari Hirotning beshta Musalloh minorasi, Alisher Navoiy maqbarasi, Gavharshodbegim maqbarasi, katta masjid va madrasa majmui xarobalaridan iborat.

Majmua qurilishi 1417-yilda temuriylar hukmdori Shohrux Mirzoning rafiqasi malika Gavharshod begim rahbarligida boshlanib, 15-asr oxirida Sulton Husayn Boyqaro qurdirgan madrasa bilan yakunlangan. 1885-yil Panjde hodisasi paytida, Britaniya va Afgʻonistonning oʻsha vaqtdagi hukmdori majmua binolarning aksariyatini buzib tashlaganida jiddiy shikastlangan. Zilzilalar va urushlar tufayli 20-asr davomida minoralarning toʻrttasi qulab tushdi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shohrux 1405-yilda Temuriylar saltanatining poytaxtini Samarqanddan Hirotga koʻchirdi. Shundan keyin temuriylar malikasi Gavharshodbegim tomonidan majmua qurilishi buyurilgan va 1417-yilda shunga oʻxshash madrasani Xargerdda qurgan meʼmor Kavamaddin Sheroziy boshchiligida qurilish ishlari boshlandi.[1] Madrasa 1417-1426 yillar orasida qurilgan,[2][3] ehtimol taxminan 1432-yilda qurilgan. Majmua asosiy kirish eshigining ikki tomonida sharqiy jabhada ikkita minora va uning shimoli-gʻarbiy burchagida maqbaradan iborat boʻlgan.[4] Masjid 1437-yilda qurib bitkazilgan[5][6] Sulton Husayn Boyqaroning “Ni’matiya madrasasi” deb atalgan madrasasi 1469-1506 yillarda, ehtimol 1493-yilda qurilgan (hijriy 898-yilda).[7]

Majmua 19-asr oxirida jiddiy zarar koʻrgan. Artilleriya to'plari tufayli minoraning yuqori qismlari 1868-yilda vayron qilingan.

Keyinroq 1885-yildagi Panjde voqeasi paytida rus askarlari Marvning janubi-sharqida afgʻon askarlariga hujum qildi. Majmuadagi obidalarning aksariyati inglizlar va amir Abdurrahmon tomonidan ruslar binolardan qopqa sifatida foydalanmasligi uchun yer bilan bitta qilingan.[6] Asl ko'rinishdagi yigirmata minoradan faqat Gavharshodbegim maqbarasi va to‘qqizta minora qolishiga ruxsat berilgan.[7][6] Hirotliklar Abdurrahmondan majmuani saqlab qolishni so‘rashgan edi, lekin u o‘lganlarning so'nggi manzilini saqlab qolishdan ko‘ra tiriklarni saqlab qolish muhimroq ekanini aytdi.[8] Oxir-oqibat, inqiroz hal qilindi va ikki o'rtada janglar hech qachon boshlanmadi bu esa vayronagarchilikni foydasiz qildi.[9][10] To'qqizta minora va ikkita maqbara vayron bo'lishdan saqlandi.

1932-yildagi zilzila masjidning toʻrt minorasidan ikkitasini vayron qilgan,[5] 1951-yildagi yana bir zilzila esa yana birini vayron qilgan, faqat bittasi qolgan.[7][1] 2021-yil holatida majmuadagi dastlabki yigirmata minoradan faqat beshtasi qolgan.[7]

Majmuaga 1930-yillarda ingliz sayyohi va yozuvchisi Robert Bayron hamda shveysariyalik jurnalist va yozuvchi Annemari Shvarsenbax tashrif buyurgan va uni suratga olgan. Bayronning "Oxianaga yo'l" kitobida minoralar haqida so'z yuritiladi va Temuriylar tarixi haqida so'z boradi.[5] Alisher Navoiy maqbarasi 1950-yilda qayta qurilgan[6]

