Moʻgʻullar imperiyasi keltirgan vayronagarchilik

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
1258-yilda Bagʻdoddagi moʻgʻul qamalining rasmi

13-asrdagi moʻgʻul istilolari keng tarqalgan va yaxshi strategiya qoʻllagan holda ulkan halokatga olib keldi. Moʻgʻul qoʻshini yuzlab shahar va qishloqlarni bosib olib, millionlab odamlarni oʻldirdi. Baʼzi hisob-kitoblarga koʻra, dunyo aholisining taxminan 11 %i moʻgʻullar bosqinlari paytida yoki undan keyin oʻldirilgan, Yevroosiyoda bu koʻrsatkich 37,75—60 million kishini tashkil etadi[1]. Bu voqealar insoniyat tarixidagi eng halokatli ommaviy qotilliklardan biri sifatida baholanadi.

Oliver Kanslerning tadqiqotlari shuni koʻrsatdiki, moʻgʻul bosqinlari aholining „avval hech qachon koʻrilmagan miqyosda“, xususan, Markaziy Osiyo hamda Sharqiy Yevropada koʻchishiga olib keldi va moʻgʻul qoʻshinlarining yaqinlashib kelayotgani dahshatli tus oldi hamda vahima tarqatdi[2].

Strategiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yaponiyaning samuray Takezaki Suenaga qarshi oʻqlar va bombalar yordamida bostirib kirishi, taxminan 1293-yil.

Urushdan qochish uchun Chingizxon va uning sarkardalari dushmanlariga qarshiliksiz taslim boʻlish imkoniyatini berishni afzal koʻrdilar. Bu dushmanlar oʻlpon yuborish, moʻgʻul aholisini qabul qilish va/yoki qoʻshin kiritish orqali vassal boʻlib qoladilar. Buning evaziga xon ularni himoya qilishga kafolat berardi, lekin moʻgʻullar hukmronligiga boʻysunganlar itoatkor boʻlsagina bu amalga oshar edi.

Dushman biron bir qarshilik koʻrsatsa, bu katta vayronagarchilik, dahshat va oʻlim bilan yakun topar edi. Devid Nikol "The Mongol Warlords" (Moʻgʻul jangchilari) asarida „terror va ularga qarshi boʻlgan har qanday odamni ommaviy yoʻq qilish yaxshi sinovdan oʻtgan moʻgʻul taktikasi“ ekanligini taʼkidlaydi[3]. Agar dushman boʻysunishdan bosh tortsa, moʻgʻullar umumiy urush strategiyasini qoʻllaydilar; moʻgʻul rahbarlari bilan birga aholini jamoaviy qirgʻin qilish va mulkni yoʻq qilishni buyurdilar. Xorazmshohlar saltanatining bosqinlari paytida musulmon jamoalariga qarshilik koʻrsatganlarning taqdiri shunday boʻlgan.

Moʻgʻul taktikasining muvaffaqiyati dushman aholisini taslim qilish uchun qoʻrquv keltirib chiqarish bilan bogʻliq edi. Xalqaro munosabatlarning zamonaviy nazariyalari nuqtai nazaridan Kester bu haqida gapirganda: „Ehtimol, terrorizm qarshilik koʻrsatadigan kuchlarni harakatsiz va qobiliyatsiz qiladigan qoʻrquvni keltirib chiqargandir“ deydi[4].

Moʻgʻul istilolari kengaygani sari, psixologik urushning bu shakli moʻgʻullar hukmronligiga qarshilikni bostirishda samara natija berdi. Yolgʻiz moʻgʻul askarlari taslim boʻlgan qishloqlarga borib, sodiqlik sinovi sifatida tasodifiy dehqonlarni qatl etishlari haqida hikoyalar bor edi. Birgina qarshilik harakati butun moʻgʻul qoʻshinini shaharga olib kelib, uning aholisini yoʻq qilishi hammaga maʼlum edi. Shunday qilib, ular qoʻrquv orqali itoatkorlikni taʼminladilar. Dehqonlar koʻpincha moʻgʻul qoʻshinlariga qoʻshilgan yoki ularning talablarini osongina qabul qilgan edi[5]. 

Urush boʻlgan hududlarda demografik oʻzgarishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Botuxon ostida Suzdal ichidagi moʻgʻullarning rasmi (qilich bilan).

