Mondros shartnomasi
Mondros shartnomasi yoki Mudros sulh shartnomasi — Birinchi jahon urushi oxirida Usmonli imperiyasi va Antanta davlatlari oʻrtasida imzolangan shartnoma(sulh hujjati). Usmonli imperiyasi nomidan dengiz floti vaziri Rauf Bey tomonidan 1918-yil 30-oktabr oqshomida Lemnos orolining Mondros portida langar oʻrnatilgan Agamemnon jangovar kemasida imzolangan. Bu shartnoma bilan Usmonli imperiyasi haqiqatda tugatildi.
Sulh bitimi Usmonlilar imperiyasi parchalanganidan keyin tuzilgan Turkiyani belgilab bergan birinchi xalqaro hujjat sifatida muhim ahamiyatga ega. Turkiya mustaqillik urushining siyosiy manifesti boʻlgan Mîsak-i Milliy deklaratsiyasining birinchi moddasida „Usmonli Islomining diniy, irqiy va zulmga uchragan koʻpchilik qismi istiqomat qilgan barcha qismlar chizgan chegaralar ichida mujassamlangan [boʻlinmas bir butundir]“. 1918-yil 30-oktabrdagi shartnoma amalda va bekor qilingan. Mudros sulhiga ishora qilib koʻpincha, Milliy kurashning nishoni boʻlgan milliy shaxsni belgilaydi deyishadi.
Shartnomaning imzolanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Britaniyaning Falastin va Damashqdagi hujumidan keyin Turkiya magʻlubiyatga uchradi. Talat posho hukumati 1918-yil 5-oktabrda Angliya bilan oʻt ochishni toʻxtatish kelishuviga erishish uchun AQSh vositachiligiga murojaat qildi (Shu bilan birga, 29-sentabrda Bolgariya oʻt ochishni toʻxtatish shartnomasini imzoladi va bu mamlakatga kirgan fransuz va ittifoqchi qoʻshinlarning Istanbul tomon yoʻl olishi ehtimoli paydo boʻldi).
8-oktabrda Tal’at poshoning kabineti isteʼfoga chiqdi. 14-oktabr kuni sobiq bosh shtab boshliqlaridan Ahmet Izzet Posho tomonidan tuzilgan vazirlar mahkamasida Ittifoq aʼzosi boʻlgan Rauf Bey (Orbay) hukumatning nemisparast urush siyosatiga qarshi chiqdi va inglizlarning doʻsti sifatida tanildi. U dengiz floti vaziri boʻldi. 18-oktabr kuni Usmonlilar imperiyasida asirlikda boʻlgan ingliz generali Taunsend Usmonlilar oʻt ochishni toʻxtatish shartlarini yetkazish uchun yashirincha kemada Mitiliyaga yuborildi. 24-oktabrda Britaniya hukumati Lemnosda boʻlgan admiral Kaltorpga oʻt ochishni toʻxtatish boʻyicha muzokaralar boshlashga ruxsat berdi.
Turkiya hukumati tomonidan tayinlangan Rauf Bey ertasi kuni Fochadan Lesbosga oʻtdi. U oʻsha yerda uni kutib olgan ingliz kreyseri bilan Lemnos oroliga yetib keldi. Rauf Beyga muzokaralarda Tashqi ishlar vaziri maslahatchisi Reshat Hikmet Bey hamrohlik qildi. 27-oktabrdan boshlangan toʻrt kun davom etgan keskin muzokaralardan soʻng kelishuv 30-oktabr kuni kechqurun imzolandi. Usmonlilar imperiyasi va Britaniya imperiyasi oʻrtasida 1-noyabr kuni ertalabdan kuchga kirgan yakuniy sulh eʼlon qilindi[1].
28-oktabrda Fransiya hukumati shartnoma muzokaralarida qatnashish istagini notada eʼlon qildi, biroq bu iltimos Angliya tomonidan inobatga olinmadi[2](Urushning bu bosqichida Usmonli imperiyasi faqat amalda edi).
Tomonlar oʻrtasida oʻt ochishni toʻxtatish 1918-yil 31-oktabr kuni tushdan keyin boshlandi[3].
Rasmiy kelishuvdan tashqari, admiral Kaltorpning ogʻzaki bayonotlarini oʻz ichiga olgan maktub ham turk tomoniga taqdim etildi. Ushbu maktubda yunon askarlari ishgʻol kuchlariga turk askarlarining qoʻshilmasligi toʻgʻrisida va shunga oʻxshash boshqa majburiyatlar oʻrin olgan.