Saqlash harakatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

20-asrga kelib, maqbara jiddiy zararlangan, ayniqsa gumbazi holati juda yomonlashgan. 1950-yillarda Fikri Saljuqiy aralashuvi natijasida bino fasadi qiyofasini tubdan oʻzgartirilib, butunlay yangi sharqiy jabha va qisman yangi janubiy jabha qurildi, olti burchakli mehrob buzilib, oʻrniga toʻrtburchak shakldagi fasad qurildi. Ichki gumbaz bezatilgan va tashqi devorlariga bir metr balandlikdagi mozaikalar o'rnatilgan.[6] Maqbarani restavratsiya qilish va taʼmirlash ishlari koʻpincha sifatsiz boʻlgan va maqbaraga mos kelmaydigan qurilish mahsulotlari ishlatilgan.[4]

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta'lim, fan va madaniyat masalalari bo'yicha tashkiloti (YUNESKO) italiyalik arxitektor Andrea Bruno bilan birgalikda 1974-75 yillarda dastlabki konservatsiya va restavratsiya ishlarini boshladi. Ni’matiya madrasasi minoralarida ta'mirlash ishlari 1977-yil aprel oyida boshlangan. Oradan bir yil o'tib, Afg'oniston Demokratik Respublikasi hukumati bilan hamkorlikda tuzilmaviy mustahkamlash boshlandi. Maqsad fayans bezaklarini tiklash va tosh eroziyasini oldini olish edi. Po‘lat quvurlar yo‘qligi sababli ish sekinlashdi. Masjid restavratsiyasini yakunlash arafasida, Hirotda 1979-yil mart qo'zg'oloni boshlangan va natijada qo'zg'olonning bostirilishi ta'mirlash ishlari yakunlanishiga sabab bo'ldi. 1989-yilda YuNESKO vaziyatni ko'rib uchun qisqa muddatga qaytib keldi.[6]

Sovet-Afg'on urushi paytida maqbara va minoralar yana zarar ko'rdi. Hirot urush davridagi jang maydoniga aylangan yagona shahar edi va ko'pincha aholi ruhiyatini tushirish maqsadida tarixiy binolarga hujum qilingan. Maqbaraning tomi 1984–1985 yillarda o'qqa tutilgan, bir qancha koshinlar, ayniqsa shimoliy va gʻarbiy qismlardagilari yoʻqolgan. Gumbazning pastki qismida kufiy yozuvi sharqiy tomondan qisman vayron boʻlgan, shimolda esa butunlay yoʻq qilingan. 1950-yil sharqiy fasadiga snaryad kelib tushgan va u oddiy g'isht bilan ta'mirlangan. Madrasaning sharqi va janubidagi avvalgi aloqalari haqidagi dalillar yo'q qilingan. Uning ichki kvadrat kamerasi yaxshi holatda saqlanib qolgan. Masjidning burchaklarida qolgan so'nggi minora bu davrda Sovet og'ir artilleriyasi tomonidan deyarli butunlay vayron qilingan va faqat poydevoridan boshlab hisoblaganda 12 metrli qismi qolgan. O'rta minora ham zarar ko'rgan, koshinlar janub tomonida eng yaxshi holatda, qisman sharqiy tomonda saqlanib qolgan. Balkon tayanchlari vayron bo'lgan va minoraga snaryadlar kelib tushgan. 17 metr yuqorida ikki metrlik teshik hosil bo'lgan va ichki zinapoyalar zarar ko'rgan. Teshikdan ikki metr pastda chandiq ham hosil bo'lgan. Janubi-sharqiy burchakdagi sharqiy minora to'rtta sharqiy minoradan eng ko'p zarar ko'rgan: ikkita teshik gaubitsa tomonidan hosil qilingan 30 m (98 ft) erdan va diametri 2 metr. Keyingi ta'mirlash ishlari 1992-1994 yillarda Daniyaning afg'onistonlik qochqinlarga yordam ko'rsatish qo'mitasi (DACAAR) va Jahon oziq-ovqat dasturi tomonidan amalga oshirildi. DACAAR tosh qo'shdi va maqbara gumbazini poydevori bilan birga yupqa sement qatlami bilan qopladi.[6]