Qadimgi manbalarda Chingizxon istilolari Osiyoda katta demografik oʻzgarishlarga sabab boʻlgan, ayrim geografik mintaqalarda misli koʻrilmagan miqyosdagi ulgurji vayronagarchilik sifatida tasvirlangan. Eron tarixchisi Rashiduddin (1247—1318) asarlariga koʻra, moʻgʻullar Marvda 1.300.000 dan ortiq, Nishopurda esa 1.747.000 dan ortiq odamni oʻldirishgan. Forsning umumiy aholisi ommaviy qirgʻin va ocharchilik natijasida 2500000 dan 250 000 gacha qisqargan. Baʼzan aholi almashinuvi ham sodir boʻlgan[6].

XIII-XIV asrlarda Xitoyda aholi soni keskin kamayib ketdi. Maʼlumotlarga koʻra, moʻgʻullar istilosidan oldin Xitoy sulolalarida taxminan 120 million aholi boʻlgan; 1279-yilda bosib olingandan soʻng, 1300 aholini roʻyxatga olish qaydlarida taxminan 60 million kishi qayd etilgan. Asosiy pasayishni faqat moʻgʻullarning vahshiyligi bilan bogʻlash gan boʻlsa-da, hozirda olimlar bu borada turli fikrlarga ega. Janubiy xitoyliklar roʻyxatdan oʻtmagan 40 million kishini tashkil qilishi mumkin, chunki ular pasportsiz boʻlganligi sababli aholini roʻyxatga olishda qatnashmaydilar. Butun dehqon populyatsiyasining qoʻshilishi yoki mehnatga jalb etilishi oziq-ovqat taqchilligi tufayli aholi sonining katta qisqarishiga olib kelgan boʻlishi mumkin. Frederick W. Mote kabi olimlar, raqamlarning keskin qisqarishi de-facto kamayish emas, balki yozuvlarning maʼmuriy nosozligini aks ettiradi, deb taʼkidlaydilar, ammo boshqalar, masalan, Timoti Bruk, moʻgʻullar xitoy aholisining katta qismidan askar tayyorlash tizimini yaratgan deb taʼkidlaydilar, bu koʻpchilikning roʻyxatga olishdan butunlay yoʻqolishiga olib keldi. William McNeill va David Morgan kabi boshqa tarixchilar moʻgʻullar tomonidan tarqalgan "Qora oʻlim" oʻsha davrdagi demografik pasayishning asosiy omili boʻlganini taʼkidlaydilar. Vabo Gʻarbiy Yevropa va Afrikaning moʻgʻullar yetib bormagan hududlariga ham tarqaldi. Moʻgʻullar oʻzlari qamal qilgan shaharlarga kasal murdalarni katapult qilish orqali biologik urush olib borishgan. Taxminlarga koʻra, murdalarning jasadlarida qolgan burgalar „Qora oʻlim“ni tarqatishda asosiy omil sifatida harakat qilgan boʻlishi mumkin[7][8][9].

Moʻgʻullarning Rossiyaga bostirib kirishi paytida Kiyev rusi aholisining yarmi oʻlgan boʻlishi mumkin. Bu raqam taxminan zamonaviy Ukrainaga toʻgʻri keladigan hududni bildiradi[10]. Colin McEvedy (Atlas of World Population History, 1978) hisob-kitoblariga koʻra, Yevropadagi Rossiya aholisi bosqindan oldin 7,5 milliondan keyin 7 millionga kamaydi[11].

Tarixchilarning hisob-kitoblariga koʻra, Vengriyaning 2 million aholisining yarmi moʻgʻullarning Yevropaga bostirib kirishi qurboni boʻlgan[12].

Madaniyat va mulkni yoʻq qilish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shimoliy Xitoy, Oʻrta Osiyo, Sharqiy Yevropa va Yaqin Sharqdagi moʻgʻullarning yurishlari katta vayronagarchiliklarga sabab boʻldi, ammo oʻsha davr uchun bu haqida aniq raqamlar yoʻq. Balx, Bomiyon, Hirot, Kiyev, Bagʻdod, Nishopur, Marv, Koʻhna Urganch, Lohur, Ryazan, Chernigov, Vladimir va Samarqand hududlari moʻgʻul qoʻshinlari tomonidan jiddiy vayronagarchilikka uchradi[13][14]. Masalan, moʻgʻullar istilosidan oldin boʻlgan Jin sulolasi xitoy adabiyoti sezilarli darajada yoʻq qilingan edi, Bagʻdod qamalida (1258) kutubxonalar, kitoblar, adabiyotlar va shifoxonalar yoqib yuborildi: Afsonaga koʻra, Dajlani bir necha oy davomida siyoh bilan qora rangga aylantirish uchun yetarli miqdordagi koʻplab kitoblar daryoga tashlangan[15][16][17][18] hamda bir hafta ichida kutubxonalar va ularning yuzlab yillar davomida toʻplangan xazinalari yoqib yuborildi yoki boshqa yoʻl bilan yoʻq qilindi. Bir yozuvchining soʻzlariga koʻra: „Dajla daryosiga shunchalik koʻp kitoblar tashlanganki, ular ot mingan odamni ushlab turadigan koʻprik hosil qilishi mumkin boʻlgan“[19].