Ayni paytda, 24-oktabrda Germaniyada inqilob boshlandi. 3-noyabrda Avstriya-Vengriya imperiyasi Villa Giusti sulh shartnomasi bilan urushdan chiqdi. 7-noyabrda Germaniya imperatori Vilgelm II taxtdan voz kechdi. 11-noyabrda Kompen oʻrmonida imzolangan sulh bilan Germaniya magʻlubiyatini tan oldi. Xuddi shu kuni Avstriya-Vengriya imperatori Karl I ham taxtni tark etdi.
Reaksiyalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Istanbul jamoatchiligi kelishuv shartlarini ogʻir deb topdi, lekin uni yaxshi kayfiyat bilan qarshi oldi. 1 va 2-noyabrdagi Istanbul gazetalari asosan Istanbulda urush ehtimoli yoʻqolganini taʼkidladi. (Oʻsha kunlarda Bolgariyani ishgʻol qilgan Ittifoq qoʻshinlarining Istanbulga hujum qilishi kutilgan edi.) 1-noyabrda chop etilgan „Minber“ gazetasi Mustafo Kamol Poshoning fikrlarini aks ettirgan holda, „Bir davlat kichraygan taqdirda ham shunday siyosiy mavjudligini, birlik va milliyligini saqlab qola oladi. Balodan omon qolganini eng katta siyosiy yutuq deb bilish kerak“ deb yozgan edi[4].
Natija
[tahrir | manbasini tahrirlash]1918-yil 13-noyabrda Antanta harbiy-dengiz floti oʻz manfaatlariga tahdid deb hisoblab, sulhning 1-moddasiga asosan Dardanel va Istanbul boʻgʻozlaridagi oʻz harbiy zonasiga kirishga norozilik bildirdi. Italiya 1919-yil 22-martda shartnomaning 7-moddasiga asoslanib Antalyani bir tomonlama bosib oldi. Bu voqea Parijdagi tinchlik konferensiyasida Izmirning yunonlar tomonidan ishgʻol qilinishi tan olinishi va Fiumedagi italyan daʼvolarining rad etilishi bilan Italiya va Antanta oʻrtasida diplomatik inqirozga olib kelgan omillardan biri boʻldi. Aprel oyida Italiya oʻsha paytdagi AQSh prezidenti Uilson tomonidan Fiume boʻyicha oʻz daʼvolarini rad etishi natijasida yuzaga kelgan inqiroz tufayli tinchlik konferensiyasini bir oyga tark etdi. Ushbu voqealardan tashqari, kelishuvning dastlabki olti oyi hech qanday keskinliklarsiz oʻtdi. Istanbuldagi Antanta vakillari va Turkiya hukumati oʻrtasidagi eng jiddiy muammolar Ittifoq va Taraqqiyot partiyalarining sobiq rahbarlarining urush va deportatsiya jinoyatlari uchun sudlanib hibsga olinishidan kelib chiqdi. Shartnomaning nisbatan sukunat davri 1919-yil may oyi boshida tugadi. Bu sanada Parij tinchlik konferensiyasi Mondrosda berilgan vaʼdalarga zid ravishda Izmirni yunonlar tomonidan bosib olish qarorini qabul qildi. Shu bilan birga, Usmonli imperiyasining koʻplab burchaklari Antanta kuchlari tomonidan ishgʻol qilindi. Kars va Batumi milliy kengashi hukumatlari inglizlar tomonidan tarqatib yuborildi. Xuddi shu kunlarda eʼlon qilinishi kutilayotgan tinchlik shartnomasi nomaʼlum muddatga qoldirildi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Rauf Orbay, Osmanlı'dan Cumhuriyetʼe (Hatıralar), der. Cemal Kutay, IV.131-245.
- ↑ A.g.e. 209.
- ↑ Orbay, a.g.e. IV.196-242; Minber 1 Teşrin-i Sani 1918; İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, IV.450-451,
- ↑ Erol Kaya, Mustafa Kemal Atatürk'ün İlk Gazetesi Minber, İstanbul 2007, s. 164.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Laura M. Adkisson Great Britain and the Kemalist Movement for Turkish Independence, 1919-1923, Michigan 1958.
- Paul C. Helmreich From Paris to Sèvres. The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919-1920, Ohio 1974, S. 3-5, the text can be found on pages pp. 341f.
- Patrick Balfour Kinross Atatürk: A Biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey, New York 1965.
- Sir Frederick B. Maurice The Armistices of 1918, London 1943.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/mudros-armistice-of-COM_36577
- „Mudros Agreement: Armistice with Turkey (October 30, 1918)“ (full text (English)), volume 6, German History in Documents and Images, German Historical Institute, Washington, DC (www.germanhistorydocs.ghi-dc.org)