2001-yilda Afg‘oniston madaniy merosini saqlash jamiyati (SPACH) tomonidan majmuada favqulodda saqlash ishlari olib borilgan. Bu sa’y-harakatlar maqbara va Sulton Husayn madrasasini himoya qilish uchun devorlar qurish, maqbaradagi bog‘ ko‘kalamzorlashtirishni tiklash va Gavharshodbegim madrasasi minorasini xarobasining qulashini oldini olish choralarini o‘z ichiga olgan.[7][11][12][13] 2014-yilda YuNESKO va Afg'oniston hukumati gumbazning tashqi qismidagi plitkalarni saqlab qolish va yangilash bo'yicha urinishlarni muvofiqlashtirdilar.[14] YUNESKO hozirda Hirotni Umumjahon merosi obyekti sifatida ko'rib chiqmoqda.[15]

2020-yilda Og‘a Xon taraqqiyot tarmog‘i Afg‘oniston prezidentiga qulash arafasida turgan minorani tiklashga va’da berdi.[16][17][18] Bu ish Og'a Xon Madaniyat Trasti orqali yakuniga yetkazilmoqda.[19][20][21]

Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Temuriylar dastlab majmuani shahar shimolidagi Xiyobon ko'chasi bo'ylab 1,6 km masofada Darvoza-yi Malik shimolida qurdilar.[6] Bu joy Bog'i Zag'ondagi podsho saroyiga yaqinligi tufayli qulay o'rin edi.[22] 2015-yilda Hirotning shahar oldi hududlari bu joyni o'rab turgan edi.[4] Majmua 106 m × 64 m (348 ft × 210 ft) o'lchamdagi musalla atrofida joylashgan edi. Ichki hovlida to'rtta ayvon bo'lib, uning atrofida ikkita arkada aylanib yurgan.[23] Burchakdagi maqbara va madrasa masjidning shimoli-g'arbiy tomonida qurilgan. Husayn Boyqaro madrasasi Gavharshodbegim madrasasining shimoli-g‘arbida qurilgan.[6] Madrasalar xarobalari orasida Alisher Navoiy maqbarasi ham bor edi.[1] Gavharshodbegim maqbarasi ro‘parasida Shayxzoda Abdulloh qabri bor edi. Abdullohning qabri toʻrt ayvonli va sakkiz burchakli boʻlib, shimoliy ayvoni eng kattasi edi.[23]

Minoralar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ilgari majmuada murakkab naqsh va tasvirli koshinlar bilan bezatilgan 20 ta minora bo‘lgan. 2002-yilga kelib Hirotdagi saqlanib qolgan beshta Musalla minorasining koshinlari atrofdagi yerga sochilib ketgan.[3][6][9][24]

Ni’matiya madrasasi minoralari[25]
Belgilanishi Manzili Balandligi Yalang'och [lower-alpha 1]
M1 Janubi-g'arbiy 51.83 m (170.0 ft) 70 cm (28 in)
M2 Shimoli g'arbiy 54.75 m (179.6 ft) 50 cm (20 in)
M3 Shimoli-sharqiy 58.23 m (191.0 ft) 200 cm (79 in)
M4 Janubi-sharqiy 58.72 m (192.7 ft) 170 cm (67 in)

Har bir minoraning balandligi 55 metrdan bo‘lib, po‘lat simlar bilan mustahkamlangan.[26] Hirotdagi hozirgi minoralar avvalgi majmuaning 20 ta minorasi qoldiqlaridir.

1885-yildagi voqealardan to'qqizta minora omon qoldi, biroq portlashlar ularni tizimli ravishda zaiflashtirdi va keyingi bir necha yil ichida beqaror siyosiy vaziyat tufayli minoralar e'tibordan chetda qoldi. Hech qanday ta'mirlash yoki restavratsiya ishlari amalga oshirilmadi va vaqt o'tishi bilan yana to'rtta minora konstruktiv zaifliklar, zilzilalar va yaroqsizligi tufayli qulab tushdi.[3] Dastlabki paytda barpo etilgan yigirmata minoradan bugungi kungacha faqat beshtasi saqlanib qolgan.