Chingizxon koʻp dinlarga nisbatan bagʻrikeng edi, lekin u va boshqa moʻgʻullar, hatto aholi itoatkor boʻlsa ham, diniy urushga kirishgani haqida misollar koʻp uchragan. U barcha daosizm izdoshlarini koʻproq soliq toʻlashga majburlovchi farmon qabul qildi va barcha ibodat joylarini ataylab vayron qildirgan edi[20].

Moʻgʻullarning Eron va Iroqning irrigatsiya tizimlarini vayron qilishi bu hududlarda irrigatsiya va drenaj infratuzilmasini qurishdagi ming yillik saʼy-harakatlarni orqaga qaytardi. Natijada mavjud oziq-ovqatning yoʻqolishi bu hududda haqiqiy jangga qaraganda odamlarning koʻproq ochlikdan oʻlishi bilan yakun topgan. Fors koʻrfazi mintaqasidagi islom sivilizatsiyasi oʻrta asrlardan keyin tiklanmadi[21].

Oziq-ovqatlar va kasalliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moʻgʻullar qishloq xoʻjaligi yerlarini yoqib yuborishlari maʼlum edi. Goryeo sulolasi davri Koreyaning kamida oltita alohida bosqinlari paytida ular Gangva orolidagi saroylarni olishga harakat qilishgan va aholini ochlikdan oʻldirish uchun ekinlar yoqib yuborilgan. Boshqa tomondan ular daryolarni shaharlar hamda shaharchalarga yoʻnaltirishgan va aholiga yuqtirish uchun kasal jasadlarni shahar devorlari ustiga otishgan. Feodosiya qamalida bunday kasal yuqtiruvchi jasadlardan foydalanish baʼzi manbalarga koʻra, "Qora oʻlim"ni Yevropaga olib kelgan[22].

Fath oʻrniga oʻlpon[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moʻgʻullarga oʻlpon toʻlashga rozi boʻlganlar bosqindan qutulib, nisbatan mustaqil boʻlib ketishdi. Qarshilik koʻrsatgan aholi odatda yoʻq qilingan va muntazam soliq toʻlamagan boʻlsa-da, qoidadan istisno sifatida Koreyaning Goryeo sulolasini tirik qoldirilgan, ular nihoyat vassallik va maʼlum bir avtonomiya evaziga muntazam soliq toʻlashga rozi boʻlishdi, shuningdek, sulola moʻgʻullarning oʻlpon va vassallarni afzal koʻrishini yanada koʻrsatishi uchun, toʻgʻridan-toʻgʻri bosib olish va vayron qilishdan koʻra, muntazam va doimiy daromad manbai boʻlib xizmat qilishi kerak edi.

Turli madaniyatlardan turli xil oʻlponlar olindi. Masalan, Goryeo oʻlpon qilib 10 000 otter terisi, 20 000 ot, 10 000 bolt ipak, askarlar uchun kiyim-kechak va koʻplab bolalar hamda hunarmandlarni qul sifatida berishi kerak edi[23].