To‘rtta sharqiy minoralar Sulton Husayn Boyqaroning Ni’matiya madrasasi buzib tashlanishidan oldin uning burchaklarida joylashgan bo‘lib, maydoni 103 m × 105 m (338 ft × 344 ft) bo'lgan hovli chegaralarini ko‘rsatib turgan.[25] Ularning har biri bittadan balkonga ega bo'lib, g'arbiy qismda joylashgan to'rtta minoradan ko'ra yorqinroq ko'k rangda edi. Qurilganda ularning balandligi kamida 70 m (230 ft) bo'lgan. Shamol va haroratning o'zgarishi tufayli ularning barchasi g'arbga tomon bukiladilar. Minoralar vayron bo'lgunga qadar feruza toshlari bilan bezatilgan koshinlar bilan qoplangan. Robert Bayron buni "birdaniga gullar ekilgan yorqin sochlar to'ridan osmonni ko'rganga o'xshaydi" deb yozgan. 1887-yildagi tasvirlarda kirish eshigi ustida ikkita baland ark borligi aks etgan. “Yetti qalam toshi” deb atalgan Boyqaroning bobosining qabr toshi yaqin joyda joylashgan.[5][6]

G'arbdagi to'rtta minoralar sobiq masjidning burchaklarida joylashgan bo'lib, ular maydoni 350 m × 210 m (1,150 ft × 690 ft) bo'lgan hovli chegaralarini ko'rsatib turgan.[8] Bu minoralar kengroq, sakkiz qirrali va har birida bittadan balkonli edi. Ular oq marmar panellar va uzum-ko'k rang bilan bo'yalgan. 20-asrdagi zilzilalar tufayli ushbu minoralarning uchtasi qulagan.[7] Minorayi Nahbas deb nomlangan qolgan minora janubi-g'arbda turardi. Sovet-Afg'on urushidan oldin uning balandligi 37.5 m (123 ft) bo'lgan. 350 o'quvchiga mo'ljallangan Faxr-ul Madaris diniy maktabi uning bazasida taxminan 1940-yilda qurilgan bo'lib, minora o'zining shimoliy fasadiga kiritilgan.[1][8] Minora ham, maktab ham 1985-yilda sovet artilleriyasi tomonidan vayron qilingan va atigi 12 m (39 ft) balandlikdagi minora poydevorining qoldiqlari saqlanib qolgan.[5][6]

Balandligi 42.40 m (139 ft 1 in) bo'lgan o'rta minora ikkita balkonga ega bo'lib, gulli mozaikali oddiy g'ishtlar bilan ajratilgan ko'k lozenjlar bilan bezatilgan. Minoraning tepasi (ikkinchi balkonning tepasi) artilleriya zarbasiga uchragan va vayron qilingan. Uning aylanasi Sovet-Afg'on urushidan oldin 90 cm (35 in) ga teng bo'lgan va 1998-yilga kelib 350 cm (140 in) gacha uzaytirilgan. Minora madrasaga kiraverishning bir chetida turgan juft minoralardan biri bo'lgan.[5][6][1]

Gavharshodbegim maqbarasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maqbara dastlab temuriylar hukmdori Shohruh va Gavharshodbegimning oʻgʻli boʻlgan shahzoda Boysungʻurning jasadini dafn qildirish uchun qurilgan. Shunday qilib, keyingi yillarda Boysungʻur oilasining boshqa aʼzolari u bilan birga dafn etilgan. Bularga Gavharshodbegimning oʻzi va uning ukasi Amir Soʻfi Tarxon, malikaning boshqa oʻgʻli Muhammad Joʻgiy Mirzo, Boysungʻurning oʻgʻillari Sulton Muhammad va Alovuddavla, shuningdek, uning oʻgʻli Ibrohim koʻmilgan. Maqbarada uzoq qarindoshlar boʻlgan temuriylar Sulton Ahmad Mirzo va Shohrux (Abu Said Mirzoning oʻgʻillari) ham dafn etilgan. Boysungʻurning otasi Shoxrux ham qisqa muddat bu yerga dafn etilgan, keyinroq Samarqanddagi Goʻri Amirga koʻchirilgan.

Gavharshodbegim maqbarasining balandligi 27 m (89 ft). U ikki gʻarbiy minora oʻrtasida joylashgan boʻlib, madrasaning shimoli-gʻarbiy burchagida qurilgan.[5][6] Maqbara xochsimon shaklda boʻlib, markazini gumbaz qoplaydi.[23] Bu gumbaz inshootning eng taʼsirchan xususiyati boʻlib, u aslida bir-birining ustiga qoʻyilgan uchta gumbazdir: past ichki gumbaz, piyozsimon tashqi gumbaz va ular orasidagi strukturaviy gumbaz.[4] Tashqi gumbaz guldor och koʻk-yashil mozaikalar bilan bezatilgan. Ichki gumbaz oltin barg, lapis lazuli va murakkab naqshlarni hosil qiluvchi boshqa ranglar bilan bezatilgan. Qabrning oʻzi oʻqli boʻshliqlari boʻlgan kvadrat xonadir.[27][6]

Qabr toshlarini olish va qayta ishlatish odati keng tarqalganligi sababli, maqbarada nechta qabr borligi nomaʼlum. Baʼzi manbalar bir vaqtning oʻzida yigirmatagacha qabr belgilari boʻlganini daʼvo qilsa-da, hozirda faqat oltitasi mavjud.[28] Xonaning o'rtasida joylashgan qabrlar cho'zinchoq shaklda bo'lib, qora toshdan yasalgan, ustiga gul naqshlari o'yilgan. Bu yerda ikkita kattaroq tosh, uchta kichikroq kenotafalar va bolalar o'lchamidagi qabr bor.[29][6]

Maqbarani saqlab qolish va talonchilikning oldini olish uchun 1998-yilda uning ichiga baʼzi obyektlar joylashtirildi. Ular o'n ikkita 100 cm × 60 cm (39 in × 24 in) o'lchamli marmar plitalar, masjiddan koʻtarilgan minora poydevorining bir boʻlagi, yetti qator yozuvli katta taxta va boshqa marmar lavhalarni o'z ichiga oladi.[6]