Atrof-muhitga taʼsiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Carnegie ilmiy institutining Global Energetika Departamenti tomonidan oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, Chingizxon davrida juda koʻp odamlar va shaharlarning yoʻq qilinishi aholi yashaydigan va ekin maydonlariga yaqin oʻrmonlarning avvalgi oʻsishiga imkon berish orqali atmosferadagi 700 million tonna uglerodni tozalashga olib kelgan boʻlishi mumkin[24].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Twentieth Century Atlas - Historical Body Count“. necrometrics.com. Qaraldi: 2020-yil 21-oktyabr.
  2. ↑ Diana Lary. Chinese Migrations: The Movement of People, Goods, and Ideas over Four Millennia. Rowman & Littlefield, 2012 — 53 bet. ISBN 9780742567658. 
  3. ↑ David Nicolle, The Mongol Warlords: Genghis Khan, Kublai Khan, Hulegu, Tamerlane (2004) p. 21
  4. ↑ George H. Quester. Offense and Defense in the International System. Transaction Publishers, 2003 — 43 bet. ISBN 9781412829939. 
  5. ↑ Jack Weatherford, Genghis Khan and the Making of the Modern World
  6. ↑ Battutaʼs Travels: Part Three — Persia and Iraq (Wayback Machine saytida 2006-12-31 sanasida arxivlangan)
  7. ↑ Vincent Barras and Gilbert Greub. „History of biological warfare and bioterrorism“ in Clinical Microbiology and Infection (2014) 20#6 pp 497-502.
  8. ↑ Andrew G. Robertson, and Laura J. Robertson. „From asps to allegations: biological warfare in history“, Military medicine (1995) 160#8 pp: 369-373.
  9. ↑ „We Have Met the Enemy And They Are Small – A Brief History of Bug Warfare“. Military History Now (2014-yil 7-fevral). Qaraldi: 2014-yil 26-dekabr.
  10. ↑ „History of Russia, Early Slavs history, Kievan Rus, Mongol invasion“. 2010-yil 21-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 27-oktyabr.
  11. ↑ „WAR STATS REDIRECT“. users.erols.com.
  12. ↑ „Welcome to Encyclopædia Britannica's Guide to History“.
  13. ↑ Morgan, David. The Mongols (Peoples of Europe). Blackwell Publishing, 1986 — 74–75 bet. ISBN 0-631-17563-6. 
  14. ↑ Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy. Blackwell Publishing, 1991 — 131–133 bet. ISBN 0-631-16785-4. 
  15. ↑ Frazier, I., "Invaders: Destroying Baghdad, " New Yorker Magazine, [Special edition: Annals of History], April 25, 2005, Online Issue (Wayback Machine saytida 2018-06-12 sanasida arxivlangan)
  16. ↑ Szczepanski, Kallie. „How the Mongols Took Over Baghdad in 1258.“ ThoughtCo. https://www.thoughtco.com/the-mongol-siege-of-baghdad-1258-195801 (accessed February 10, 2021).
  17. ↑ James Raven, Introduction: The Resonances of Loss, in Lost Libraries: The Destruction of Great Book Collections since Antiquity, ed. James Raven (New York: Palgrave Macmillan, 2004), p. 11.
  18. ↑ Ibn Khaldūn, Tārīkh Ibn Khaldūn, ed. Khalīl Shaḥḥadāh (Beirut: Dār al-Fikr, 2000), p. 5:613
  19. ↑ Harris, History of Libraries in the Western World 4th ed [1999] 85)
  20. ↑ Man, John. Genghis Khan : Life, Death and Resurrection (London; New York : Bantam Press, 2004) ISBN 0-593-05044-4.
  21. ↑ Will and Ariel Durant. The Story of Civilization: The Age of Faith
  22. ↑ „Emerging Infectious Diseases journal - CDC“.
  23. ↑ „Expanding the Realm“. 2015-yil 17-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 20-fevral.
  24. ↑ Pappas, Stephanie. „Genghis Khan did it, but Black Plague couldn't: A look at historical events and their roles in altering carbon dioxide levels“. NBC News (2011-yil 8-fevral). Qaraldi: 2020-yil 24-may.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • May, Timothy. The Mongol Conquests in World History (London: Reaktion Books, 2011-yil) onlayn sharh; parcha va matn qidirish
  • Morgan, David. The Mongols (2-nashr, 2007-yil)
  • Nicolle, David. The Mongol Warlords: Genghis Khan, Kublai Khan, Hulegu, Tamerlane (2004-yil)
  • Saunders, J. J. The History of the Mongol Conquests (2001-yil) parchasi va matn qidirish
  • Turnbull, Stephen. Genghis Khan and the Mongol Conquests 1190—1400 (2003-yil) parcha va matn qidirish
Birlamchi manbalar
  • Rossabi, Morris. The Mongols and Global History: A Norton Documents Reader (2011-yil)
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Moʻgʻullar_imperiyasi_keltirgan_vayronagarchilik&oldid=3135915" dan olindi