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eslatmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Dupree, Nancy Hatch. Historical guide to Afghanistan. University of Arizona Libraries, 1977. DOI:10.2458/azu_acku_ds351_d87_1977. 2021-yil 25-sentyabrda qaraldi. 
  2. ↑ „Musalla Complex & Minarets | Herat, Afghanistan Attractions.“. Lonely Planet (2006-yil 15-yanvar). 2021-yil 19-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 25-sentyabr.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 „Monuments Of Herat, Afghanistan's Ancient Cultural Capital, In Danger Of Destruction“. rferl.org. 2018-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-sentyabr.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Cassar, Brendan. Keeping history alive: safeguarding cultural heritage in post-conflict Afghanistan. UNESCO Publishing, 2015 — 184–186 bet. ISBN 978-92-3-100064-5. 2021-yil 25-sentyabrda qaraldi. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 „Masjid-i Jami'-i Gawhar Shad | General view of the complex from west, with Gawhar Shad's Mausoleum seen at center and a canal in the foreground. The three minarets on the left marked the corners of Sultan Husain Baiqara's Madrasa, while the minaret at center once flanked the portal to Gawhar Shad's Madrasa. The two minarets seen on the right are the only remnants of Gawhar Shad's Mosque“. Archnet. Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 6,16 Tirard-Collet, Olivier (1998). "After the War. The Condition of Historical Buildings and Monuments in Herat, Afghanistan". Iran 36: 123–138. doi:10.2307/4299980. ISSN 0578-6967. Archived from the original on 23 August 2021. https://web.archive.org/web/20210823213314/https://www.jstor.org/stable/4299980. Qaraldi: 6 September 2021. Musalla majmuasi]]
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 „Masjid-i Jami'-i Gawhar Shad-“. Archnet.org. 2018-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 5-sentyabr.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Herat : a pictorial guide / text Nancy Hatch ; photography Inger Hansen ; Drawings Brigitte McCulloch. University of Arizona Libraries, 1966. DOI:10.2458/azu_acku_pamphlet_ds375_h47_w65_1966. 2021-yil 25-sentyabrda qaraldi. 
  9. ↑ 9,0 9,1 „7 must-see minarets in Central Asia“. caravanistan.com. 2018-yil 19-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-sentyabr.
  10. ↑ „The sad story of the Musalla Complex: art crime and destruction“. squarekufic.com (2017-yil 16-noyabr). 2018-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-sentyabr.
  11. ↑ „Mousallah Complex in Herat – Afghanistan – Tourist Spots Around the World“. Touristspots.org. 2019-yil 21-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 21-yanvar.
  12. ↑ „Afghanistan: Race To Preserve Historic Minarets Of Herat, Jam“. Rferl.org. 2018-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 21-yanvar.
  13. ↑ „Tư vấn sản phẩm“. Adventuretravelphotos.com. 2019-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 21-yanvar.
  14. ↑ „Italian-Funded Conservation of Gawhar Shad Mausoleum in Herat Underway by Afghan Government and UNESCO“. unesco.org. UNESCO (2014-yil 6-noyabr). 2019-yil 15-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 15-noyabr.
  15. ↑ „City of Herat“. unesco.org. UNESCO. 2020-yil 23-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 15-noyabr.
  16. ↑ „AKDN Vows to Restore Ancient Minaret in Herat“ (en). TOLOnews. 2020-yil 25-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
  17. ↑ „AKDN Vows to Restore Ancient Minaret in Herat“ (en). AvaPress | Breaking Updated news and Latest headlines from Afghanistan. 2021-yil 21-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
  18. ↑ „Ambassador Hirji discuss Afghan peace process with Minister Naderi“ (en-US). Afghanistan Times. 2021-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
  19. ↑ „President Ghani stresses immediate action to restore Minaret Five of Herat Musallah“ (en). English (2020-yil 4-noyabr). Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
  20. ↑ „بازسازی منار پنجم مصلی گوهرشاد در هرات آغاز شد“ (fa). BBC News فارسی (2020-yil 25-noyabr). Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
  21. ↑ „A Sufi Lodge, a Leaning Minaret and a Polymath's Shrine: A look at recent efforts to preserve – and appreciate – historical Herat“ (ps-GB). Afghanistan Analysts Network - English (2021-yil 29-yanvar). Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
  22. ↑ Golombek, Lisa (1969). "The Timurid Shrine at Gazur Gah". Occasional Paper - Royal Ontario Museum, Art and Archaeology (Royal Ontario Museum) (15): 90. Archived from the original on 25 September 2021. https://web.archive.org/web/20210925072521/https://books.google.com/books?id=5ZvpAAAAMAAJ. Qaraldi: 25 September 2021. Musalla majmuasi]]
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Petersen, Andrew. Dictionary of Islamic Architecture. Routledge, 2002 — 111 bet. ISBN 978-1-134-61365-6. 2021-yil 25-sentyabrda qaraldi. 
  24. ↑ „Historical Minarets of Herat“. alalam.ir. Alalam News Network. 2018-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 20-sentyabr.
  25. ↑ 25,0 25,1 Restoration of monuments in Herat: strengthening government's capability for the preservation of historical monuments. United Nations Development Programme, 1981. 2021-yil 25-sentyabrda qaraldi. 
  26. ↑ Musalla Complex & Minarets | Herat, Afghanistan Attractions. (2006, January 15). Lonely Planet. https://www.lonelyplanet.com/afghanistan/herat-and-northwestern-afghanistan/herat/attractions/musalla-complex-minarets/a/poi-sig/451137/355747
  27. ↑ Dupree, Louis. Afghanistan. Princeton University Press, 2014 — 318 bet. ISBN 978-1-4008-5891-0. 2021-yil 25-sentyabrda qaraldi. 
  28. ↑ Knobloch, Edgar. The Archaeology & Architecture of Afghanistan. Tempus, 2002 — 137 bet. ISBN 978-0-7524-2519-1. 2021-yil 25-sentyabrda qaraldi. 
  29. ↑ Byron, Robert. The Road to Oxiana. Macmillan and Co. Ltd, 1937 — 97–103 bet. 

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]


Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Musalla_majmuasi&oldid=3772139" dan olindi